वैज्ञानिक पारिभाषिक संज्ञा

A

ए ; फुलाच्या सूत्रमय वर्णनात (पुष्पसूत्रात) वापरण्याचे केसरमंडलासंबंधीचे व इंग्रजीतील ँड्रोशियमचे आंतरराष्ट्रीय आद्याक्षर; फुलांतील ह्या नर पुष्पदलांची संख्या या आद्याक्षरापुढे लिहून दर्शविता येते.

a-

अ-, - शिवाय, - हीन अभावदर्शक उपसर्ग; प्रत्ययाप्रमाणेही उपयुक्त

ab-

अप-, अ- अनित्यवाचक, दूरत्व अथवा विरुद्धपणा दर्शविणारा उपसर्ग

abaxial

अपाक्ष, अक्षविमुख खोड अथवा अक्ष यांच्या विरुद्ध बाजूकडील अथवा त्यांच्या केंद्रापासून दूर असलेला (अवयव, उपांग इ.)

aberration

विपथन नित्यापासून भिन्न (अनित्य) प्रकार. उदा. परिस्थितीतील विशिष्ट घटकामुळे किंवा अनित्य अंतस्थ घटनेमुळे प्राप्त झालेले एखाद्या वनस्पतीतील विशिष्ट लक्षण किंवा लहान मोठ्या अवयवाचा अनित्यपणा

abiogenesis

अजीवजनन; जडोत्पत्तिवाद जड किंवा निर्जीव वस्तूपासून सर्व सजीव सहज उत्पन्न झाले असावे अशी जुनी समजूत

abjection

अपक्षेपण तुटून किंवा अलग होऊन जोराने फेकले जाण्याची प्रक्रिया; उदा. काही कवक वनस्पतींची बीजुके बीजुकधरापासून सुटून निघण्याचा प्रकार

abjunction

विबीजुकसंभव विशेष प्रकारची बीजुके तंतूपासून पडद्यांनी अलग होऊन बनण्याचा प्रकार

abnormal

असामान्य, विकृत सामान्यपणे न आढळणारे, उदा. फार मोठे फळ, नित्यापेक्षा अधिक मोठा किंवा संख्येने अधिक (अवयव), एका केळाच्या सालीत दोन स्वतंत्र मगज

abnormality

विकृति वैचित्र्य दर्शवणारी निर्मिती, अनित्यता

abortion

१ अविकसन २ गर्भाभाव ३ गर्भपात १ एखाद्या अवयवाची अर्धवट वाढ किंवा क्वचित वाढ खुंटण्याची प्रक्रिया उदा. कळ्या किंवा बारीक अपक्व फळे गळून पडणे, फुलांतील केसरदलात संक्षेप २ पक्व बीजातील गर्भाच्या अभावामुळे बीज वांझ असण्याचा प्रकार ३ गर्भ गळून जाण्याची प्रक्रिया

abortive

अविकसित, सदोष, वंध्य अर्धवट बनलेला किंवा अवशेषरुप (अवयव) उदा. सूर्यफुलाच्या किरण पुष्पकातील वांझ किंजमंडल, बीजके नसलेला किंजपुट, न रुजणारे बी

abrupt

अकस्मात एकदम फरक पावणारे, हळूहळू निमुळते न होता एकदम टोकदार बनलेले (पान), टोकास दल नसलेले संयुक्त पान (उदा. टाकळा.)

absciss (abscission) layer

अपाच्छेदक स्तर पान अथवा तत्सम अवयव निसर्गतः गळून पडण्यापूर्वी खोड व पानाचा (देठाचा) तळ यांमध्ये प्रथम असलेला व नंतर हळुहळु नाश पावणारा विशिष्ट कोशिकांचा थर, य्च्या खोडाकडील बाजुस बुचासारख्या पदार्थाच्या घटकांचा (त्वक्षा) थर असल्याने पान गळून पडल्यावर खोडाचा भाग सुसंरक्षित राहतो.

abscission

अपाच्छेदन, झड स्वाभाविकपणे अवयव गळून पडण्याची (झडण्याची) वर वर्णिलेली प्रक्रिया. उदा. काही झाडाच्या सालीचे तुकडे, पाकळ्या, फळे इ.

absence

अनुपस्थिती व्यक्तीतील एखाद्या लक्षणाबद्दल जबाबदार असलेल्या जनुकाचा अभाव

absorb

शोषणे बाहेरील द्रवरुप अथवा वायुरुप पदार्थ शरीरात ओढून घेणे, यात बहुधा भौतिक प्रक्रियेचा (विसृति) संबंध असतो.

absorbability

शोषणीयता, शोषणक्षमता शोषून घेण्याचे सामर्थ्य

absorbent root

शोषक मूळ शोषण करणारे मूळ

absorption

१ शोषण २ अभिशोषण १ शोषून घेण्याची प्रक्रिया (कार्य) २ विशेषप्रकारे (विसृतीने) झालेली शोषणाची प्रक्रिया

abstriction

विबीजुकक्षेपण विशिष्ट तंतूच्या टोकास बनलेली बीजुके आकुंचनाने सुटी होऊन फेकली जाणे, या संज्ञेत बीजुकसंभव व अपाच्छेदन ही अभिप्रेत आहेत.

abundance

वैपुल्य विशिष्ट स्थानी निसर्गतः आढळणाऱ्या वनस्पतींच्या समुदायातील एखाद्या किंवा प्रत्येक जातीच्या संख्येबद्दलची माहिती.

Acanthaceae

वासक कुल, ऍकँथेसी वासक (अडुळसा), कोरांटी, कोळसुंदा इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, बेसींच्या वर्गीकरणाप्रमाणे या कुलाचा समावेश नीर बाम्ही गणात (स्क्रोफ्युलारिएलीझ) केला असून हचिन्सन यांनी पर्साएनेलीझ गणामध्ये केला आहे. या कुलातील वनस्पतींची लक्षणे पाने समोरासमोर व पंचभागी सच्छदक फुले, संवर्त व पुष्पमुकुटातील भाग जुळलेले, बद्धौष्टी किंवा द्वयोष्ठक, केसरदले २-५, दोन जुळलेली किंजदले, किंजपुट ऊर्ध्वस्थ, बोंड प्रकारचे फळ व त्यात बीजे तळाशी असलेल्या आकड्यासारख्या भागास चिकटलेली असतात.

acanthaceous

१ कंटकित २ वासक कुलोत्पन्न १ काटेरी २ वासक कुलांतील (वनस्पती), उदा. तालीमखाना (Asteraccantha longifolia Nees)

acaullescent

अस्कंध, स्कंधहीन, क्षोडहीन जमिनीवर (सहज) न दिसणारे खोड असलेली (वनस्पती), उदा. घायपात, कोरफड, कांदा, शेवरा (Phoenix acaulis Roxb.) इ.

accelerator

प्रवेगकर वितंचकाची क्रिया अधिक वेगाने घडविणारे (विद्युत विच्छेद) द्रव्य

accessory

अतिरिक्त, गौण, साहाय्यक प्रमुख अवयवाशिवाय इतर (अधिक); उदा. आगंतुक व साहाय्यक कळ्या

accrescent

सहवर्धिष्णु - इतर अवयवाबरोबर वाढत जाऊन न गळता राहणारा उदा. फळाबरोबर वाढत जाणारा फुलातील एखादा अवयव (वांग्याचा संवर्त, काजूचा देठ)

accumbent

संमुख - समोरासमोर निकट असलेले, उदा. दलिका (हरभरा, वाटाणा)

aceae

- कुल कुलवाचक लॅटिन संज्ञा बनविताना लॅटिन वंशनामापुढे लावण्याचा प्रत्यय, उदा. वृन्ताक (वांगे) कुल (Solanaceae या नावात Solanum या वंशनामापुढे प्रत्यय लावला आहे), वांग्याचे शास्त्रीय नाव Solanum melongena L. हे आहे.

acellular

अकोशिकेय, अकोशिक कोशिकायुक्त संरचना नसलेले, उदा. सर्व जड वस्तू (दगड, खनिजे इ.)

aceous

- प्रमाणे, - सम वनस्पतींच्या लॅटिन वंशनामापुढे किंवा कुलनामापुढे विशेषणात्मक संज्ञा बनविण्यास लावलेला प्रत्यय, उदा. गुलाबसम अथवा गुलाबाप्रमाणे किंवा गुलाब कुलातील

acephalous

अशीर्षक डोक्यासारखा भाग नसलेला (अवयव)

Aceraceae

किनार कुल, ऍसरेसी किनार (ऍसर किसीयम), मॅपल, सिकॅमूर, शुगर मॅपल इत्यादी विशेषतः उत्तर गोलार्धातील द्विदलिकित फुलझाडांचे कुल, बेंथॅम व हूकर यांनी या कुलाचा समावेश अरिश्ट (रिठा) गणात केलेला आढळतो. प्रमुख लक्षणे- वृक्ष व झुडपे, साधी, पिसासारखी किंवा हस्ताकृती खंडित, समोरासमोर पाने, द्विलिंगी किंवा एकलिंगी, अरसमात्र फुले, संदले व प्रदले ४-५, कधी पाकळ्या नसतात, केसरदले बहुधा ८, किंजदले दोन व ऊर्ध्वस्थ, केसरदलाबाहेर किंवा मध्ये बिम्ब, किंजपुटात दोन कप्पे व प्रत्येकात दोन बीजके, दोन पंखांचे व शुष्क (पालिभेदी) फळ, किंवा सपक्ष कृत्स्नफळ, अपुष्प बिया

acerose

सूच्याकृति, सूचिसम सुईसारखे टोक, धारदार कडा व अत्यंत निमुळते, उदा. चीड- (चिल) चे पान, शतावरीची फांदी

achene

कृत्स्नफल शुष्कफळाचा एक प्रकार, हे न फुटणारे, एकबीजी, पातळ सालीचे, एका किंजदलाचे व ऊर्ध्वस्थ किंजपुटापासून बललेले असून बीजावरण व फलावरण अलग असतात. उदा. मोरवेल, स्ट्रॉबेरी, कमळ यांच्या फळातील एक सुटा भाग

achenial fruit

कृत्नाभ फल सर्वसाधारणपणे वर वर्णन केल्याप्रमाणे शुष्क एकबीजी व न तडकणारे कोणतेही फळ, उदा. सूर्यफूल, माठ, मका, गहू इ.

achlamydeous

अपरिदल परिदले (संवर्त व पुष्पमुकुट) नसलेले, उदा. अळू, केवडा यांची फुले

acicular leaf

सूचिपत्र, सूचिपर्ण

acorn

छदककपाली, वंजुफल लहान छदांच्या पेल्याने वेढलेले ओक (वंजू) चे (किंवा तत्सम) कवची फळ

acotyledonous

अदलिकित गर्भात दलिकेचा अभाव असलेली (वनस्पती)

acquired

अर्जित, संपादित स्वतःच्या प्रयत्नाने मिळविलेले किंवा परिस्थितीच्या प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष परिणामामुळे घडून आलेले (फरक), उदा. पुरेशा पोषणाअभावी वनस्पतीस आलेला खुरटेपणा, एकाच बाजूने सतत लागलेल्या वाऱ्यामुळे आलेला बाक

acro-

अग्र- टोक किंवा शेंडा या संदर्भात उपसर्गाप्रमाणे वापरलेली संज्ञा

actino-

अरीय, अर- आरे (किरणासारखे भाग) असलेला उदा. मोरपंखी (Actiniopteris dichotoma Bedd.) या नेचाची पाने

activator

प्रभावक, क्रियाप्रवर्तक, त्वरक वितंचकाची क्रिया चालू करणारा पदार्थ, येथे वितंचक स्वयंपूर्ण नसते, कधी कधी हा क्रियाप्रवर्तक धातुस्वरुप असतो

active

सचेष्ट, सक्रिय, क्रियाशील नैमित्तिक किंवा सतत हालचाल करणारे, सुप्तावस्थेत नसून वाढ होत असलेले, उदा. गंतुक, बीजुक, कळी इ.

aculeate

कंटकित, काटेरी काटे असणारे, तीक्ष्ण टोक असलेले उदा. वेडी बाभूळ (Parkinsonia aculeata L.) कणगर (Dioscorea aculeata L.)

aculeus

कंटक, काटा कठीण, तीक्ष्ण उपांग

acuminate

प्रकुंचित, पुच्छाकार शेपटीसारखे हळूहळू निमुळते होत गेलेले उदा. पिंपळाच्या पानाचे टोक, सफेद कचनार (Bauhinia acuminate L.)

acute

आकुंचित, लघुकोनी, टोकदार लघुकोनासारखे टोकदार, उदा. कण्हेरीच्या पानाचे टोक खैरचाफा (Plumeria acutifolia Poir) दोडका (Luffa acutangula (L.) Roxb.)

acyclic

अमंडलित, अचक्रिक, अचक्रीय चक्राकार किंवा मंडलाकार मांडणी नसलेली, मळसूत्राप्रमाणे सर्पिल मांडणी असलेली (पाने किंवा पुष्पदले) उदा. कमळाचे फूल

ad-

-कडे, जवळचे या अर्थी उपसर्ग, मराठीत प्रत्ययासारखा उपयोग करतात

adapt

जमवून घेणे जरुर ते शारिरिक फरक घडवून परिस्थितीशी समरस होणे

adaptability

अनुयोजकता परिस्थितीशी जमवून घेण्याची (समरस होण्याची) क्षमता, हे सर्व सजीवांचे लक्षण समजले जाते.

adaptation

अनुयोजन, अनुकूलन बदलत्या परिस्थितीशी समरस होण्याची प्रतिक्रिया

adaptive (inducible) enzyme

जिवंत कोशिकेतील चयापचयात, परिस्थितिसापेक्ष विशिष्ट कार्यद्रव्यांनी तेथेच निर्मिलेले नवीन आणि विशिष्ट वितंचक (कार्बनी निदेशक) उदा. एश्रेचरिया कोली या सूक्ष्मजंतूंचे गाही वाण ग्लुकोज व अमोनिया या कार्बनयुक्त व नायट्रोजनयुक्त प्राथमिक उग्दमावर वाढविले असता त्यामध्ये पूर्वी नसलेली अनेक वितंचके नंतर बनवून उपयोगात आणली जातात, असे काही प्रयोगांती आढळले आहे

adaptor RNA (+ RNA)

योजक आर एनए प्रथिन संश्लेषणात प्रभावित अमिनो अम्ल ज्या विशिष्ट लहान, विद्राव्य आरएनए रेणूला चिकटून राहतात त्याला ही संज्ञा वापरतात.

adaxial

अभक्ष्य, अक्षसंमुख खोडासमोरचे, खोडाजवळचे, अक्षालगत असलेले, उदा. सिलाजिनेला किंवा लायकोपोडियम या वनस्पतींचे बीजुककोश

adelphous

ससंघ फुलातील केसरदलांचा एक अथवा अनेक संच (जुड्या) असण्याचा प्रकार उदा. जास्वंद

adhension

आसंग फुलातील एका मंडलाची दले दुसऱ्या मंडलातील दलांशी अंशतः किंवा पूर्णपणे चिकटून असण्याचा प्रकार, उदा. धोत्र्याच्या फुलातील केसरदले पाकळ्याशी तळात चिकटलेली परंतु वर सुटी असतात.

adherent

आसक्त, अभिलग्न दोन निराळे अवयव परस्परास चिकटून असणे उदा. किंजपुटास चिकटून राहिलेला संवर्त, काकडी, पेरु इ.

adhesive

आसंगी, आसंजक चिकटून राहण्याची क्षमता असलेला, उदा. भिंतीस चिकटून राहणारी मुळे किंवा ताणे काही वेलींना वर चढण्यास मदत करतात (नागवेल, मिरवेल, अंजनवेल)

adnate

पृष्ठाबद्ध एकादा अवयव दुसऱ्याच्या पृष्ठभागास पूर्णपणे चिकटून वाढलेला असणे, उदा. गुलाबाच्या पानाची उपपर्णे, काही फुलातील परागकोशाची एक बाजू संपूर्णपणे तंतूस चिकटून असते (कमळ).

ADP

एडीपी, ऍडिनोसीन डायफॉस्फेट

adpressed

आलग्न एखादा अवयव दुसऱ्यावर सपाट दाबून असणे उदा. काही खवले किंवा तत्सम पाने

adsorption

पृष्ठशोषण काही घन किंवा द्रव पदार्थाच्या पृष्ठबागावर लवणे (रेणू किंवा आयने) चिकटून राहण्याची प्रक्रिया, जमिनीतील चिकणमातीचे व कुजकट जैव पदार्थाचे कलिल कण तेथील लवण पदार्थ या पद्धतीने धरुन ठेवतात.

adventitious

आगंतुक अनपेक्षितपणे दुसऱ्या अवयवावर उगम पावलेले काही अवयव उदा. कलमांवर येणारी मुळे किंवा नवीन कळ्या, पानफुटीच्या तुटून पडलेल्या पानावर येणारी नवीन रोपे

aecidiospore

वर्षाबीजुक बहुधा पावसाळ्यात बनणारे कवकाचे बीजुक (प्रजोत्पादक कोशिका)

aeciospore

वर्षाबीजुक तांबेरा रोगाच्या कवकाचे द्विगुणित प्रकल असलेले, लैंगिक प्रक्रियेने बनलेले व बहुधा पावसाळ्याच्या सुमारास निर्मिले जाणारे बीजुक.

aecium

वर्षाबीजुकपुंज वर वर्णन केलेल्या बीजुक प्रकाराचा संच.

aeration

वातन, वायुमिश्रण द्रव्य किंवा घन पदार्थात वायूचे मिश्रण करण्याची प्रक्रिया

aerenchyma

वायूतक वायूने भरलेल्या पोकळ्या असलेला कोशिकांचा समूह, पाण्यात वाढणाऱ्या वनस्पतींत हवेच्या पुरवठ्याकरिता असे समूह (ऊतक) आढळतात, तसेच समूद्रकिनाऱ्यावरील खाऱ्या दलदलीत वाढणाऱ्या अनेक वनस्पतींतील हे ऊतक त्वक्षाकरापासून बनलेले असते, उदा. शिंगाडा, तिवर, कमळ, चिप्पी, कांदळ इ.

aerial

वायवी, हवाई जमिनीवरच्या भागात (हवेत) वाढणारा (अवयव) उदा. खोड, पाने, क्वचित मुळे

aerobe

वायुजीवी, सानिल हवेच्या सान्निध्यातच जगणारे, उदा. काही सूक्ष्मजंतू

aerobic

सानिल हवेच्या सान्निध्यातच घडून येणारी (प्रक्रिया), उदा. श्वसन, प्रकाशसंश्लेषण

aerophyte

अपिवनस्पति दुसऱ्या वनस्पतीच्या फक्त आधाराने वाढणारी वनस्पती, हिचा जमिनीशी संपर्क नसतो, उदा. शैवाक (धोंडफूल), शेवाळी, आमरे, काही नेचे इ.

aerotactic

वातानुचलनी हवेच्या दिशेकडे किंवा त्याविरुद्ध दिशेकडे स्थानांतर करणारी (वनस्पती उदा. काही शैवले, सूक्ष्मजंतू)

aerotaxis

वातानुचलन हवेतील प्राणवायूच्या चेतनेनुसार घडून येणारी हालचाल उदा. अस्थिर वनस्पती किंवा स्थिर वनस्पतींचे सुटे भाग

aerotropic

वातानुवर्तनी हवेच्या चेतनेनुसार वाढीची दिशा ठेवणारे (अवयव)

aerotropism

वातानुवर्तन हवेच्या दिशेकडे किंवा दिशेविरुद्ध होणारी वनस्पतींच्या अवयवांची वाढ, उदा. खाऱ्या दलदलीतील झाडांची मुळे

aestival aspect

वासंतिक दृश्य, उष्मकालीन प्रभाव. उन्हाळ्यात दृष्टीस पडणारे वनस्पतिसमुदायाचे स्वरुप, फुलांनी भरलेले (उदा. गुलमोहर) अथवा नवीन पालवीमुळे हिरवेगार दिसणारे (उदा. वड)

aestivtion

पुष्पदलसंबंध कळीतील पुष्पदलांची (संदले व प्रदले) परस्परसंबंध दर्शविणारी मांडणी

aethalium

उपधानक श्लेष्मकवक वनस्पतींत कधी कधी सूक्ष्म व अनेक बीजुककोश एकत्र होऊन बनणारा प्रजोत्पादक अवयव

affinity

आप्तभाव वनस्पतींतील (अथवा प्राण्यांतील) सादृश्यामुळे दिसून येणारे व्यक्तींतील (अथवा लहानमोठ्या गटातील) रक्ताचे नाते, त्यांचे नैसर्गिक वर्गीकरण या नात्यावर केले जाते.

after-ripening

अनुपक्कन, अनुपाक वनस्पतींचे बीज पूर्णपणे तयार झाल्यानंतरही लागलीच न रुजता काही वेळानंतर (विश्रांतिकालानंतर अथवा प्रसुप्तावस्थेनंतर) रुजते., ह्या मध्यावधीला वरील संज्ञा वापरतात. या कालात बीजामध्ये काही क्रियावैज्ञानिक (शरीरव्यापारविषयक) बदल घडून येतात.

Agaricales

पटलकवक गण, ऍगॅरिकेलीझ सत्यकवक विभागातील गदाकवक वर्गात अंतर्भूत असलेल्या दोन उपवर्गातील सत्य गदाकवकातील एक गण, भूछत्रे, शूलकवक इत्यादींचा येथे समावेश असून यामध्ये प्रथमपासून गदाकोशिका उघड्याच असतात किंवा गदाबीजुके बनून पक्व होतेवेळी त्या उघड्या होतात.

Agavaceae

घायपात कुल, ऍगॅव्हेसी घायपात गणातील एक कुल (एकदलिकित फुलझाडे), अरुंद, लांबट किंवा भाल्यासारख्या पानांचा झुबका खोडाच्या टोकावर राहतो, फुलातील परिदले शुष्क नसून बहुधा ती जुळून नलिका बनते, किंजपूट ऊर्ध्वस्थ किंवा अधःस्थ, इतर लक्षणे पुढे घायपात गणात दिल्याप्रमाणे, उदा घायपात, दर्शना, युका, नागीन, फर्क्रिया इत्यादी.

Agavales

घायपात गण, ऍगॅव्हेलीस हचिन्सन यांनी बनविलेला एकदलिकित फुलझाडांचा एक गण. याचा प्रसार उष्ण व उपोष्ण खंडातील शुष्क प्रदेशात व ऑस्ट्रेलियात आहे. प्रमुख लक्षणे - वृक्षासारख्या व अनेक वर्षे जगणाऱ्या वनस्पती, काष्ठमय खोडावर किंवा जमिनीवर वाढणाऱ्या खोडाच्या टोकास जाड, मांसल, सूत्रल, कधी कधी काटेरी असलेल्या पानांचा झुबका, फुले लहान, सच्छद, अनेक शाखायुक्त परिमंजिरीवर येतात, ती बहुधा अरसमात्र, द्विलिंगी, किंवा एकलिंगी व दोन स्वतंत्र झाडावर येतात, परिदले शुष्क किंवा मांसल, केसरदले सहा व परागकोशात दोन कप्पे, ऊर्ध्वस्थ किंवा अधःस्थ किंजपुटात तीन किंवा एक कप्पा व त्यात अक्षावर किंवा मध्यावर बीजके, बोंडे किंवा मृदुफळ, बीजे सपुष्क, या गणात फक्त एकच कुल (घायपात कुल) घातले आहे.

agent

मध्यस्थ, माध्यम वनस्पतीतींल परागण, फलप्रसार व बीजे अथवा बीजुके यांचा प्रसार घडवून आणण्यास साहाय्य करणारे वारा, प्राणी इत्यादीसारखे घटक

aggregate fruit

संघफळ, घोसफळ एकाच फुलातील अनेक सुट्या किंजदलापासून बनलेल्या अनेक साध्या फळांचा, घोस, मोरवेल, पिवळा किंवा हिरवा चाफा, रुई इ.

aggregation

जमाव अनेक वनस्पतींच्या निसर्गतः एकत्र वाढण्याने बनलेला समूह, हा प्रकार त्यांचे प्रजोत्पादक घटक एकत्र आल्याने व अनुकूल परिस्थितीमुळे घडून येतो. उदा. शेवाळी, गवते, टाकळा इ.

agrad

संवर्धित पादप विशेष प्रकारे वाढविलेली वनस्पती.

agrostology

तृणविज्ञान सर्व गवतांचा तपशीलवार अभ्यास व त्यावरून मिळालेली माहिती अंतर्भूत करणारी शाखा.

air

हवा, वायु, वात, अनिल

Aizoaceae

वालुक कुल, ऐझोएसी

aka

पक्ष, पंख काही फुलांच्या पुष्पमुकुटातील पंखासारख्या दोन पाकळ्या, उदा. गोकर्ण, वाटाणा इ.

alate

पंखधारी पंख असलेले

alba

श्वेत प्रकार पांढरा, उदा. मेंदी (Lawsonia alba Lamk.)

albinism

श्वेतत्त्वः, विवर्णता शरीराचा एखादा अवयव किंवा सर्व शरीर रंगहीन (पांढरट) असण्याचा प्रकार, उदा. पांढऱ्या फुलांचे प्रकार (गुलाब, गोकर्ण, कण्हेर, जास्वंद इ.), कित्येक पशूंतही असे प्रकार सामान्यपणे आढळतात (मांजर, कुत्रा, ससा, मेंढी, गाय इ.)

albino

विवर्ण (श्वेत), रंजकहीन पांढऱ्या फुलांची किंवा पानांची (वनस्पती) किंवा पांढरे प्राणी, उदा. धोतरा, पांढरा वाघ

albumen

पुष्क बीजातील दलिकाबाहेर असलेला अन्नांश, उदा. एरंड, मका इ.

albuminous seed

सपुष्क बीज पुष्क असलेले बीज

alburnum (sap wood)

रसकाष्ठ काही बहुवर्षायू झाडांच्या जुन्या खोडांमध्ये सालीच्या आतील फिकट रंगाच्या काष्ठाचा व कार्यक्षम भाग, द्रव पदार्थांची ने आण याच भागातून होते

ales

गणवाचक प्रत्यय उदा. Sapindales अरिष्ट (रिठा) गण, लॅटिन वंशनामापुढे (Sapindus) प्रत्यय लावून गणवाचक संज्ञा बनविली जाते.

aleurone grain

अपांडुर कण प्रथिनाचा सूक्ष्म कण, वनस्पतीच्या भिन्न अवयवांतील संचित अन्न या स्वरुपात कधी कधी आढळते

alga

शैवल (अ. शैवले), आल्गा (अ. आल्गी) बहुधा पाण्यात वाढणारी, बीजहीन, एक किंवा अनेक कोशिकांची बनलेली, साधी, (कायकाभ) हिरवी, पिंगट, लालसर किंवा निळसर वनस्पती

algalogist

शैवलविज्ञ, शैवलवेत्ता शैवलांचा विशेष अभ्यासु व ज्ञानी

Algalogy

शैवलविज्ञान शैवलांचीच फक्त तपशीलवार माहिती देणारी विज्ञानशाखा

alien

अन्यदेशीय विशिष्ट निमित्ताने बाहेरील प्रदेशातून आलेली व कायम रहिवासी झालेली तणासारखी वनस्पती, उदा. पिवळा धोत्रा, गाजरी, ओसाडी इ.

allelomorph (allel)

विकल्प वनस्पतीच्या एकाच जातीतील दोन प्रकारांचे भिन्नत्व (विरुद्धपणा) दर्शविणारा गुण (लक्षण) किंवा जनुक, उदा. वाटाण्याच्या जातीतील उंचपणा व खुजेपणा, फुलांचा पांढरेपणा व लाली

allelomorphic pair of characters

वैकल्पिक गुणयुगुल वर वर्णन केलेल्या विरुद्ध गुणांची जोडी असे भिन्न गुण असणाऱ्या व्यक्तींच्या प्रजोत्पादनामुळे होणाऱ्या संततीस संकरप्रजा (सकरज) म्हणतात. या संततीत आईबापांच्या भिन्न गुणांपैकी कधी एकाचाच प्रभाव दिसतो व दुसरा गुण सुप्तावस्थेत असून पुढील पिढ्यांतील काहीत दिसून येतो म्हणून या गुणांना प्रभावी (प्रकट) व सुप्त (अप्रकट) अशी विशेषणे लावताता. कधी कधी संकरप्रजेत दोन्ही गुणांचे मिश्रण आढळते.

alliaceous

कंदर्प-लशुन-गंधी कांदा किंवा लसूण यांचा वास येणारे

alliance

१ संघ, संघसमष्टी २ उपवर्ग १ वनस्पतींच्या अनेक व विशिष्ट प्रकारच्या समुदायांनी (संगतीनी) बनलेला नैसर्गिक व मोठा समुदाय, पादप संघटना व पादपसमाजशास्त्र याबाबत परस्परात आप्तभाव दर्शविणाऱ्या अनेक पादप संगतींचा गट २ काही विशिष्ट व नैसर्गिक वनस्पति कुलांचा एकत्रित गट

allogamy

परयुति वनस्पतींच्या एकाच जातीतील दोन भिन्न व्यक्तींच्या प्रजोत्पादक कोशिकांचे (गंतुकांचे) मीलन (फलन)

allogenic succession

परजात (परजनित) अनुक्रमण, परानुक्रमण बाह्य परिस्थितीमुळे पादपसमुदायाला विशिष्ट चरमावस्थेप्रत पोचविणारी प्रक्रिया

allopatric speciation

अवरोधी जातिनिर्मिती भौगोलिक कारणांमुळे पूर्वी अलग पडलेल्या पूर्वजांपासून स्वतंत्रपणे अवतरणाऱ्या नवीन जातींची निर्मिती.

allopolyploidy

असमगट गुणन व्यक्तीच्या शरीराच्या कोशिकेतील रंगसूत्रंआची संख्या तिप्पट, चौपट इ. अशी असून त्यापैकी एखादा (किंवा अधिक) संच एका जातीच्या वनस्पतीचा व उरलेले संच दुसऱ्या जातीच्या वनस्पतींचा असण्याचा प्रकार

allotetraploid

उभयद्विगुणित आई व बाप यांच्या द्विगुणित रंगसूत्रांचा संच मिळालेली चतुर्गणित (जाती), द्विगुण संकरजातील रंगसूत्रे दुप्पट झाल्यामुळे बनलेली असमगट गुणित जाती.

allotype

मूलप्ररुप

alpine vegetation

आल्पीय वनश्री पर्वत शिखरावर वृक्षमर्यादेपलीकडे असलेली खुरटी (फक्त औषधी व लहान झुडपे असलेली) वनश्री.

alternate

एकांतरित, एकाआड एक अक्षाच्या (खोडाच्या) प्रत्येक पेऱ्यावर एक अशा क्रमाने आलेली, उदा. पाने, पुष्पदले अथवा शाखा

alternation of generations

पिढ्यांचे एकांतरण लिंगभेद न दर्शविणाऱ्या (द्विगुणित) एका पिढीपासून दुसरी लैंगिक पिढी (एकगुणित) निर्माण होणे व पुनरपि हिच्यापासून अलैंगिक पिढीची उत्पत्ती होणे, याप्रकारचे जीवनचक्र, काही शैवले, शेवाळी व नेचाभ ह्या वनस्पतींच्या गटात ही घटना स्पष्टपणे दिसून येते, फक्त रंगसूत्रांच्या संख्येचा विचार केला असता बहुतेक सर्व वनस्पतींत व प्राण्यांत एकगुणित व द्विगुणित या अवस्था त्यांच्या जीवनात आढळतात.

alternative inheritance

वैकल्पिक (पर्यायी) अनुहरण संततीमध्ये काही व्यक्ती आईबापांच्या दोन (वैकल्पिक - प्रभावी व अप्रभावी) गुणांपैकी एकच गुण दर्शवितात तर काही दुसरा (पर्यायी) गुण दर्शवितात असा प्रकार.

alternative pair of characters

वैकल्पिक (पर्यायी) गुणयुगुल

alveolar

विवरयुक्त

alveolus

विवर १ वस्तूच्या पृष्ठभागावरील रिकामी खोलगट जागा (पोकळी) उदा. मधमासांचे पोळे, सूर्यफुलाच्या पुष्पासनावरील खाच २ अनेक छिद्रे असलेल्या कवकाच्या शरीरावरील कप्पा ३ कोशिकेतील जीवद्रव्याच्या फेसासारख्या अवस्थेतील रिती जागा

Amarantaceae

अपामार्ग (आघाडा) कुल, ऍमरँटसी अपामार्ग (आघाडा), कुरडू, माठ, पोकळा, राजगिरा, तांदुळजा इत्यादि द्विदलिकित वनस्पतींचे (फुलझाडांचे) कुल, हचिन्सन यांनी या कुलाचा अंतर्गत चक्रवर्त गणात (चाईनोपोडिएलिझ) केला असून बेसींच्या पद्धतीत कार्याएफायलेलीझ केला असून बेसींच्या पद्धतीत कार्याएफायलेलीझ या गणात केला आहे व त्यात चक्रवर्त कुल समाविष्ट आहे. प्रमुख लक्षणे- बहुतेक औषधीय वनस्पती, एकलिंगी किंवा द्विलिंगी,छदे व छदके असलेली बिनपाकळ्याची फुले, संदलासमोर बहुधा पाच केसरदले, ऊर्ध्वस्थ किंजपुट आणि न फुटणारे किंवा करंड्या एक किंवा अनेक. सपुष्पक

amaryllidancease

मुसळी, कुल,ऍमारिलीडेसी मुसळी, घायपात, नार्सिसस, कुमूर, नागदवणा इत्यादी एकदलित वनस्पतींचे कुल. या कुलाचा अंतर्भाव केसर गणात (इरिडेलीझ) बेसींच्या पद्धतीत केला असून हचिन्सन यांनी मुसळी गणात (ऍमारिलिडेलीझ) केला आहे. या कुलाची प्रमुख लक्षणे- कंद, दृढकंद प्रकारचे खोड, मूलज पाने, फुलोऱ्यास प्रथम महाछदाचे आवरण, परिदले सहा, खाली नळीसारखी व वर सुटी, सहा केसरदले, अधःस्थ, तीन कप्यांचा व अनेक बीजकांचा किंजपुट, मृदुफळ किंवा बोंड इ.

Amentiferae

नतकणिश गण, ऍमेंटिफेरी नतकणिश फुलोरा असलेल्या वनस्पतींचा गट, यामध्ये भूर्ज कुल, ओक कुल, वालुंज कुल, अक्षोट कुल इत्यादींचा समावेश केला जात असे.

amentum (catkin)

नतकणिश फुलोऱ्याचा एक प्रकार, यावर बिनदेठाची लहान, एकलिंगी, सच्छद व बिनपाकळ्याची फुले असुन फुलोरा बहुधा लोंबता कणिश प्रकारचा असतो. उदा. भूर्ज, मिरवेल, वंजू (ओक), नागवेल, हॅझेल, पॉप्लर इ.

amitosis

असम विभाजन एका कोशिकेची दोन किंवा अधिक भागात होणारी प्रत्यक्ष विभागणी, विभागणीनंतर ते विभाग पूर्णपणे सारखे होतातच असे नाही, यामध्ये कोशिकेतील प्रकलादी भागांची साधीच विभागणी होते, तसेच त्यानंतर कोशिकावरण लागलीच बनते असे नाही, केव्हा तर यामुळे बहुप्रकली कोशिका बनते. उदा. चिकाळ, कोशिका

amoeboid

आदिजीवसदृश अत्यंत सूक्ष्म व प्रारंभिक प्राण्याप्रमाणे (ऍमीबा प्रमाणे) उदा. श्लेष्मकवकातील गंतुके

AMP

ईमपी ऍडिनोसीन मॉनोफॉस्फेट या रासायनिक पदार्थाच्या नावाचे संक्षिप्त रुप. ऍडॅनेलिक अम्ल, एक न्यूक्लीओटाइड (प्रकलातील संयुग),

amphibious

जलस्थलवासी, जलस्थलीय पाण्यात व जमिनीवर जगणारे (जीव) उदा. दलदलीत वाढणारी वनस्पती, कमळ, पाणकणीस, प्राण्यांच्या बाबतीत उभयचर ही संज्ञा वापरतात.

amphicribral

मध्यप्रकाष्ठक प्रकाष्ठाभोवती परिकाष्ठ अशी मांडणी असलेले (एकमध्य वाहक वृंद), उदा. काही नेचे (ग्लीकेनिया ऑस्मुंडा)

amphigenesis

सलिंग प्रजोत्पादन (जनन) लिंगभेदयुक्त अवयवांच्या साहाय्याने झालेली पुनरुत्पत्ति.

amphimixis

गंतुकमीलन, युग्मकसंयोग नर व स्त्री गंतुकांचा संयोग (एकरुप होणे)

amphiphloic

द्विपरिकाष्ठी प्रकाष्ठाच्या आत व बाहेर परिकाष्ठ असलेले (रंभ), उदा. नेचा (ऍडिँटम)

amphiploid

उभयद्विगुणित दोन जातींच्या संकराने प्राप्त झालेल्या प्रत्येकी दुप्पट रंगसूत्रामुळे एकूण चौपट रंगसूत्रे असलेली संकरज वनस्पती उदा. तंबाखूच्या व धोत्र्याच्या काही जाती

amphisarca

घनकवची मृदुफळ कठीण कवचाच्या आत मऊ मगज असलेले साधे फळ, उदा. कवठ, बेलफळ, गोरखचिंच इ.

amphithecium

बाह्यकोश विकासावस्थेतील अतिशय कोवळ्या (अपक्व) बीजुकाशयाचे बाहेरील आवरण उदा. शेवाळी

amphitropous

तिर्यङ्मुख, उभयवर्ती बीजबंधाशी काटकोन केलेले (बीजक), याचे बीजकरंध व बीजकतल विरुद्ध टोकास असून नाभि या दोन्हीपासून सारख्या अंतरावर असते, रंध, तल व नाभि यांचा त्रिकोन बनतो. उदा. लेग्ना (डकवीड)

amphivasal

मध्यपरिकाष्ठक परिकाष्ठाभोवती प्रकाष्ठ असलेले (एकमध्य वाहक वृंद, रंभ), उदा. दर्शना (Dracaena Sp.)

amplexicaul

संवेष्टी खोडाभोवती वेढून राहणारा पानाच्या देठाचा पसरट तळ, उदा. कोथिंबीर, जिरे इ.

ampulla

आशय

amylaceous

तौकीरमय, पिठूळ

amyloplast

तौकीरकणु पिष्ठ (पिठूळ पदार्थ) कण बनविणारा कोशिकेतील प्राकणु (सजीव कण)

anabolism

उपचय पिष्ठ, प्रथिन, मेद इत्यादी पदार्थ किंवा प्राकल (कोशिकेतील सजीव पदार्थ) काष्ठ, तूलीर (कौशिकावरण) इत्यादी बनविण्याची विधायक प्रक्रिया

Anacardiaceae

आम्रकुल, ऍनाकार्डिएसी आंबा, काजू, चारोळी, मोई इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा अंतर्भाव अरिष्ट (रिठा) गणात (सॅपिंडेलीझ) केला जातो. या कुलाची प्रमुख लक्षणे- राळयुक्त चीक, लहान, एकलिंगी किंवा द्विलिंगी, नियमित फुले, संदले ३-७ जुळलेली, पाकळ्या ३-७ सुट्या, पेल्यासारखे बिम्ब, केसरदले ३-७ किंवा दुप्पट, ऊर्ध्वस्थ किंजपुट व बहुधा आठळीयुक्त फळ.

anaerobe

अननिल, अवायुजीवी हवेशिवाय जगणारे, उदा. नायट्रेट क्षारांचा नाश करणारे जमिनीतील सूक्ष्मजंतू

anaerobic respiration

अननिल श्वसन प्राणवायू बाहेरुन आत घेतल्याशिवाय चालणारी काही सजीवांतील ऊर्जा निर्माण करणारी प्रक्रिया, उदा. काही सूक्ष्मजंतु, किण्व (यीस्ट), या प्रकारात विशिष्ट पदार्थाच्या विघटनातून ऊर्जा प्राप्त केली जाते.

analogous

समरुप, सदृश दोन किंवा अधिक अवयवांमध्ये समान कार्यामुळे आलेला सारखेपणा दर्शविणारे उदा. द्राक्षवेलीचे (खोड) ताणे व वाटाण्याचे (दल) ताणे, निवडुंगाचे व बाभळीचे काटे भिन्न अवयवांची रुपांतरे आहेत.

analogy

समरुपता, सादृश्य समान कार्यामुळे आलेला (भिन्न अवयवातील) स्वरुपातील सारखेपणा

analysis floristic

पादपजातीय विश्लेषण एखाद्या ठिकाणी आढळणाऱ्या वनश्रींच्या अन्वेषणात आवश्यक असलेली तेथील अनेक समुदायात आढळणाऱ्या वनस्पतींची तपशीलवार माहिती. उदा. नामनिर्देश, संख्या, प्रकार, प्रभाव स्थायिकता इ. तसेच भौगोलिक, स्वरुपविषयक, परिस्थितीविषयक माहितीही त्या वनश्रीतील समुदायांचे व एकूण वनश्रीचे वर्गीकरणास उपयुक्त असते.

anandrous

केसरहान केसरदले नसलेले (फूल) उदा. पोपईची स्त्री पुष्पे, सूर्यफुलाची किरणपुष्पके

anaphase

पश्चावस्था कोशिकेच्या समविभाजनातील चारीपैकी उपांत्य अवस्था, यामध्ये प्रकलातील रंगसूत्रांची विभागणी संपून त्यांचा एकेक संच कोशिकेच्या दोन टोकाकडे स्थिर होतो

anastomose

सिरामीलन, सिरासंधी अनेक शिरा परस्परांना जोडल्या जाणे

anastomosing (netted)

जाळीदार अनेक शिरा परस्परांशी जुळून बनलेली जाळीसारखी संरचना

anastomosis

सिराजाल अनेक लहान मोठ्या शिरांची जाळीदार मांडणी उदा. अनेक पाने

anatomist

शारीरविज्ञ शरीराच्या अंतर्रचनेसंबंधीची विशेष ज्ञानी व्यक्ती

anatomy

शारीर शरीरातील संरचनात्मक माहिती

anatropous

अधोमुख, अधोवर्ती खाली वळलेले बीजकरंध असलेले (बीजक) उदा. सूर्यफूल, येथे बीजबंध बीजकाच्या आवरणाशी चिकटलेला असून बीजकरंध व नाभि जवळ जवळ असतात.

ancestral

पैतृक आनुवंशिकतेमुळे पूर्वजांकडून मिळालेले उदा. पानां-फुलां-फळांचे वैशिष्ट्य, संरचना इ.

anchored

तललग्न तळाशी चिकटलेले

androcyte

रेतुकजनक

androecium

केसरमंडल, पुं-केसरमंडल फुलातील परागकण बनविणाऱ्या एक किंवा अनेक अवयवांचा (केसरदलांचा) संच

androgenic haploid

पुंजनित एकगुणित रंगसूत्रांचा एकच संच असलेल्या (एकगुणित) नरकोशिकेपासून बनलेले (अपत्य)

androgynophore

केसरकिंजधर फुलातील पाकळ्यांमधून वर वाढलेला व प्रथम केसरमंडल आणि नंतर किंजमंडल धारण करणारा अक्ष (दंड) उदा. पांढरी तिळवण

androphore

केसरधर पाकळ्या व केसरदले यांमधील देठासारखा भाग (अक्ष) उदा. कृष्णकमळ

androsporangium

पुं बीजुककोश पुं-बीजुक (लघुबीजक) बनविणारी कोशिका, हिचेच रुपांतर (पक्व झाल्यावर) कोशात होते.

androspore

पुं बीजुक रुजल्यावर एक खुजा (ऱ्हस्व) पुं-तंतू उत्पन्न करणारे व हालचाल करणारे (चर) बीजुक उदा. इडोगोनियम शैवल

anemometer

पवनमापक, वातमापक, पवनमापी वाऱ्याच्या वेगाची नोंद करणारे उपकरण, स्थल विज्ञानात उपयुक्त

anemophile

वातप्रिय वाऱ्यात चांगल्या प्रकारे वाढणारी (वनस्पती)

anemophilous

वायुपरागित वाऱ्याच्या साहाय्याने परागांचे वहन (सिंचन) करणारी वनस्पती, उदा. गवते, सायकस इ.

anemophily

वायुपरागण वाऱ्याकडून परागण घडविण्याची पद्धत

anemophobe

वातवर्ज्यक, वातद्वेष्टी वारा वर्ज्य करणारी (वनस्पती)

anfractuose

सर्पिल, तरंगित नागमोडीसारखे, पिळीव, उदा. पांढरी सावर (Eriodendron anfractuosum DC)

Angiospermae

आवृतबीज वनस्पती उपविभाग, ँजिओस्पर्मी बीजाला फलावरणाचे संरक्षण असणाऱ्या वनस्पतींचा गट, सामान्य भाषेत, फुलझाडे. वनस्पति कोटीतील बीजी वनस्पतींच्या विभागातील दोन्हीपैकी एक उपविभाग, दुसरा उपविभाग, प्रकटबीज वनस्पती

angle of divergence

परामुखता कोन एकाआड एक पानांच्या मांडणीत, भिन्न पातळीतील दोन जवळच्या (क्रमागत) पानांतील स्थानांतर, हे कोनाच्या अंशात दर्शविले जाते. उदा. गवताच्या खोडावर प्रत्येक पेऱ्यावर एक पान असून एकूण पाने दोन रांगांत असतात म्हणून परामुखता कोन १८० अंश मानला जातो.

angular

कोनयुक्त, कोनीय कोन असलेले, आडव्या छेदात अवयवाचा परीघ वाटोळा नसून चौकोनी किंवा षट्कोनी असलेले (उदा. खोड, फळ, बी इ.,) उदा. कांडवेल, मोथा, निवडुंग, तुळस, इत्यादींचे खोड, भेंडीचे फळ

animate

सजीव, चेतन हालचाल, श्वसन, वर्धन, पोषण व प्रजोत्पादन इत्यादी सजीवांची लक्षणे दर्शविणारे, जिवंत, अर्थात् प्राणी, वनस्पती, विषाणू, सूक्ष्मजंतू इ.

anisogametes

असमगंतुके सारखे नसलेले (नर व स्त्री असा भेद दर्शविणारे) प्रजोत्पादक घटक (कोशिका)

anisogamy

विषमयुति, असमयुति सारख्या नसलेल्या दोन प्रजोत्पादक कोशिकांचा (गंतुकांचा) संयोग

anisomerous

असमभागी प्रत्येक मंडलातील पुष्पदलांची संख्या सारखी नसलेले (फूल), उदा. वाटाण्याचे फूल (संदले पाच, प्रदले पाच, केसरदले दहा, किंजदले दोन)

anisophyllous

भिन्नपर्णी एकाच वनस्पतीवर दोन प्रकारची पाने असणारी, ती एकाच माध्यमात (हवेत किंवा पाण्यात) असतात उदा. सिलाजिनेला मार्टेन्सी.

anisophylly

भिन्नपर्णत्व वर वर्णिल्याप्रमाणे दोन प्रकारच्या पानांचे अस्तित्व

anisostaminous

असमकेसर सर्व केसरदले सारखी नसणारी (वनस्पती) उदा. मोहरीच्या फुलात काही केसरदले आखूड तर काही लांब असतात

annual

वर्षायु वार्षिक, एकच वर्ष किंवा ऋऋतू आयुष्य असणारे उदा. मका, मिरची (Capsicum annuum L.), सूर्यफूल (Helianthus annuus L.)

annular

वलयाकृति, कंकणाकृति बांगडीसारख्या आकाराचे (कंगोरे असलेली वाहिका किंवा वाहिनी)

annulus

वलय, स्फोटक वलय १ भूछत्र (कवक) वनस्पतीच्या दांड्यावर असलेले काकणासारखे कडे २ नेचे वनस्पतींच्या बीजुककोशावर असलेला जाड आवरणाच्या कोशिकांचा थर, यामुळे कोशाच्या स्फोटास चालना मिळते. ३ शेवाळी वनस्पतींच्या बीजुकाशयावर स्फोट घडवून आणणारा जाड कोशिकांचा थर

anomalous structure

असंगत संरचना सर्वसाधारणतः नित्य न आढळणारी खोड किंवा मुळे यांची अंतर्रचना, बहुधा द्वितीयक वाढीत ऊतककराच्या अनित्य क्रियेमुळे अशी अंतर्रचना निर्माण होते व कित्येकदा तिचे विशिष्ट कार्य असते. उदा. सायकस व मोठ्या वेलींची खोडे, मुळा, गाजर, बीट यासारखी मांसल मुळे

Anonaceae

सीताफल कुल, ऍनोनेसी सीताफळ, रामफळ, मारुतीफळ, हिरवा चाफा, हिरवा अशोक इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. याचा अंतर्भाव मोरवेल गणात (रॅनेलीझ) मध्ये केला जातो, हचिन्सन यांनी सीताफळ गणात (ऍनोनेलीझमध्ये) केला आहे. या कुलाची सामान्य लक्षणे वृक्ष अथवा झुडुपे, साधी एकाआड एक पाने, फुलात तीन संदले, तीन किंवा सहा सुट्या पाकळ्या, अनेक केसरदलांची सर्पिल मांडणी व अनेक ऊर्ध्वस्थ व सुटी किंजदले, घोसफळ व सपुष्क रेषाभेदित बिया

antagonism

विरोध १ वनस्पतींच्या पोषणामध्ये खनिज लवणांच्या वैयक्तिक विषारी परिणामांचे परस्पराकडून निराकरण होण्याचा प्रकार २ एका जीवाच्या वाढीवर दुसऱ्याचा अवरोध

antagonistic symbiosis

विरोधी सहजीवन दोन सजीव एकत्र जीवन कंठत असताना एकाचा दुसऱ्यावर हानीकारक परिणाम होण्याचा प्रकार उदा. आश्रय देणारी एक वनस्पती व तिच्यावर जगणारी दुसरी वनस्पती (आकाशवेल, तांबेरा, काणी अर्गट यासारखे रोग)

anterior

पुरश्च, अग्र, अग्रीय सजीवांच्या शरीराचा किंवा अवयवाचा पुढचा (डोक्याकडील, टोकाकडील) भाग, खोडावरील बाजूच्या फुलांच्या बाबतीत खोडाजवळची बाजू पश्च व त्याविरुद्ध असलेली बाजू ती पुरश्च.

antero-posterior

अग्रपश्च पुढचा व मागचा भाग यातून जाणारी किंवा परस्पराविरुद्ध टोकातून जाणारी (रेषा किंवा दिशा)

anthella

निम्नाग्र पुष्पबंध गुलच्छ नावाच्या फुलोऱ्यात वरच्या पातळीत खोलगटपणा असणारा प्रकार उदा. प्रनड (Juncus)

anther

परागकोश फुलातील केसरदलाच्या तंतूच्या टोकास असणारी व परागकणांच्या भुकटीने भरलेली पिशवी, याचे बहुधा दोन खंड असून प्रत्येकात प्रथम दोन कप्पे असतात, पुढे त्याचा एक कप्पा (कोटर) बनतो.

antheridial chamber

रेतुकाशय कोटर रेतुकाशये अंतर्भूत करणारी पोकळी, उदा. ँथोसिरॉस शेवाळी (शृंगकावर्ग)

antheridiophore

रेतुकाशयदंड रेतुकाशयांना आधार देणारा दांडा उदा. शेवाळी

antheridium

रेतुकाशय पुं-गंतुके (प्रजोत्पादक नरकोशिका) निर्माण करणारा बहुकोशिक अवयव, शेवाळी, नेचे व नेचाभ वनस्पतीत आढळतो, काही शैवलांत एककोशिक अवयव याच नावाने ओळखतात.

antheriferous

परागकोशधारी अनेक परागकोश धारण करणारा (दांडा किंवा नलिका), उदा. जास्वंद

antherizoid

रेतुक प्राणी व वनस्पती यामध्ये आढळणारी, हालचाल करणारी, केसलयुक्त प्रजोत्पादक पुं-कोशिका (पुं-गंतुक)

anthesis

पुष्पविकसन, पुष्पकाल फुलणे, वनस्पतीला फुले येणे, कळ्या उमलणे, काही वनस्पती वर्षातून एकदाच फुलतात (उदा. गुलमोहोर), तर काही कमीजास्त प्रमाणात वर्षभर फुलतात उदा. कण्हेर, गुलाब इ., काहींच्या जीवनात एकदाच फुले येतात (उदा. बांबू).

Anthocerotae

शृंगकावर्ग, ँथोसिरोटी शेवाळी वनस्पतींच्या विभागातील एक वर्ग, काहींच्या मते यकृतका वर्गातील तीन गणांपैकी एक, ँथोसिरोटेलीझ, मार्चाशिएलीझ व युंगरमॅनिएलीझ हे तीन गण होत, हल्ली बहुतेक शास्त्रज्ञ हेपॅटिसी (यकृतका), ँथोसिरोटी (शृंगका) व मुस्सी (हरिता) असे शेवाळींचे तीन वर्ग मानतात. येथे बीजुकधारी पिढी गंतुकधारीवर अंशतः अवलंबून असून पद व बीजुकाशय यात विभागलेली असते. गंतुकधारी शरीर सपाट व फार साधे असत. या प्रकारच्या पूर्वजांपासून अत्यंत साधी वाहक ऊतके असलेली बीजुकधारी स्वतंत्र पिढी व त्यापासून पुढे नेचाभ वनस्पती अवतरल्या असाव्या असे काही शास्त्रज्ञ मानतात.

anthocyanin

वर्णद्रव्य, नील रक्त द्रव्य फुले, फळे, पाने इत्यादींमध्ये आढळणारे निळे किंवा लाल (गडद किंवा फिकट) रंगद्रव्य, हे कोशिकारसात विरघळलेले असते, विशिष्ट ऋऋतूत किंवा कोवळेपणी कित्येक पानात आढळते. यामुळे ते अवयव रंगीत दिसतात. नायट्रोजनच्या कमतरतेमुळेही हे लक्षण आढळते.

anthophore

प्रदलदंड, प्रदलधर संदले व प्रदले यांमधील अक्षाचा भाग, बहुधा हा संक्षिप्तच असतो.

anthophyll

सवर्ण पुष्पदल रंगीत संदल किंवा प्रदल, कधी कधी केसरदले व किंजदले ही रंगीत असतात (उदा. कर्दळ)

anthracnose

करपा, कवडी १ द्राक्षवेलीचा एक रोग (Phoma) २ कापसावरचा एक रोग (Colleotrichum) यामध्ये फळांवर किंवा पानांवर पिंगट ठिपके येऊन पिकाची हानी होते. काकडी, टरबूज, भात इत्यादीवरही करपा रोग येतो.

antiauxine

प्रतिवृद्धिनियामक वृद्धीचे नियमन करु न देणारा

antibiotic

प्रतिजैव काही सूक्ष्म जीवांच्या वाढीस आळा घालणारे नैसर्गिक कार्बनी पदार्थ, यांची निर्मिती बहुतेक काही सूक्ष्मजीव करतात.

antibody

प्रतिद्रव्य शरीरात बाहेरुन आलल्या हानिकारक द्रव्याला विरोध करणारे द्रव्य

anticlinal

पृष्ठजात्य पृष्ठभागाशी काटकोन करणारे (उदा. कोशिकावरण)

anticlockwise

अपसव्य, वामावर्त, डावी घड्याळ्याच्या काट्यांच्या विरुद्ध दिशेने वळण घेणारी (वेल) (उदा. घेवडा, अमरवेल)

antienzysue

प्रतिवितंचक वितंचकाच्या आंबविण्याच्या क्रियेस विरोध करणारे द्रव्य

antipetalous

प्रदलसंमुख पाकळ्यांच्या समोर असणारे (उदा. केसरदले)

antipodal

तलस्थ फुलझाडांच्या बीजकातील गर्भकोशाच्या तळाजवळ असणारी उदा. कोशिका, सामान्यपणे या तीन असतात.

antisepalous

संदलसंमुख संदलाच्या समोर असलेला (संदलाशी एकाआड एक नसणारा) उदा. पाकळी किंवा केसरदलासारखा अवयव

antiseptic

पूतिरोधक जंतुनाशक, कुजणे, नासणे, आंबणे इत्यादी प्रक्रियेशी विरोध करणारे व त्यामुळे त्या प्रक्रियेला जबाबदार असणाऱ्या जंतूस मारक द्रव्य

antitoxin

प्रतिविष शरीरातील विषाला मारक (पदार्थ)

Apetalae

अप्रदल (प्रदलहीन) उपवर्ग, एपेटॅली पाकळ्या नसलेली फुले असण्ऱ्चा द्विदलिकित वनस्पतींचा बेंथॅम आणि हूकर यांच्या वर्गीकरणातील उपवर्ग. या वनस्पती मूलतः प्रारंभिक समजून त्यांचा वेगळा गट केला गेला, तथापि त्यांपैकी कित्येक ऱ्हासामुळे प्रदलहीन असून मुक्तप्रदल (सुट्या पाकळ्या असलेल्या) वनस्पतींशी त्यांचे आप्तभाव असल्याचे आढळल्याने एंग्लर व प्रँटल यांच्या वर्गीकरणपद्धतीत अप्रदल व मुक्तप्रदल वनस्पतींचा समावेश एकाच उपवर्गात (आर्किक्लॅमिडी = आद्यपरिदल) करणे नैसर्गिक वर्गीकरणपद्धतीच्या तत्त्वास सुसंगत मानतात. युक्तप्रदल वनस्पतींशी तुलना करता अप्रदल व मुक्तप्रदल वनस्पती सापेक्षतः खालच्या दर्जात समाविष्ट होतात.

apetalous

अप्रदल, प्रदलहीन पाकळ्या (पुष्पमुकुट) नसलेले (फूल), उउदा. गुलबुश, एरंड. गुलबुशाच्या फुलातील रंगीत पाकळ्यासारखा भाग परिदलमंडल असून संवर्तासारखा तळातील भाग छदमंडल असते.

apex

अग्र शेंडा, टोक, खोडाच्या पानाच्या किंवा मुळाच्या टोकाचा भाग

apheliotropism

ऋऋण प्रकाशानुवर्तन प्रकाशाच्या चेतनेमुळे वनस्पतींच्या अवयवांचे प्रकाशाच्या विरुद्ध दिशेकडे वाढणे अथवा वळणे (वाढण्याची प्रवृत्ति)

aphyllous

पर्णहीन, अपण पानांचा अभाव असणारे (खोड), उदा. शतावरी, अमरवेल, सोमलता इ.

aphylly

पर्णाभाव, पर्णहीनत्व, अपर्णत्व पाने नसण्याचा प्रकार उदा. नेपती (Capparisaphylla Roth)

Apiaceae

एपीएसी

apical

अग्रस्थ, शीर्षस्थ शेंड्यावर (टोकावर) असलेले (उदा. फूल किंवा कळी)

apiculate

तीक्ष्णाग्र आखूड, तीक्ष्ण पण लवचिक टोक असलेले (पान) उदा. त्रिधारी निवडुंग

aplanogamete

अचर गंतुक गतिशून्य प्रजोत्पादक कोशिका, उदा. स्पायरोगायरा शैवल, बुरशी

aplanospore

अचर बीजुक हालचाल न करणारे बीजुक, उदा. अनेक कवक वनस्पती, अनेक उच्च दर्जाच्या वनस्पती

apocarpous

मुक्तकिंज, पृथक अंडपी सुटी (अलग) किंजदले असलेले, उदा. मोरवेल, पिवळा चाफा, कुडा इत्यादींची फुले

apocarpy

मुक्तकिंजत्व मुक्तकिंज असण्याचा प्रकार

apocynaceae

करवीर कुल, ऍपोसायनेसी कण्हेर (करवीर), कुटज (कुडा), तगारी, पांढरा चाफा, करवंद, सातवीण इत्यादी फुलझाडांचे (द्विदलिकित) कुल. या कुलाचा अंतर्भाव बेसींच्या पद्धतीत किराइत गणात (जेन्शिएनेलीझ) केला असून हचिन्सन यांनी करवीर गणात (ऍपोसायनेलीझ) केला आहे. या कुलाची प्रमुख लक्षणे - दुधासारखा चीक, साधी पाने बहुधा समोरासमोर किंवा मंडलित, पूर्ण, नियमित, द्विलिंगी फुले, जुळलेल्या चार ते पाच पाकळ्या व त्यास चिकटलेली, सुटी, चार ते पाच केसरदले, ऊर्ध्वस्थ सुट्या किंवा जुळलेल्या दोन किंजदलांचे किंजमंडल, फळे विविध, पंखयुक्त किंवा केशयुक्त (कधी साध्या) बिया

apogamy

अफलित जनन, अनिषेक जनन लैंगिक प्रक्रियेच्या (फलनाच्या) अभावीही प्रजोत्पादन घडून येणे उदा. काही नेचे

apomict

असंगजनित फलनाशिवाय बनलेली (वनस्पती)

apomixis

असंगजनन प्रजोत्पादनामध्ये गंतुकांचा संयोग किंवा प्रकलाचे न्यूनीकरण (विभाजन) न होता नवीन पिढीची निर्मिती, यामध्ये अफलित जनन, अबीजुक जनन व अनिषेक जनन यांचा समावेश होतो.

apophysis

१ आशयतल २ शल्कपीटिका १ शेवाळीतील बीजुकाशयाचा तळचा भाग २ काही शंकुमंत वनस्पतीतील बीजकाच्या खवल्यावर असलेला उंचवटा, उदा. चीड (पाइन)

aposepalous

मुक्तसंदल

apospory

अबीजुकजनन बीजुकनिर्मिती न होता बीजुकधारी (द्विगुणित) पिढीच्या इतर भागांपासून नवीन लैंगिक अवयव धारण करणाऱ्या (गंतुकधारी) पिढीची निर्मिती, उदा. काही नेचे, ही गंतुकधारी पिढी अनित्य (द्विगुणित) असते.

apostrophe

विन्मुखावस्था तीव्र प्रकाशाच्या चेतनेमुळे हरितकणयुक्त कोशिकेच्या उभ्या भिंतीजवळ ते कण एकाखाली एक अशी ओळ करून राहण्याचा प्रकार (अथवा त्याकरिता केलेली हालचाल)

apothecium

मुक्त धानीफल शैवाक (धोंडफूल) व काही धानीकवकात आढळमारा उघडा, पेल्यासारखा किंवा वाटीसारखा, बीजुके निर्माण करणारा अवयव

apparent

आभासी प्रत्यक्षात नसलेले, वरवर आढळणारे किंवा दिसणारे

appendage

उपांग शरीरावर किंवा अवयवावर वाढलेला गौण किंवा कमी प्रतीचा लहान अवयव, उदा. केस, खवला, काटा इ.

appendicular

उपांगीय, उपांगासंबंधी

appendicular theory

उपांगीय सिद्धांत ऊर्ध्वस्थ किंजपुटापासून अधःस्थ किंजपुटाचा क्रमविकास झाला असून त्यामध्ये इतर पुष्पदलंआच्या तळभागांपासून बनलेल्या आवरणाने तो किंजपुट प्रथमपासून क्रमाने वेढून तो बदल झाला असावा अशी एक उपपत्ती, ही दुसऱ्या उपपत्तीपेक्षा अधिक ग्राह्य मानली गेली आहे.

appendiculate

सोपांग उपांगे असलेला (भाग)

apposite

सन्निध दोन सारखे अवयव परस्पराजवळ असणे

apposition theory

स्तराधान सिद्धांत कोशिकावरणाच्या प्राथमिक थरावर आतील बाजूस नवीन थर बसून वाढ होते अशी उपपत्ती

appresorium

आबंधक आश्रय वनस्पतीस बाहेरुन चिकटून राहण्यास उपयुक्त असा अवयव, उदा. जीवोपजीवी कवक वनस्पती

appressed

आलग्न

aqua culture

मृदुहीन कृषि, जलकृषि पोषक द्रावणाच्या साहाय्याने वनस्पतींची कृत्रिम पद्धतीने वाढ (संवर्धन) करण्याची पद्धती (प्रकार), यालाच soiless culture असे म्हणतात. कारण या पद्धतीत नित्याप्रमाणे जमिनीतील खनिज पोषणावर वनस्पती अवलंबून नसतात.

aquarium

जलजीवपात्र, जलजीवालय सदैव पाण्यात असणाऱ्या वनस्पती व प्राणी यांना नैसर्गिक परिस्थिती प्राप्त करून देणारी व त्यांची वाढ व प्रजोत्पादन यास मदत करणारी कृत्रिम पेटी (पात्र), अशा अनेक पेट्यांतून मोठ्या प्रमाणावर वनस्पती व प्राणी ठेवून त्यांचा अभ्यास व प्रदर्शन करण्याची सोय असलेली संस्था (जलजीवालय)

aquatic

जलवासी, जलीय, जलचर सदैव पाण्यात असणारे, उदा. शैवले, मासे इ. उदा. नावळी (Ipomoea aquatica Forsk).

aqueous

आप्य, जलीय पाणी असलेले, पाण्यात केलेले (विद्रव, द्रावण)

Araceae

सुरण कुल, ऍरेसी वेखंड, सुरण, अळू, गोंडाळ इत्यादी एकदलिकित वनस्पतींचे कुल. बेंथॅम आणि हूकर यांच्या वर्गीकरण पद्धतीत न्यूडिफ्लोरी (नग्नपुष्प) श्रेणीत परंतु हचिन्सन यांच्या पद्धतीत सुरण गणात (ऍरेलीझ) या कुलाचा समावेश आहे, प्रमुख लक्षणे - महाछदाने संरक्षित असा स्थूलकणिश फुलोरा, द्विलिंगी किंवा एकलिंगी फुले, परिदले क्वचित आणि खवल्यासारखी, सहा केसरदले (कधी कमी व जुळलेली), किंजदल एक किंवा अधिक, मृदुफळ.

Araliaceae

तापमारी, कुल, ऍरेलिएसी तापमारी (ऍरिलिया), फॅटसिया, पॅनॅक्स, हेडेरा इत्यादी उद्यानवनस्पतींचे लहान कुल, याचा समावेश चामर गणात केला जातो. प्रमुख लक्षणे - वृक्ष, झुडुपे, वेली, राळनलिकायुक्त, पाने साधी किंवा संयुक्त, फुलोरे चामरकल्प किंवा स्तबक, फुले द्विलिंगी, अपिकिंज, पंचभागी, पाच जुळलेल्या किंजदलांचा अधःस्थ किंजपुट (क्वचित ऊर्ध्वस्थ), कप्पे पाच व प्रत्येकात एक बीजक, बहुधा अश्मगर्भी फळ, सपुष्प बीजे

arbor

वृक्ष काष्ठयुक्त बहुवर्षायु झाड

arboraceous

वृक्षसदृश वृक्षाप्रमाणे मोठे व काष्ठयुक्त

arboreous (arboreal)

वृक्षस्थ, वृक्षवासी वृक्षावर राहणारे

arborescent

वृक्षसम, वृक्षसदृश वृक्षासारखे

arboret

लहान वृक्ष

arboretum

१ वृक्षसंवर्धनस्थान, वृक्षालय, वृक्षोद्यान २ वृक्षविज्ञान १ वृक्षासंबंधीच्या संशोधनार्थ बनविलेली बाग २ वृक्षासंबंधीच्या माहितीचे पुस्तक (वृक्षविज्ञान)

arboriculture

वृक्षसंवर्धन लहान मोठ्या वृक्षांची पद्धतशीर लागवड अथवा त्यासंबंधी माहिती

arc indicator

चाप निदर्शक वनस्पतीची उंचीतील वाढ मोजण्याचे कमानी पट्टीचे उपकरण

archegoniophore

अंदुककलशधर एक अथवा अनेक अंदुककलशांना आधारभूत दांडा, उदा. मार्चांशिया, फिंबिऍरिया इ. शेवाळी

archegonium

अंदुककलश शेवाळी, नेचे व तत्सम (नेचाभ) वनस्पतींत आढळणारा सुरईच्या आकाराचा बहुकोशिक व स्त्रीगंतुक (अंदुक) असलेला अवयव

archesporium

बीजुकपूर्वक बीजुके निर्माण करणारी आद्य कोशिका, हिच्यापासून प्रथम अनेक जनक कोशिका बनून नंतर शेवटी बीजुके निर्माण होतात

archicarp

पूर्वफल काही कवकात आढळणारा, लैंगिक प्रक्रियेनंतर बनणारा व पुढे बीजुककोश निर्मिणारा अवयव

Archichlamydeae

आद्यपरिदली श्रेणी अथवा उपवर्ग

arcuate

धन्वाकृति, चापाकृति धनुष्याप्रमाणे बाकदार किंवा वाकलेले.

aril

अध्यावरण, बीजोपांग बीजकाच्या तळापासून उगम पावून बीजकाभोवती अंशतः किंवा पूर्णपणे वाढणारे बीजावरण, उदा. लिची, कमळ, विलायती चिंच इ.

arillate

बीजोपांगयुक्त, अध्यावरणयुक्त बीजोपांग (तिसरे आवरण) असलेले (बीज)

arillode

छद्मी अध्यावरण बीजकरंधापासून वाढून बीजकावर पसरलेले बीजावरण, जायपत्री हे जायफळाच्या बीजावरील छद्मी आवरण बीजकाच्या दोन्ही टोकापासून (बीजकरंध व बीजकबंध यापासून) वाढते

aristate

प्रशूकी

Aristolochiaceae

ईश्वरी कुल, ऍरिस्टोलोकिएसी पोपटवेल (कुक्कुटवेल), सापसंद (ईश्वरी) इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा अंतर्भाव मोरवेल गणात (रॅनेलीझ) केला जातो, याची प्रमुख लक्षणे- बहुधा एकाआड एक पानांच्या औषधी, क्षुपे किंवा वेली, फुले मोठी, एकसमात्र व द्विलिंगी, परिदले जुळलेली, केसरदले व किंजदले जुळून किंजकेसराक्ष बनतो, अधःस्थ किंजपुट, बिया अनेक, मृदुफळ किंवा बोंड. हचिन्सन यांनी हे कुल ईश्वरी गणात घातले आहे

armature

शस्त्रसंभार वनस्पतींच्या शरीरावर किंवा शरीरात आढळणाऱ्या स्वसंरक्षक योजना उदा. काटे, दाहक (दंशक, कंडूत्पादक) केस, दुर्गंध, चीक, विषारी द्रव्ये इत्यादी

armed

शस्त्रसज्ज संरक्षक उपांगे असलेले

Aroideae

सुरण कुल, ऍरॉइडी

aromaticus

सुगंधि खमंग वास किंवा रुचि असलेले, उदा. पानाचा ओवा (Coleus aromaticus Lour)

arrangement

मांडणी, विन्यास खोडावरील पानांची, फुलातील दलांची, किंजपुटातील बीजकांची, इत्यादींची विशिष्ट व्यवस्था

Articulatae

संधिपादप वर्ग

articulated (jointed)

संधियुक्त, सांधेदार सांधे असलेले, सांधलेले, उदा. एक्किसीटमचे खोड, लिंबू किंवा पपनसाच्या पानाचे पाते

artificial selection

कृत्रिम निवड एका जातीतील अनेक वनस्पतींतून (किंवा प्राण्यातून) मनुष्याच्या आवडीप्रमाणे (गरजेप्रमाणे) विशिष्ट गुणयुक्त व्यक्तींची (प्रकारांची) पैदाशीकरिता (किंवा संकर घडवून आणण्याकरिता) केलेली निवड, कित्येक खाद्य वनस्पती किंवा पाळीव प्राणी मनुष्याने शेकडो वर्षे केलेल्या निवडीतूनच उगम पावले आहेत.

arvensis

क्षेत्रज लागवडीच्या जमिनीतील (वनस्पती) उदा. पुदीना (Mentha arvensis L.)

ascending

आरोही, चढणारा गुरुत्वाकर्षणाविरुद्ध वर वाढत जाणारा (अवयव)

ascent

आरोह, उद्गम चढण, अवयव (खोड) अथवा वनस्पती किंवा त्यातील द्रव पदार्थ वर चढविला जाण्याची प्रक्रिया (रसारोह)

ascidium

चषिका, कलश पेला किंवा कुंभ यांसारखा लहान अवयव

Asclepiadaceae

रुई (अर्क) कुल, ऍस्क्लेपीएडेसी रुई, मांदार, हरणदोडी, अंतमूळ, माकडी, सोमलता, उतरणी, कावळी, उपळसरी इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा समावेश किराईत गणात (जेन्शिएनेलीझ मध्ये) केला जातो, हचिन्सन यांच्या पद्धतीत करवीर गणात (ऍपोसायनेलीझमध्ये) केला आहे. प्रमुख लक्षणे- औषधी, क्षुपे व वेली, बहुधा दुधी चीक आढळतो, पाने साधी व समोरासमोर, द्विलिंगी, पंचभागी, पूर्ण व नियमित लहान फुले, पाकळ्या जुळलेल्या व त्यावर केसरदलांशी संबंधित तोरण (परिवलय) तसेच केसरदले व किंजदले यांचा किंजकेसराक्ष, बहुधा परागांचे पुंज असून दोन किंजपुटापासून दोन स्वतंत्र पेटिकाफळे व त्यात शिखालू (केसाळ झुबका असलेली) बीजे असतात.

ascocarp

धानीफल धानीकवक वनस्पतीत लैंगिक प्रक्रियेनंतर आढळणारा व धानीबीजुकांची निर्मिती करणारा अवयव

ascogonium

धानीयोगी धानीकवकात आढळणारा प्रजोत्पादक स्त्रीलिंगी अवयव

ascolichens

धानी शैवाक

Ascomycetes

धानीकवक वर्ग, ऍस्कोमायसेटीज कवक वनस्पतींपैकी विशिष्ट प्रकारची बीजुके (धानी बीजुके) निर्माण करणारा (सत्यकवक विभागातील) एक गट, उदा. बाजरीवरील अर्गट रोग

ascospore

धानीबीजुक धानीकवकातील प्रातिनिधिक व विविध आकाराचा एककोशिक प्रजोत्पादक घटक, हे धानी नावाच्या कोशिकेत प्रकलाच्या न्यूनीकरण विभागणीनंतर बनतात, संख्येने ही बीजुके चार किंवा आठ असतात व ती निर्मिणाऱ्या कोशिकेस धानी म्हणतात.

ascpgenous filament

धानीजनक तंतू धानी व त्यातील बीजुके निर्माण करणारा तंतूसारखा अवयव

ascus

धानी धानीकवकात बहुधा नेहमी आढळणारा बीजुककोश, यातील बीजुके रुजून नवीन कवक वनस्पतीची निर्मिती होते. उदा. किण्व (यीस्ट) या कवकातील धानीत चारच धानीबीजुके बनतात.

asexual

अलिंग, निर्लिंग, अलिंगी, अलैंगिक लिंगभेदयुक्त प्रजोत्पादनाचा संबंध नसलेली व बीजुकांच्या साहाय्याने घडून येणारी नवीन वनस्पतीची निर्माणपद्धती.

asiphonogamous

अनिनालयुतिक निनालयुति नसलेली (वनस्पती)

aspect

१ समुखांश २ प्रभाव १ सूर्यप्रकाश वारा पाऊस इत्यादींच्या समोर असण्याच्या प्रक्रियेचे प्रमाण २ वनश्रींच्या किंवा एखाद्या पादपसमुदायाच्या स्वरुपावर बदलत्या ऋतुमानाचा परिणाम.

aspection

ऋतुप्रभाव भिन्न हवामानाच्या कालाचा वनस्पति समुदायावर होणारा परिणाम अथवा दृश्य स्वरुपातील बदल.

asper

खर्बर केस किंवा बारीक पुटकुळ्या यामुळे आलेला खडबडीतपणा उदा. पराया (Streblus asper Lour).

assay, biological

जैव आमापन जीवशास्त्रीय दृष्टिकोनातून केलेले मूल्यमापन, नियंत्रित परिस्थितीत एखाद्या पदार्थाचा सजीवावर होणाऱ्या परिणामाचे मूल्यमापन, उदा. गवतांचे पशुखाद्य या दृष्टीने मूल्य निश्चित करण्यास शास्त्रीय पद्धतीचा उपयोग करणे.

assimilability

सात्मीकरणक्षमता शरीरात वर वर्णन केल्याप्रमाणे सामावुन घेण्याचे सामर्थ्य

assimilation

सात्मीकरण, समावेशन बाहेरुन घेतलेले अन्नघटक शरीरात सामावून घेणे अथवा शरीराशी एकरुप बनविण्याची प्रक्रिया, यामध्ये अन्नघटकांची रुपांतरे अभिप्रेत आहेत.

association

संगति, साहचर्य पादपीय समाजशास्त्रातील नैसर्गिक मूलभूत एकक, विशिष्ट पादपीय संघटना, स्थलविषयक घटकातील ऐक्य व स्वरुपदृष्ट्या असलेली एकता इ. वैशिष्ट्ये असलेला वनस्पतींचा नैसर्गिक समुदाय. अनेक वनस्पतींच्या समुदायातील दोन किंवा अधिक प्रधान जाती सतत एकत्र वाढल्याने त्या समुदायास विशिष्ट स्वरुप प्राप्त होते. उदा. पळस, पांगारा व लाल सावर हे तिन्ही वृक्ष ज्या पादपसमुदायात (पानझडी जंगलात) एकत्र आढळतात त्याला पळस-पांगारा-सावर संगति म्हणतात.

association of species

जाति संगति, जाति साहचर्य दोन किंवा अधिक जाती नियमितपणे वारंवार एकत्र (जवळ जवळ) वाढण्याची घटना.

associes

वर्धी संगति विकासावस्थेत असलेला (म्हणून अस्थिर) वनस्पतींचा विशिष्ट समुदाय.

assortment

व्यवस्थापन एकत्र असलेल्या भिन्न वस्तू (किंवा गुण) भिन्न गटामध्ये विभागून ठेवण्याची प्रक्रिया उदा. आनुवंशिकीमध्ये एका व्यक्तीत आईबापाकडून आलेले पर्यायी (वैकल्पिक) गुण (घटक) स्वतंत्र राहून प्रजोत्पादनानंतर पुढच्या पिढीत (संततीत) भिन्न अपत्यांत स्वतंत्रपणे उतरतात.

aster stage

तारकावस्था कोशिकेतील प्रकलांच्या विभाजनात स्वतंत्र झालेली रंगसूत्रे कोशिकेच्या मध्यावर वर्तुळाकार मांडली गेल्याने ताऱ्याप्रमाणे भासणारे दृश्य,

Asteraceae

सूर्यफुल कुल, ऍस्टरेसी, कंपॉझिटी

asymmetrical

असमात्र, असममित शरीराच्या किंवा विशिष्ट अवयवांच्या बाबतीत प्रमाणबद्धतेचा अभाव, त्यामुळे कोणत्याही पातळीने त्या शरीराचे किंवा अवयवाचे दोन सारखे भाग करता येत नाहीत, उदा. निवडुंगाचे फूल

atmometer

बाष्पीभवनमापक वाफेच्या रुपाने हवेत जात असलेल्या पाण्याचे मापन करणारे उपकरण, एक सच्छिद्र मृत्तिकापात्र

atom

अणु रासायनिक मूलद्रव्याचा सर्वात लहान घटक.

ATP

एटीपी (ऍडिनोसीन ट्रायफॉस्फेट) वनस्पती, प्राणी व सूक्ष्मजीव यांच्या सजीव द्रव्यात सदैव आढळणारा व ऊर्जासंचय करणारा आद्य रासायनिक पदार्थ (संयुग), ही ऊर्जा ऑक्सिडीकर विक्रियांत (कार्बाएहायड्रेट, प्रथिने व मेदी संयुगे यांच्या ऑक्सिडीकरणात) निर्माण होते व तिचा विनियोग सर्व जैएवप्रक्रियात होतो. एटीपी संयुग हे एडीपी (ऍडिनोसीन डायफॉस्फेट) पासून ऊर्जासंपन्न अकार्बनी फॉस्फेट संयुगाच्या साहाय्याने बनते व ते एक सहवितंचक आहे. एटीपीचे एडीपीत रुपांतर होतेवेळी ऊर्जामुक्त होते व तिचा वापर अनेक जैव प्रक्रियात होतो.

atrophy

अपक्षयः, पुष्टिरोध शरीरावयवांच्या अगर विशिष्ट ऊतकांच्या किंवा कोशिकांच्या आकारमानात घट होणे, पोषणातील दोष किंवा रोग ही कारणे त्यास जबाबदार असतात, केव्हा तर अवयव अर्धवट बनतो अगर पूर्णपणे लोप पावतो.

atropous

ऊर्ध्वमुख किंजपुटात बीजकरंध वर असलेले (सरळ बीजुक), उदा. सायकस

attached

अभिलग्न चिकटलेली (वनस्पती), एक अवयव किंवा काय दुसऱ्यास चिकटून असलेला, उदा. दगडफूल, शैवल

attachment

अभिलाग १ चिकटून असण्याची वृत्ती किंवा घटना उदा. परागकोश केसरतंतूस चिकटून असण्याचा प्रकार २ रंगसूत्रातील तर्कयुजाचे स्थान

attenuate

निमुळते क्रमाने अरुंद होत गेलेले उदा. कांद्याची पात, काही काटे

auricle

कर्णिका मनुष्याच्या बाह्य कानाच्या खालच्या भागाप्रमाणे दिसणारा भाग (पानाचा तळभाग) उदा. नेफोलेपिस, नेचा, तरवडीची (Cassia auriculate L.) उपपर्णे

auricled

सकर्णिक, पातिवत्, कर्णिकाभ कर्णिकाप्रमाणे पात्याचा तळ असलले (पान), उदा. सालीट, मका, चांदवेल

autecology

स्वस्थलविज्ञान, स्वपारिस्थितिकी एखादी वनस्पती जेथे निसर्गतः उगवते, वाढते, फुलते व तेथील परिस्थितीशी एकरुप होते त्यासंबंधीची (ते स्थल व ती वनस्पती यांचे परस्परसंबंधदर्शक) माहिती

authority

प्राधिकारी, कर्ता एखाद्या कुलाचे, वंशाचे किंवा जातीचे नाव ज्या शास्त्रज्ञाने प्रथम प्रसिद्ध केले ती व्यक्ती उदा. Liliaceae Adanson या नावात अंतर्भूत केलेली व्यक्ती (Adanson).

autoecious

एकस्थ एकाच आश्रय वनस्पतीवर संपूर्ण जीवन काढणारी (वनस्पती) उदा. कवकापैकी काही जाती (काणी तांबेरा, मूळकूज इ.)

autoecism

एकस्थितत्त्व, एकस्थत्व एकाच आश्रयावर वाढण्याची क्षमता

autogamy

आत्मयुति केवळ स्वतःच्याच (शरीरातील, फुलातील) पुं व स्त्री गंतुकांचा संयोग

autogenesis

स्वयंजनन पूर्वी सजीव रुपात नसलेल्या कोणत्याही वस्तूपासून होणारी सजीवाची निर्मिती, हा समज अनेक वर्षे प्रचलित होता

autogenic

स्वयंजात, स्वजात, स्वयंजनित स्वतःपासून निर्माण झालेले

autogenic succession

स्वजात (स्वयंजनित) अनुक्रमण, स्वानुक्रमण वनस्पतींच्या समुदायाच्या स्थलातील बदल त्यांच्या प्रक्रियेमुळेच घडून आल्याने त्यात हळूहळू फरक पडून त्याचे अंतिम अवस्थेत रुपांतर होण्याची प्रक्रिया

autogenous

स्वयंभव, स्वजात एकाच जातीतील अनेक वनस्पतींत (अथवा प्राण्यांत) दिसणारा, पण स्वसंपादित नसलेला (भेद, गुण, लक्षण).

autonomous

स्वयंप्रेरित, स्वायत्त शरीराबाहेरील चेतकाशिवाय घडून येणारे, उदा. कोशिकेतील प्राकलाची भ्रमंती, खोडाच्या टोकाची नागमोडीसारखी वाढ (प्रच्यवन)

autonomy (of characters or factors)

गुणघटकांचे स्वातंत्र्य (स्वायत्तता) आनुवंशिक गुणांचे,लक्षणांचे किंवा लक्षणांबद्दल जबाबदार असलेल्या घटकांचे एका पिढीतून दुसऱ्या पिढीत उतरताना परस्परांवर अवलंबून नसणे

autophyte

स्वोपजीवी आपले अन्न स्वतः बनविणारी वनस्पती, दुसऱ्या सजीव किंवा मृत जीवावर अवलंबुन नसणारी वनस्पती.

autopolyploidy

समगट गुणन व्यक्तीच्या शरीराच्या कोशिकेतील रंगसूत्रांची संख्या तिप्पट, चौपट इ. अशी असून ते सर्व संच एकाच जातीच्या वनस्पतीतून गुणनामुळे आलेले असण्याचा प्रकार

autosome

अलिंग रंगसूत्र लिंगभेदांशी संबंध नसलेले गुणसूत्र

autotroph

स्वोपजीवी, स्वयंजीवी, स्वयंपोषी निर्वाहाकरिता दुसऱ्या सजीवावर किंवा मृत शरीरावर अवलंबून नसणारा स्वतंत्र (सजीव), उदा. सर्व हिरव्या वनस्पती

autozygous

स्वयंयुग्मनजी, स्वरंदुकी स्वतःच निर्मिलेली स्त्री व नर गंतुके एकत्र होऊन बनलेल्या रंदुकाने प्रजोत्पादन करणारी

autumn wood

शरद्काष्ठ हिवाळ्यात तयार होणारा लाकडाचा (प्रकाष्ठाचा) भाग, वसंतऋऋतूत तयार होणाऱ्या लाकडापासून हा ओळखता येतो, दोन्हींचे मिळून एक वार्षिक वलय बनते

auxilliary

साहाय्यक विशेषप्रकारे मदत देणारी (कोशिका) उदा. लाल शैवाले

auxin (hormone)

वृद्धिसंप्रेरक, ऑक्सिन वनस्पतींत वाढीसंबंधी महत्त्वाचे कार्य घडवून आणणारा रासायनिक पदार्थ (दूत), प्राण्यांमध्ये अनेक नलिकाहीन प्रपिंडातून असा अंतःस्त्राव रक्ताद्वारे शरीरात पसरविला जातो. प्रकाशाच्या दिशेकडे खोड वळते याचे कारण प्रकाशाचा परिणाम ह्या संप्रेरकावर होतो

auxonometer

वृद्धिमापक वनस्पतीतील वाढ (लंबन) मोजण्याचे उपकरण

available

उपलब्ध, प्राप्य प्राप्त करून घेता येण्यासारखे

awl shaped

आराकृति तळापासून टोकाकडे निमुळते होत गेलेले (चांभाराच्या आरीसारखे) निरुंद व टोकदार, उदा. एरिओकॉलॉन व आयसॉएटिस यांची पाने

awn

प्रशूक गवते व शूकधान्ये यांच्या परितुषावर किंवा इतरत्र वाढलेले राठ केसासारखे उपांग उदा. Berberia aristata DC दारुहळद

axial

अक्षीय अक्षावरचे, अक्षासंबंधी

axil

कक्ष, कक्षा बगल, खोडास पान चिकटलेले असते तेथील बगलेसारखा (कोनासारखा) भाग

axile

अक्षलग्न अक्षाला (आसाला) चिकटून वाढलेले

axillary

कक्षस्थ, कक्षास्थ, कक्षीय पानाच्या किंवा छदाच्या बगलेत असलेला (अवयव), उदा. कळी, फूल, शाखा, काटा इ. उदा. काळा माका (Caesulia axillaris Roxb.)

axis

आस, अक्ष प्रमुख आधारभूत कण्यासारखा अवयव, उदा. खोड, फुलोऱ्याचा दांडा इ.

azure

निळा आकाशाप्रमाणे रंग असलेला

azygospore

अगंतुबीजुक (दोन सारख्या प्रजोत्पादक कोशिकांपैकी फक्त एकापासूनच संयोगाशिवाय बनवलेली प्रजोत्पादक कोशिका उदा. म्युकर उदा. भ्यूकर बुरशी, स्पायरोगायरा शैवल इ.

azygous

अजोज पिसासारख्या संयुक्त पानाच्या मध्यशिरेवरच्या एकाद्या लसाल उलटी बाजूस दलाचा अभाव असण्याचा प्रकार

bacca

मृदुफळ आठळी (बाठा) नसलेले मगजयुक्त किंवा रसाळ साधे फळ उदा. केळ, संत्र, पेरु, बहुधा यातील कठीण बिया भगजात विखुरलेल्या असतात. उदा. बिर्मी (Taxus baccata L.)

Bacillariophyease

करंडक वर्ग

bacillus

दंडाणु साधारणपणे अत्यंत साधी, अतिसूक्ष्म, एककोशिक, लांबट, हरितद्रव्यहीन, परोपजीवी वनस्पती, कधी कधी ही संज्ञा बीजुकजनक दंडाणूंच्या वंशालाच फक्त वापरतात. उदा. विषमज्वर व धनुर्वात इत्यादींचे रोगकारक सूक्ष्मजंतू

back cross

पूर्वसंकर संकरजाच्या आईबापापैकी एकाशी केलेला (झालेला) त्याचा संकर, या प्रयोगामुळे आनुवंशिक लक्षणांचे अनुहरण कसे होते यावर प्रकाश पडतो.

bacteriocidal

जंतुनाशक सूक्ष्मजंतुंचा नाश घडवून आणणारे (द्रव्य)

bacterioid

विकृतजंतू शारीरिक बिघाड झालेला जंतू, शिंबी (शेंगा येणाऱ्या) वनस्पतींच्या मुलावरील गाठीत हे जंतु आढळतात.

Bacteriology

सूक्ष्मजंतुशास्त्र सूक्ष्मजंतूसंबंधी सर्व तपशीलवार माहितीची विज्ञान शाखा

Bacteriophage

सूक्ष्मजंतुभक्षी सूक्ष्मजंतूंचा नाश करणारे

bacteriosis

सूक्ष्मजंतुविकृति सूक्ष्मजंतुपासून उद्भवलेला रोग

bacteriostatic

सूक्ष्मजंतुरोधक सूक्ष्मजंतूंची वाढ थांबविणारे

Bacterium

शाकाणु, जीवाणु, सूक्ष्मजंतु साधी, अतिसूक्ष्म, एककोशिक, भिन्न आकार दर्शविणारी, हरितद्रव्यहीन, परोपजीवी वनस्पती, काही हालचाल करतात. काही स्वोपजीवी (स्वावलंबी) व काही मृतोपजीवी व जीवोपजीवी असतात. कुजणे, आंबणे, नासणे इत्यादी प्रक्रिया घडविण्याचे व प्रकाश, रंग, रोग उत्पन्न करण्याचे सामर्थ्य या जंतूत असून लहान मूर्ती पण थोर कीर्ती अशा सदरात ते येतात. आकाराप्रमाणे भिन्न नावे दिलेली आढळतात.

bacteroid

सूक्ष्मजंतुसम सूक्ष्मजंतुसारखे

balausta

दाडिमक, दाडिमसम डाळिंबासारखे फळ, बीजाभोवती रसाळ आवरण असणारे व अधःस्थ किंजपुटापासून बनलेले मृदुफळ,

Balsaminaceae

तेरडा तेरणा कुल, बाल्समिनेसी रिठा (्अरिष्ट) गणातील फुलझाडांचे एक लहान कुल, याचा समावेश हचिन्सन यांनी हल्ली जिरॅनिएलीझमध्ये (भांड गणात) केला आहे. बेंथॅम व हूकर यांनी यातील वनस्पतींचा समावेश जिरनिएसी कुलात (भांड कुलात) केला आहे. तेरडा कुलात दोन वंश व सुमारे ४३० जाती अंतर्भूत असून त्या ऊष्ण कटिबंधीय आशिया व आफिका येथे आढळतात. प्रमुख लक्षणे - औषधी, पाने साधी व एकाआड एक, फुले द्विलिंगी व एकसमात्र, पाच पाकळ्यांपैकी बाजूच्या दोन दोन जुळलेल्या, केसरदलांचे फक्त परागकोश जुळून किंजपुटावर त्यांचे टोपीसारखे झाकण बनलेले, पाच जुळलेल्या किंजदलांच्या उर्ध्वस्थ किंजपुटात पाच कप्पे व अनेक बीजके, बोंड तडकून अपुष्क बीजे फेकली जातात, तेरडा ही सामान्य वनस्पती जंगलात व बागेत आढळते.

banner

ध्वजक पतंगरुप फुलात आढळणारी मोठी, रुंद व ठळकपणे दिसणारी पाकळी, उदा. गोकर्ण, तूर, अगस्ता

barbate

लंबकेशी मऊ लांबट केसाचे पुंजके असलेले

bare area

अनावृत क्षेत्र, नग्न प्रदेश वनस्पतीची वस्ती ज्यावर अद्याप झाली नाही किंवा असलेली पूर्णपणे नाश पावलेली आहे अशी भूमी.

bark

वल्क, साल जुन्या काष्ठमय खोडाची किंवा मुळाची बाहेरुन संरक्षण करणारी बव्हंशी मृत कोशिकांची बनलेली साल, वल्क या संज्ञेत सजीव त्वक्षाकरासह त्यावरील सर्व मृतकोशिकांचे थर समाविष्ट करतात.

barren

१ ऊषरा २ वंध्य, वांझ १ जीवनास आवश्यक त्या परिस्थितीच्या अभावी नापिक राहिलेली जमीन उदा. वाळवंट, खडकाळ किंवा हिमाच्छादित प्रदेश २ फळ किंवा कार्यक्षम बीज न बनवणारे (फूल) उदा. लागवडीतील केळ, अलू, गुलाब इ.

barrier

प्रतिबंधक, अवरोधक, रोधक अडसर, अडथळा करणारे, वनस्पतींच्या जातींच्या मुक्त प्रसाराला मर्यादा घालणारा घटक, उदा. उंच पर्वत, प्रतिकूल हवामान, महासागर इ.

basal

तलोद्भव, तलीय, तल किंजपुटात तळापासून उगम पावलेले, उदा. सूर्यफुलाचे बीजक

basal cell

तलीय कोशिका, आधार कोशिका

base

तळ, तल वनस्पतींच्या अवयवांचा तळचा भाग

Basellaceae

मयाळ (उपोदकी) कुल, बॅसेलेसी

basidiocarp

गदाफल गदाकवक वर्गात बहुतेक आढळणारा व गदाकोशिका आणि त्यावरची गदाबीजुके निर्माण करणारा प्रजोत्पादक अवयव

Basidiolichens

गदा शैवाक

Basidiomycetes

गदाकवक वर्ग, बेसिडिओमायसेटिज सत्यकवकांपैकी काहींमध्ये विशिष्ट प्रकारची गदेसारख्या बीजुककोशावर निर्माण होणारी गदाबीजुके निर्माण करणारा एक गट, उदा. भूछत्रे, तांबेरा, काणी इ.

basidiospore

गदाबीजुक गदाकवकामध्ये आढळणारे व गदेसारख्या कोशिकेबाहेर निर्माण होणारे एककोशिक व एकगुणित बीजुक (प्रजोत्पादक अलिंग कोशिका).

basidium

गदाकोशिका गदाकवकात आढळणारी विशिष्ट, काहीशी गदेसारखी व प्रजोत्पादक, अखंड किंवा विभागणारी कोशिका, हिच्या टोकावर दोन किंवा चार बीजुके बनून ती सुटून जातात व रुजल्यावर नवीन एकगुणित कवकतंतूंचे जाळे बनते. गदाबीजुके बनण्यापूर्वी गदाकोशिकेत द्विगुणित प्रकल असतो. बीजुके बनण्यापूर्वी न्यूनीकरण विभाजनाने एकगुणित प्रकल बनतात व प्रत्येक बीजुकात एक याप्रमाणे प्रवेश करतात.

basifixed (innate)

तलबद्ध केसरतंतूच्या टोकावर तळाशी चिकटलेला (परागकोश) उदा. टाकळा, तरवड इ.

basilar

तलोद्भव

basipetal

तलवर्धी टोकापासून तलाकडे क्रमाने होणारी (फुलोऱ्याची) वाढ, यामुळे सर्वात जून भाग (उदा. फुले) टोकाजवळ व सर्वात कोवळा (अपक्व फुले, कळ्या) तळाजवळ असा प्रकार, उदा. जाई, चमेली, रानटी गुलाब यांचे फुलोरे

bast

परिकाष्ठ वनस्पतींच्या शरीरात अन्नरसाची ने-आण करणाऱ्या जिवंत, लांबट कोशिका (सछिद्र नलिका) व त्यासमवेत आढळणाऱ्या इतर कोशिका, सूत्रे इत्यादींचा संच (ऊतक)

beaded

मणिमालाकृति अनेक गाठींचे बनलेले व मण्यांच्या माळेप्रमाणे दिसणारे, उदा. काही मुळे, काही लाल शैवलाचे तंतू, काही केसरदलावरचे केस

beak

चंचू अवयवाचा किंवा त्यावरील लांबट टोकदार (चोचीसारखा) भाग

beard

प्रशूक

Begoniaceae

शोभापर्ण कुल, बिगोनिएसी बिगोनिया, बिगोनिएला इत्यादी चार लॅटिन नावाच्या वंसातील द्विदलिकित फुलझाडांचे कुल. बेसींनी यांचा अंतर्भाव लोझेलीझ गणात व हचिन्सन यांनी कर्कटी गणात (कुकर्बिटेलीझ) केला आहे. तत्पूर्वी बेंथॅम व हूकर यांनी कृष्णकमळ गणात केला होता. प्रमुख लक्षणे - बहुवर्षायु, भूमिस्थित खोडाच्या औषधीय वनस्पती, काही मुळांच्या साहाय्याने वर चढणाऱ्या वेली, मूलज, सोपपर्ण किंवा एकाआड एक, असमात्र ,साधी पाने, बगलेतील लहान ग्रंथिल अवयव किंवा पानाचे तुकडे यांपासून नवीन वनस्पती बनतात. फुले एकलिंगी, परिदले सुटी, नरफुलात दोन किंवा चार परिदले व स्त्री फुलात दोन ते पाच, केसरदले अनेक, जुळलेल्या दोन ते तीन अधःस्थ किंजदलापासून बनलेल्या किंजपुटात दोन ते तीन कप्पे व त्यात अनेक अधोमुखी बीजके, पंखयुक्त बोंड व अपुष्क बिया, शोभादायक पानांमुळे शोभापर्ण कुल असे या कुलाला म्हटलेले आढळते.

bell jar

घंटापात्र, हंडी घंटेच्या आकाराचे प्रयोगाकरिता वापरात असलेले खाली अधिक रुंद व वरच्या बाजूस थोडे निरुंद व फुगीर असे काचपात्र

bell shaped

घंटाकृति फुलातील घंटेच्या आकाराचा संवर्त किंवा पुष्पमुकुट उदा. लाल भोपळा, पिवळी कण्हेर इ.

belt life

जैवपट्ट वनस्पतींच्या (पादप) समुदायांच्या भौगोलिक वाटणीवरुन केलेल्या वर्गीकरणातील कमी पातळीवरचे एकक, जैव जिल्हे व जैव प्रांत हे अनुक्रमे त्यापेक्षा वरच्या पातळीतील आहेत.

belt transect

अनुच्छेदी पट्ट वनस्पतींच्या मोठ्या समुदायातील नमुन्यादाखल निश्चित केलेल्या क्षेत्रातील एक अरुंद जमिनीचा पट्टा, यातील वनस्पतींची मोजदाद वगैरे करून त्या समुदायातील पादपसंघटनाची माहिती घेण्याची पद्धत आहे.

Bennettitales

बेनेटायटेलीझ मध्यजीव महाकल्पातील विलुप्त प्रकटबीज वनस्पतीचा गण, बाह्यरुप, खोड व पान यांची संरचना सायकॅडेलीझ प्रमाणे. दोन्ही प्रकारची बीजुकपर्णे एकाच शंकूत असतात

benthos

जलतलस्थ जीवसमूह खाऱ्या किंवा गोड्या पाण्यात तळाशी राहून जगणारा प्राणी वा वनस्पती यांचा समूह

berry

मृदुफळ

Betulaceae

भूर्जकुल, बेच्युलेसी भूर्ज, हॅझेल, कुनिस इत्यादी द्विदलिकित प्रारंभिक (किंवा ऱ्हसित) वनस्पतींचे कुल. याता अंतर्भाव मोरवेल गणात (रॅनेलीझ) सर्वसाधारणपणे केला जातो. तत्पूर्वी नतकणिश गणात (ऍमेटिफेरी) किंवा ओक गणात (क्कर्सिफ्लोरीत) केला जात असे. प्रमुख लक्षणे - वृक्ष किंवा क्षुपे, एकलिंगी फुले एकाच झाडावर असून पुं-पुष्पे छदयुक्त, परिदले लहान रंगहीन व पुं-फुलोरा लोंबते कणिश, स्त्री फुलोरा उभा, स्त्री पुष्पात अधःस्थ द्विपुटक किंजपुट, किंजले दोन, प्रत्येक कप्यात एकच लोंबते बीजक, वायुपरागण, एकबीजी कपाली फळ

bi-

द्वि-, दु-, द्विगण-, उभय दोन, दोनदा, दोन्हीने युक्त या अर्थाचा उपसर्ग

bicarpellary

द्विकिंज दोन किंजदलापासून बनलेला (किंजपुच, किंजमंडल) उदा. रुई,सदाफुली इ.

biciliate

द्विकेसली दोन केसले असलेली (कोशिका), उदा. काही शैवले (क्लॅमिडोमोनॅस) अथवा त्यांची गंतुके (क्लॅडोफोरा, उल्व्हा इ.)

bicollateral

द्विसंलग्न दोन बाजूंनी वेढलेला, प्रकाष्ठाच्या दोन्ही बाजूस ऊतककर व परिकाष्ठ असलेला (वाहकवृंद), उदा. काकडीचे खोड

bicolor

द्विवर्णी, दुरंगी पानाचे वरचे व खालचे पृष्ठ भिन्न रंगाचे असलेले उदा. बिगोनिया, ताराफळ, कमळ, ट्रॉडेस्कॅन्शिया, उदीचिराइत Exacum bicolor Roxb.

bicrenate

द्विस्थूलदंतुर पानाच्या कडेवरचे बोथट दाते पुन्हा प्रत्येक दात तसाच बोथट दात्यांनी भरलेला असणे

bicuspidate

द्विकंटकाग्र दोन तीक्ष्ण काटे असलेल्या टोकाचे (पान)

bidentate

द्विप्रदंतुर बाहेर वळलेले पानाच्या कडेवरचे दाते, पुन्हा तसेच दारेरी असण्याचा प्रकार

biennial

द्विवर्षायु बीरुजल्यापासून ते पुन्हा बीजाची निर्मिती व त्यानंतर मृत्यु या सर्व घटना दोन वर्षात संपविणारी (वनस्पती), कोबी, मुळा, गाजर इ.

bifacial

द्विपार्श्व वरचा व खालचा असे दोन भिन्न पृष्ठभाग असलेले (पान व खोड) उदा. जमिनीवर सरपटणाऱ्या वेलीचे (रताळे) किंवा जमिनीत आडवे वाढत असणाऱ्या वनस्पतीचे (आले, कर्दळ) खोड, खोडाशी काटकोन करून वाढणारे पान (जास्वंद, रुई, पेरु इ.)

bifid

द्विभिन्न एकाचे दोन भाग झालेले उदा. पान, पाकळी इ.

biflagellate

द्विप्रकेसली दोन प्रकेसले असलेली (कोशिका)

biflorus

द्विपुष्पी दोन दोन फुले येणारे उदा. कुळीथ (Dolichos biflorous L.)

bifoliar (spur)

द्विपर्णी (प्ररोह) फक्त दोनच पाने असणारा (प्ररोह) उदा. चीड (पाइन)

bifoliate

द्विदली दोन दले असलेले संयुक्त पान, उदा. अंजन (Hardwickia binata Roxb.), हिंगण इ.

bifurcate

द्विविध, द्विभक्त द्विधा झालेले, दुभंगलेले उदा. किंजल्क, किंजल, अक्ष

biglandular

द्विप्रपिंडी दोन प्रपिंड (स्त्रवणाऱ्या ग्रंथि) असलेले उदा. चेंडूफळ (Parkia biglandulosa W A)

Bignoniaceae

टेटू कुल, बिग्नोनिएसी आकाशनिंब, टेटू, पाटल, वाघनखी, मेढशिंगी, कारंजवृक्ष, खडशिंगी, निळा गुलमोहोर (जॅकरंदा) इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा समावेश हचिन्सन यांनी पर्साएनलीझ व बेसीनी नीरबाम्ही गणात (स्क्रोफ्यूलारिएलीझमध्ये) केला आहे. याची प्रमुख लक्षणे - वृक्ष व मोठ्या वेली, संयुक्त, पिसासारखी व समोरासमोर पाने, द्विलिंगी, अनियमित आकर्षक फुले, संदले जुळलेली, पुष्पमुकुट द्व्योष्ठक व जुळलेल्या पाकळ्यांचा, चार केसरदलांपैकी दोन लांब, दोन किंजदलांच्या ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात दोन कप्पे, बोंडात सपक्ष बिया

bilabiate

द्व्योष्ठक दोन ओठांप्रमाणे (संवर्त किंवा पुष्पमुकुट) उदा. तुळस, अडुळसा इ.

bilateral

द्विपार्श्व दोन बाजु (डावी व उजवी), वरची व खालची) असलेले, दोन्ही बाजूवर असलेली (उदा. पाने)

bilaterally symmetrical

द्विपार्श्व समात्र दोन किंवा एका पातळीने विभागल्यावर दोन सारखे अर्ध होतात असा (अवयव, बहुधा फूल)

bilobed

द्विखंडी, द्विपाली, द्विखंडित दोन भाग पडलेले, उदा. कांचन, मर्यादवेल यांची पाने, काही परागकोश (गारवेल, सॅल्व्हिया) गिंको (Gingko biloba), मर्यादवेल (Ipomoea biloba Forsk) ही शास्त्रीय नावे द्विखंडी पानांची सूचक आहेत.

bilocular

द्विपुटक १ दोन कप्पे असलेला (किंजपुट) उदा. मोहरी, कोथिंबीर २ दोन कप्यांचे (परागकोश)

bimerous

द्विभागी प्रत्येक मंडलात दोनच भाग असलेले (फूल) उदा. मोहरीकुल

binary

द्वैती दोन भागांचा, दोन मूलतत्त्वांचा, जोड्यांचा संबंध येत असलेला

binomial nomenclature

द्विपद नामकरण वनस्पती व प्राणी यांना दोन भाग असलेल्या संज्ञांनी व्यक्त केली जाणारी शास्त्रीय नावे देण्याची पद्धती, यापैकी पहिला भाग वंशनाम व दुसरा त्या वनस्पतीचे (किंवा प्राण्याचे) जाति वैशिष्ट्यदर्शक असतो, एकाच वंशनामाच्या अनेक जाती असतात त्यावेळी भिन्न जातींतील आप्तभाव या पद्धतीने सहज कळून येतात. उदा. वड, पिंपळ, अंजीर व उंबर यांच्या शास्त्रीय नावांतील वंशनाम (Ficus) यावरुन त्या एकाच वंशातील जाती आहेत हे कळून येते. तसेच जातिवाचक नामावरुन प्रत्येकाचे वैशिष्ट्य कळून येते (Ficus benghalensis, F. religiosa, F. carica, F. glomerata इ.), हल्ली या लॅटिन नावापुढे मूळ नाव देणाऱ्या शास्त्रज्ञांचे संक्षिप्त नाव देण्याची पद्धत आहे. (उदा. F. carica L., F.glomerata Roxb.)

binomial system

द्विपदनाम पद्धति दोन भाग असलेली नावे (संज्ञा) वापरण्याची पद्धत, उदा. प्राणी व वनस्पती यांची शास्त्रीय नावे

binucleate

द्विप्रकल दोन प्रकले असलेली (कोशिका)

biochemistry

जीवरसायनशास्त्र सजीव प्राणी व वनस्पती यांच्या शरीरात चालू असलेल्या किंवा त्यांच्या मध्यस्थीने शरीराबाहेर चाललेल्या रासायनिक प्रक्रियेसंबंधीच्या माहितीचे शास्त्र, उदा. शरीरातील पचन, विघटन, संघटन, ऊर्जानिर्मिती, शरीराबाहेरील कुजणे, आंबणे, इत्यादी सूक्ष्मजंतुद्वारे होणाऱ्या घटना, वितंचन

biociation

जैव संगति विशिष्ट स्थानातील काही वनस्पती व प्राणी यांचा संयुक्त व मोठा समावास, उदा. टंड्रा, आल्पीय शाद्वल (गवताळ प्रदेश), काष्ठवन, मरुवन इ. यांमध्ये वनस्पती व प्राणी यांचे संयुक्त, लहान व अनेक समुदाय असू शकतात.

biocoenosium

जैव समुदाय वनस्पती व प्राणी यांचा नैसर्गिकरीत्या बनलेला एकत्र समुदाय.

biogenesis

जीवजनन विद्यमान व पूर्वी असलेल्या सजीवांपासूनच नवीन जीव उत्पन्न होण्याची नैसर्गिक व सनातन परंपरा

biological

जीवशास्त्रीय, जैव, जीवविज्ञानीय जीवशास्त्रासंबंधी, जीवशास्त्राच्या माहितीचा उपयोग करून, जीवासंबंधी

biological clock

जैव घड्याळ, जैव कालगणक वनस्पती व प्राणी यांच्या शरीरक्रियेत आढळणारी नियमित दैनिक लयबद्धता, प्रकाश व अंधार यांचा शरीरक्रियेवर होणारा परिणाम अटळ असतो व शरीरक्रियेतील लयबद्धता घड्याळाच्या नियमितपणाशी तुल्य असते. परंतु घड्याळाने दर्शविलेल्या कालगणनेशी संबंधित नसते.

biological spectrum

जैव वर्णपट एखाद्या मर्यादित विशिष्ट क्षेत्रातील विविध प्राणी व वनस्पती यांच्या उपस्थितीची प्रतिशत (शेकडा) वारंवारता दाखविणारे कोष्टक.

biologist

जीवशास्त्रज्ञ, जीववैज्ञानिक सर्व सजीवांचा पद्धतशीर संपूर्ण अभ्यास केलेला तज्ञ.

biology

जीवशास्त्र, जीवविज्ञान सर्व सजीवांचा संपूर्ण अभ्यास व त्यामुळे उपलब्ध झालेले ज्ञान

bioluminescence

जीवदीप्ती काही जीवांच्या विशिष्ट रासायनिक शारीरिक प्रक्रियेमुळे उत्पन्न होणारा नैसर्गिक प्रकाश, यामध्ये वितंचनाचा संबंध असावा. उदा. काजव्यांचा प्रकाश, काही सूक्ष्मजंतू व कवक (भूछत्रे) या घटनेस जबाबदार असतात. वास्तविक ही रासायनिक दीप्ती आहे कारण रासायनिक विक्रियेतून ही घटना होते. काही कुजट लाकडातून असा प्रकाश येतो. तसेच अनेक समुद्रातील प्राणीही या प्रकाशामुळे ओळखू येतात.

biome

जीवसंहति विशिष्ट प्रकारच्या परिस्थितीशी समरुप होऊन एकत्र राहणाऱ्या सर्व सजीवांचा सापेक्षतः स्थिर व प्रभावी वनश्रीयुक्त समुदाय, तेथील सर्व सजीवांत एक समतोल आढळतो, उदा. टंड्रा, धुवीय प्रदेश, गवताळ प्रदेश.

biometer

जीवमापक सजीवांचे प्रमाण मोजून निश्चित करण्याची पद्धती, उदा. एखाद्या जमिनीतील मातीच्या नमुन्यात असलेल्या जीवांचे प्रमाण निश्चित करण्याची पद्धत.

biometry

जीवसांख्यिकी सजीवांच्या अभ्यासात गणित व सांख्यिकी यांचा वापर करून बनविलेले शास्त्र व संपादन केलेले ज्ञान. पैतृक अनुहरण (Law of ancestral heredity) आणि पितृपरागति (Law of filial regression) यांचे सिद्धांत अशा अभ्यासानेच काढले आहेत.

bion

स्वतंत्र पादप पूर्णपणे स्वावलंबी वनस्पती.

bionomic

स्थलविज्ञानीय, पारिस्थितिकीय परिस्थितीतील घटकांसंबंधी.

biophilous

जीवोपजीवी

biophysics

जीवभौतिकी भौतिक (वास्तव) शास्त्राच्या दृष्टिकोनातून केलेला सजीवांचा अभ्यास, तपमान, आर्द्रता, वातावरणाचा दाब, समुद्रसपाटीपासून उंची इत्यादी घटकांचा सजीवावर होणारा परिणाम अथवा त्यांच्या प्रतिक्रिया, भौतिक नियमाप्रमाणे घडून येणाऱ्या शारीरिक प्रक्रिया

bioplasm

जीवद्रव्य सर्व सजीवांतील मूलभूत जिवंत पदार्थ

biosphere

जैवगोल, जीवावरण जेथे जीवन शक्य होते असा पृथ्वीभोवतालचा भाग, यामध्ये जमीन, पाणी व वातावरणाचा काही भाग समाविष्ट होतो.

biota

स्थानिक जीव विशिष्ट स्थानातील (स्थानिक) प्राणी व वनस्पती.

biotic

जैव जीवासंबंधी, जीवनविषयक

biotine

बायोटीन एच जीवनसत्त्व, यीस्ट या सूक्ष्म कवकाच्या वाढीस आवश्यक कार्बनी पदार्थ

biotype

जैव समुदाय

biovulate

द्विबीजकी दोन बीजके असलेला (किंजपुट) किंवा खवला, उदा. गिंको, थुजा

biparous

द्विपद अक्षाच्या टोकापासून दोन्ही बाजूस वाढलेला

bipinnate

द्विगुण पिच्छाकृति पिसासारखी दलांची मांडणी असलेल्या संयुक्त पानाच्या मधल्या दांड्याच्या (पर्णाक्ष) दोन्ही बाजूस असलेली दले पुनश्च तशीच विभागलेली असण्याचा प्रकार, उदा. गुलमोहोर, बाभूळ, संकेश्वर, कॉसमॉस (Cosmos bipinnatus Cav.) इ.

bipolar

द्विधुवी दोन टोके असलेले, कोशिकेतील प्रकलाची अप्रत्यक्ष विभागणी सुरु असता प्राकलाचे अनेक धागे तर्कूसारख्या (घोट्यासारख्या) आकृतीत बांधले गेल्यामुळे दोन टोके असलेली व मध्ये फुगीर असलेली मांडणी

bipolar spindle

द्विधुवी लुंठ (तर्कू) वर वर्णन केलेली तर्कूसारखी आकृती

biseriate

१ द्विश्रेणीबद्ध २ द्विमंडलित १ दोन रांगांत असलेले २ दोन वर्तुळे असलेले उदा. संवर्त व पुष्पमुकुट

biserrate

द्विगुणदंतुर पानाच्या दातेरी कडेवरील दाते पुनश्च दातेरी असण्याचा प्रकार

bisexual

द्विलिंगी, आंतरराष्ट्रीय चिन्ह ४ + नर व स्त्री प्रजोत्पादक अवयव निर्माण करणारे (दोन्ही अवयव एकाच व्यक्तीवर असणारे) उदा. फूल, वनस्पतीची पिढी. बहुतेक प्राण्यांत दोन स्वतंत्र व्यक्तीवर हे अवयव असतात. काही वनस्पतींत दोन प्रकारची फुले (नर व मादी) एकाच झाडावर (एरंड) तर काहीत स्वतंत्र झाडावर (पपई) असतात.

bispinose

द्विकंटकित दोन काटे किंवा तत्सम उपांगे असलेले उदा. शिंगाड्याचे (Trapa bispinosa Roxb.) फळ.

bisporangiate

द्विबीजुककोशिक दोन प्रकारचे बीजुककोश असलेले अवयव (शंकू, फूल) अथवा वनस्पती

bisporic

द्विबीजुकी लघु व गुरु अशी दोन प्रकारची बीजुके असलेली (वनस्पती), उदा. सिलाजिनेला, मार्सिलिया, सायकस इ. bisporangiate या संज्ञेला हाच मराठी पर्याय वापरता येईल, कारण दोन प्रकारच्या बीजुककोशात ती बीजुके बनतात

bistipular

द्वयोपर्णी दोन उपपर्णे असणारी उदा. कापूस, जास्वंद, गुलाब इत्यादींची पाने

biternate

द्विगुण त्रिदली तीन दले असलेल्या संयुक्त पानाचे प्रत्येक दल पुनरपि तिन्हीत विभागून तीन दलके असलेले,

bivalent chromosomes

द्वियुजी रंगसूत्रे कोशिकेच्या न्यूनीकरण विभागणीत एकत्र येऊन जोडी जमविणारी समरचित रंगसूत्रे, यापैकी एक नर-गुंतकातून व दुसरे स्त्री गुंतकातून आलेले असून त्यावरील जनुके वैकल्पिक किंवा अविभाज्य गुणाबद्दल जबाबदार असतात.

Bixaceae

केसरा कुल, बिक्सेसी केसरी (कडुकवीठ), बिक्सा व इतर दोन वंशांतील जातींचे फार लहान द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, प्रमुख लक्षणे- वृक्ष व झुडपे, सोपपर्ण, अखंड, एकाआड एक पाने, द्विलिंगी पंचभागी फुले, केसरदले अनेक, ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात एक कप्पा व त्यात अनेक बीजके, बोंडात अनेक सपुष्प बिया असतात. केसरी (Bixa orellana L.)

Blackman reaction

ब्लॅकमन विक्रिया प्रकाशाच्या साहाय्याने अन्ननिर्मिती (प्रकाश संश्लेषण) करण्याच्या वनस्पतींतील प्रक्रियेत प्रकाशाच्या अभावी घडून येणाऱ्या सर्व रासायनिक विक्रिया, यानाच तिमिर विक्रिया म्हणतात. ब्लॅकमन या शास्त्रज्ञांनी प्रथम निदर्शनास आणल्याने त्यांचे नाव दिले गेले आहे. अंधार विक्रिया असेही म्हणतात.

bladder

गेळा, फुगा, आशय हवेने भरलेला व त्यामुळे हवेत किंवा पाण्यात तरंगण्यास उपयुक्त असा अवयव उदा. शैवले (सरगासम, फ्यूकस), चीडचे परागकण

bladdery

फुगीर, आशयित फुगे असलेला, फुगलेला

blade

पाते पानाचा पसरट व बहुधा हिरवा भाग, काही जमिनीवरील खोडांची खवल्यासारखी पाने हिरवी नसून पाती अरुंद असतात. पाकळ्यांचा पसरट भाग,

blastogenic

उपजत, जन्मजात जन्मापासून असलेले व बाह्यपरिस्थितीमुळे प्राप्त न झालेले उदा. शारीरिक फरक, भेद

bleeding

रक्तस्त्राव वनस्पतींच्या बाबतीत जखमेतून रस किंवा चीक वाहण्याची प्रक्रिया, नीरा, माडी, ताडी हे रसच होत

blending inheritance

संमिश्र अनुहरण आईबापापासून संततीत उतरताना पूर्वी असलेल्या पर्यायी लक्षणांचे होणारे मिश्रण, येथे एका लक्षणाचा दुसऱ्यावर अंशमात्र प्रभाव दिसतो. गुण दोष युक्त लक्षणे अनेक जनुकांमुळे प्राप्त होतात त्यावेळी संततीत त्यांचा आविष्कार पूर्णपणे आढळणे शक्य नसते.

blepharoplast

आधार कणिका कोशिकेतून बाहेर निघालेल्या केसासारख्या बारीक (प्रकेसलाच्या), जीवद्रव्याच्या धाग्याच्या तळाशी असलेला सूक्ष्म कण

bloom (on surface)

१ राग २ बहर, पुष्पपुंज १ पृष्ठभागावर येणारा पातळ थर, उदा. शैवलाचा थर पाण्यावर विशिष्ट ऋऋतुत येतो, मेणाचा थर पानावर येतो. २ फुले येणे (बहार) किंवा फुलांचा झुबका येणे

Blue green algae

नील हरित शैवले, निळी हिरवी शैवले (वर्ग), सायनोफायसी निळसर, काळसर, क्वचित गर्द हिरव्या रंगाच्या शैवल वनस्पती, इतर शैवलांशी तुलना करता, ह्या अधिक साध्या व पुरातन आणि काही बाबतीत सूक्ष्मजंतूशी तुल्य असतात. प्रमुख लक्षणे - एककोशिक किंवा अनेक कोशिक, तंतुमय, प्राकणूंचा अभाव, प्रारंभिक प्रकल (प्रकलाचा व प्रकलावरणाचा अभाव), प्रजोत्पादक कोशिकांना केसले नसून गंतुकांचे मीलन होत नाही, हरितद्रव्याशिवाय इतर (निळे किंवा लाल) रंगद्रव्ये असतात. Cyanophyta ह्या नील हरित शैवल विभागात हा एकच वर्ग आहे.

blunt

गोलाग्र, बोथट गोलसर टोक असलेला (अवयव), उदा. काही शैवल व कवक यांचे तंतू, शिंबा, पानाचे टोक इ.

body cell

कायकोशिका, तनुकोशिका प्रजोत्पादक अवयवांखेरीज शरीराच्या इतर कोणत्याही भागातील कोशिका, काही शंकुधारी वनस्पतींत ज्या पासून नर कोशिका बनतात तिला हीच संज्ञा वापरतात.

bog

रुतण, दलदल ओली व अत्यंत भुसभुशीत (सुविरल) जमीन, यात विशिष्ट वनस्पतीच वाढू शकतात. उदा. स्फॅग्रेसी कुलातील शेवाळी, ओक, क्रेनबेरी इत्यादींच्या काही जाती

bole

सोट, स्तंभ वृक्षाच्या खोडाचा कठीण, सरळ व शाखाहीन भाग

Bombacaceae

शाल्मली कुल, बॉम्बॅकेसी लाल सावर, सफेत सावर, गोरख चिंच, बाल्सा इत्यादी द्विदलिकित फुलझाडांचे स्वतंत्र कुल

Boraginaceae

भोकर कुल, बोरॅजिनेसी भाकर, छोटा कल्प, धत्रंग (दत्रंग, अजानवृक्ष) त्रिपक्षी, गोंदणी, लिचरडी इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल याचा अंतर्भाव बेसींच्या पद्धतीत भोकर गणात (पोलेमोनिएलीझ) केला असून हचिन्सनच्या पद्धतीत भोकर गण (बोरॅजिनेलीझ) वरच्याहून अलग केला आहे. या कुलाची प्रमुख लक्षणे- फुलोरा- वृश्चिकाब वल्लरी, फुले द्विलिंगी, बहुधा नियमित, पंचभागी, पाकळ्या जुळलेल्या, नलिकाकार, विविधाकृति पुष्पमुकुट, केसरदले पाच व पाकळ्यास तळाशी चिकटलेली, दोन किंजदलांचा ऊर्ध्वस्थ किंजपुट, फळ अश्वगर्भी किंवा चार कपालिकांचे, वृंत्ताक कुल (सोलॅनेसी) व हरिणपदी कुल यांचे या कुलाशी आप्तभाव असून त्यांचाही अंतर्भाव याच गणात (पोलेमोनिएलीझमध्ये) केला जातो.

Boraginales

भोकरगण, बोरॅजिनेलीझ

Bordeaux mixture

बोर्डाए मिश्रण साधारणपणे ४ पौंड मोरचूद, ४ पौंड चुना, सुमारे ५० गॅलन पाण्यात एकाचवेळी मिसळून कवकजन्य रोगावर (रोगी वनस्पतीवर) शिंपडण्याचे मिश्रण, यातील घटकांचे प्रमाण जरुरीप्रमाणे बदलून वापरतात.

border parenchyma

मृदुतकावरण, सीमावर्ती मृदुतक वाहक घटकाभोवती असलेले, मृदु कोशिकांच्या एक किंवा अधिक थरांचे आवरण.

bordered pit

अनुलिप्त खात (खाच), वलयी गर्त सभोवार वलय असणारी खाच, विशेषेकरून प्रकाष्ठाच्या कोशिकावरणावर (प्रकटबीज वनस्पतीतील) आढळते, दोन जवळच्या कोशिकावरणाची जाडी वाढत असता काही भाग पातळ राहून, काही भाग पूर्वीच्या आवरणापासून अलग राहतो तो खाचेभोवती वलयाप्रमाणे दिसतो.

boss

पिटिका फळावर, देठावर, तंतूवर किंवा बीजावर असलेला उंचवटा.

bostryx

एकपद शुंडी (वल्लरी) शेंड्याला फूल आल्याने मुख्य अक्षाची वाढ खुंटते व नंतर एका बाजूस बगलेतील कळीपासून उपाक्ष वाढतो व त्याचीही तीच गत होते. पुढे हाच प्रकार एकाच बाजूस नवीन उपाक्ष क्रमाने वाढून शेवटी एक वाकडा सोंडेसारखा फुलोरा बनतो. उदा. गेळफळ, हॅमेलिया इ.

botanical garden

शास्त्रीय उद्यान वनस्पतीशास्त्राच्या दृष्टीने वनस्पतींची मांडणी केली असून त्याशिवाय प्रायोगिक कार्याच्या व संशोधनाच्या सोयी उपलब्ध असलेली बाग

botanist

वनस्पतिशास्त्रज्ञ, वनस्पतिविज्ञ वनस्पतिशास्त्राचा संपूर्ण अभ्यास करून तसेच त्यामधील काही शाखांमध्ये संशोधन करून एकंदरीत पारंगत असलेली व्यक्ती.

botanize

वनसंचार आपले नैसर्गिक जीवन जेथे अनेक वनस्पती चालू ठेवतात अशा वने, उद्याने, उपवने इत्यादी ठिकाणी जाऊन त्यांच्या विषयीची माहिती मिळविणे

Botany

वनस्पतिविज्ञान, वनस्पतिशास्त्र १ सर्व प्रकारच्या वनस्पतींची तात्त्विक व व्यावहारिक माहिती मिळवून त्यांच्यासंबंधींचे निश्चित ज्ञान संकलन करणारी ज्ञानशाखा. यालाच कोणी उद्भिज्जशास्त्र, वानसशास्त्र अशीही नावे दिली आहेत. २ वनस्पतिविज्ञानाबद्दलचे पाठ्यपुस्तक, स्थानिक वनस्पतींच्या संबंधीचे पुस्तक

bough

बृहत्तर शाखा, महाशाखा सर्वात मोठी फांदी

bound water

बद्धजल प्राकृतिक गुणधर्मामुळे एखाद्या वस्तूच्या पृष्ठभागात शोषून ठेवलेला पाण्याचा अंश

brachy-

ऱ्हस्व- आखुडपणा किंवा खुजेपणा दर्शविणारा उपसर्ग.

bract

छद फुले अथवा फुलोरा व त्याच्या फांद्या यांच्या तळाशी असलेला लहान खवल्यासारखा संरक्षक अवयव, केळीच्या फुलोऱ्यावर जाड तांबूस व चिवट मोठी छदे (महाछदे) येतात तर केवड्याच्या फुलोऱ्यावर मोठी पण सुवासिक छदे येतात.

bract scale

छदशल्क शंकुधारी वनस्पतींवरील स्त्री शंकूवर बीजधारी खवल्याखाली असणारा लहान खवल्यासारखा संरक्षक अवयव

bracteate

सच्छद छद्राचा आधार असलेले (फूल किंवा फुलोरा) उदा. बुगनवेलीया, पानचेटी इ.

bracteody

छदीभवन पुष्पदलांचे छदासारख्या उपांगांत रुपांतर होण्याची प्रक्रिया

bracteolate

सच्छदक छदक असलेले (फूल), उदा. खडशेरणी,

bracteole

छदक फुलोऱ्याच्या तळास असणारे अवयव ते छद मानून फुलाच्या तळास असलेल्यास छदक म्हणतात. उदा. गोकर्ण, घेवडा इ.

branch

शाखा फाटा, फांदी, मुख्य खोडापासून (अक्षापासून) वाढलेला व सर्वसाधारणपणे तशीच संरचना, आकार व कार्य असलेला दुय्यम अथवा तिय्यम दर्जाचा अक्ष.

branch gap

शाखा विवर खोडावरील ज्या स्थानापासून शाखा निघते तेथील वाहक उतकांच्या चितीत (स्तंभात) पडलेली फट (खिंड)

branch tendril

शाखा प्रतान तणाव्यात रुपांतर झालेली शाखा उदा. द्राक्षवेल.

branch trace

शाखालेश शाखेतील वाहक वृंदाशी खोडातील वाहक भागाला (रंभाला) जोडणारा वाहक भाग

branched

शाखित, सशाख, शाखायुक्त फांद्या (शाखा) असलेल (खोड)

branching

शाखाबंध, शाखाविन्यास प्रमुख अक्षापासून निघालेल्या नवीन शाखांचा उगम, विस्तार व मांडणी (अथवा त्या संबंधीची माहिती).

branchless

शाखाहीन, शाखा नसलेले

branchlet

लघूतर शाखा, लघुशाखा लहान फांदी,

brand spore

ग्रीष्मबीजुक जाड आवरणाचा बहुधा काही काळ विश्रांति घेणारा व बहुधा काळपट रंगाचा काही कवकात आढळणारा प्रजोत्पादक घटक (बीजुक), उदा. काणी

Brassicaceae

मोहरी (सर्षप) कुल

breathing pore

श्वसन रंध, वातरंध हवा आत बाहेर जाण्याकरिता असलेले छिद्र

breed

१)प्रजा, संतति २) प्रजनन १ विशिष्ट गुणयुक्त प्रकार, वंश किंवा अवलाद २ पैदास करणे, प्रजनन करणे वनस्पतींतील किंवा प्राण्यांतील जाती व विशिष्ट प्रकारांची निर्मिती

brevi-

ऱ्हस्व- खुजेपणा (आखुडपणा) दर्शविणारा उपसर्ग.

bridle

प्राकलतंतु कोशिकेतील मध्यवर्ती प्राकलखंडापासून निघून कोशिकावरणाच्या जवळ असलेल्या प्राकलस्तराशी जोडणारा तंतूसारखा भाग (धागा), उदा. स्पायरोगायरा शैवलाच्या तंतूतील कोशिका

bristle

रोम, शूक ताठर केस

bristly

रोमश ताठर जाड केस असलेला (अवयव) उदा. भेंडीची पाने किंवा भोपळ्याची पाने अथवा खोड

broad leaved

रुंदपानी, विस्तृतपर्णी रुंदट किंवा पसरट असलेले झाड उदा. पळस, साग इ.

Bromeliaceae

अननस (आपनस) कुल, बोमेलिएसी अननस, टिलँड्सीया इत्यादी एकदलिकित वनस्पतींचे कुल. बेसींच्या पद्धतीत या कुलाचा अंतर्भाव केसर गणात (इरेडेलीझ) केला असून हचिन्सन यांनी अननस गण या स्वतंत्र गणात केला आहे. प्रमुख लक्षणे- काही गुच्छाकृती औषधीय वनस्पती व अपिवनस्पती, फुलोरा सच्छद, द्विलिंगी किंवा एकलिंगी विभागी फुले, परिदल मंडले दोन, केसरदले सहा व कधी तळाशी चिकटलेली, किंजपुटात अक्षलग्न बीजके व तीनच कप्पे, बीजे सपुष्क, सपक्ष व केसाळ

Brown algae

पिंगल शैवले, फीओफायसी (वर्ग) हरितद्रव्याव्यतिरिक्त एक पिंगट द्रव्य प्राकणूत असणाऱ्या व बहुधा खाऱ्या पाण्यात आढळणाऱ्या शैवलांचा गट, वनस्पती अनेककोशिक व मोठ्या, प्रजोत्पादक कोशिका (बीजुके, गंतुके) चलनशील व बाजूस दोन असम केसले असलेल्या, सलिंग व निर्लिंग प्रजोत्पादन आणि पिढ्यांचे एकांतरण आढळते.

Brownian movement

बाऊनी हालचाल (आंदोलन) कलिल विद्रवातील सूक्ष्म कणांची सतत चालू असणारी सूक्ष्म हालचाल, द्रवपदार्थांच्या रेणूंशी त्या सूक्ष्म कलिककणांच्या असंतुलित (तोल नसलेल्या) भडिमारामुळे (माऱ्यामुळे) ती घडून येते.

bryologist

शेवाळीवेत्ता (विज्ञ) शेवाळासंबंधी अधिकतर ज्ञान संपादित केलेला (शास्त्रज्ञ)

Bryology

शेवाळी विज्ञान शेवाळी (बायोफायटा) संबंधीची माहिती

Bryophyta

शेवाळी विभाग, बायोफायटा शैवलांपेक्षा अधिक प्रगत तथापि वाहक उतकांचा पूर्ण अभाव असलेल्या आणि नेचाभ (टेरिडोफायटा) वनस्पतींशी प्रजोत्पादक अवयव (रेतुकाशय व अंदुककलश) व पिढ्यांचे एकांतरण या बाबतीत साम्य असलेल्या हरितद्रव्ययुक्त वनस्पतींचा गट. सर्वसाधारणपणे या वनस्पती स्थलवासी असूनही त्यांचे प्रजोत्पादन बाहेरील पाण्यावाचून घडून येत नाही म्हणून त्या संदर्भात यांना जलस्थलवासी म्हणणे योग्य, ह्या वनस्पतींमध्ये ठळकपणे ओळखली जाणारी (एकगुणित) पिढी प्रजोत्पादक नर व स्त्री कोशिका (गंतुके) बहुकोशित अवयवांत निर्माण करते व त्यांच्या संयोगाने बनलेली संयुक्त कोशिका (रंदुक) त्याच जनक वनस्पतीवर पोसली जाते व तिच्यापासून दुसरी अलिंगी प्रजोत्पादक कोशिका (बीजुके) बनविणारी पिढी (द्विओगुणित किंवा बीजुकधारी) वाढते. या बीजुकांपासून पुनरपि पहिली (गंतुकधारी) सारखी प्रमुख वनस्पती निर्मिली जाते. याप्रमाणे या दोन पिढ्यांत (एकगुणित व द्विगुणित) एकांतरण असते. ह्यापैकी अत्यंत प्रगत वनस्पतींना नाजुक पाने, खोड व केसासारखी मुळे असतात व त्यांची संरचना फारच साधी असते. यकृतका, शृंगका व हरितका असे यामध्ये तीन वर्ग मानतात.

bud

मुकुल, कुङमल, कलिका, कळी, कोरक खोडावरील सर्व अवयव अविकसित अवस्थेत एकत्र सामावून ठेवणारी संरचना, विकास पूर्ण होताना तिचे रुपांतर साध्या शाकीय अवयवात किंवा फुलात होते, अविकसित प्ररोह, कायक वनस्पतींत ही संज्ञा शरीराच्या प्रजोत्पादक, साध्या व स्वतंत्र होणाऱ्या घटकास वापरतात.

bud flower-

कलिका फुलाची कळी

bud scale

कोरक शल्क कळीच्या संरक्षणार्थ तिच्यावर प्रथम असणारे व नंतर गळून पडणारे खवल्यासारखे उपांग उदा. पिवळा चाफा, वड, फणस इत्यादींचे खवले उपपर्णे होत व ती पुढे गळून पडतात. आले, कर्दळ यांच्या जमिनीतील खोडावर खवले असतात.

bud, stem-

कोरक शाकीय अवयवांचा अंतर्भाव करणारी कळी

budding

मुकुलन १ कळ्या येणे २ एका कोशिकेवर दुसरी व पुढे तिसरी किंवा चौथीही येणे उदा. किण्व ३ डोळा बांधणे, कळीचे कलम बांधणे

bulb

कंद रसाळ खवल्यांनी वेढलेले, बिंबात रुपांतर पावलेले व जमिनीच्या पृष्ठभागाखाली वाढणारे संक्षिप्त खोड, यापासून खाली आगंतुक मुळे असून खवल्यांच्या बगलेतून वाढणाऱ्या कळ्यापासून नवीन कंद बनतात व शाकीय उत्पत्ति होते. कंदाचे काही प्रकार हवेत खोडावर येतात.

bulbel

लघुकंद कंदापासून आलेला लहान अपत्यकंद

bulbiferous

कंदधर कंदधारी, कंद असणारी वनस्पती, कंदाचे काही प्रकार पानांच्या बगलेत किंवा फुलोऱ्यातही येतात उदा. घायपात, कारंदा (Dioscorea bulbifera var. sativa Prain)

bulbil

कंदिका लहान कंद, पानांच्या बगलेत किंवा कडेवर वाढलेली लहान गाठीसारखी किंवा फक्त सूक्ष्म मांसल पानांच्या झुबक्यासारखी प्ररोहरुप संरचना, ही मूळच्या वनस्पतीपासून योग्य काली तुटून पडते व नवीन वनस्पती निर्माण करते. उदा. कारंदा, घायमारी, घायपात इ. सायकसच्या खोडास तळाजवळ येणारी कळी (लहान प्ररोह) व अननसाच्या फळाखाली खोडापासून येणारी लहान कळी कंदिकाच मानतात. त्या अलग करून नवीन वनस्पती बनविता येतात.

bulblet

कंदक पानाच्या किंवा फुलोऱ्याच्या बगलेत अथवा अनित्य ठिकाणी येणारा कंद

bulbose

कंदधर, कंदकल्प कंद धारण करणारी किंवा कंदासारखी संरचना असणारी (वनस्पती) उदा. भुईचाफा, नागदवणा, निशिगंध

bulbous hair

कंदकेश फुगीर तळाचा केस, उदा. आग्या, खाजोटी यांचे दाहक केस

bullate

पीटिकायुक्त, पुळीदार फोड किंवा पुटकुळ्या आलेले, उदा. कोबीचा सॅव्हॉय जातीची पाने

bulliform cell

चलिग्र कोशिका, प्रेरक कोशिका (पेशी) पूर्णपणे भरल्यावर फुगणाऱ्या व पाणी कमी झाल्यावर आकुंचन पावणाऱ्या अपित्वचेतील मोठ्या कोशिका. यांच्या प्रसरण व आकुंचन यामुळे पानांच्या कडा जवळ येऊन सुरळी बनणे किंवा ती पुन्हा उलगडून पान पसरणे घडून येते. अशा यंत्रणेमुळे बाष्पोच्छ्वास कमी जास्त होतो उदा. मका, काही गवते.

bundle

वृंद जुडगा. अनेक विशिष्ट कोशिकांचा किंवा उतकांचा संच. कोशिकारुप तंतूंचा किंवा सूत्रांचाही संच बनतो. वाहक कोशिका व वाहिन्या यांचेही संच आढळतात, त्यास वाहक संच म्हणतात.

bundle end

वृंदान्त, वृंदाग्र वाहक संचाच्या शेवटी असलेला भाग, उदा. पानांच्या संरचनेतील मध्यभागी असलेल्या कोशिकांच्या समूहातील वाहक घटकांचा शेवटचा भाग.

bundle scar

वृंद किण पान गळून पडतेवेळी त्याच्या तळात खोडातून जाणाऱ्या वाहक वृंदाचा खोडावर पडलेला वण.

buoyancy

तरणक्षमता, प्लावकता हवेत किंवा पाण्यात तरंगण्याचे सामर्थ्य

bur

१ अंकुशफल २ कंटवेष्ट ३ ग्रन्थि १ आकड्यासारखे उपांग असलेले फळ २ फळाचे काटेरी आवरण, उदा. निचर्डी, धोत्रा ३ गाठ

burdock

रोमस्थली, रोमासन ताठर केस असलेले पुष्पासन

Burgandy mixture

बर्गंडी मिश्रण चुन्याऐवजी सोडा (सोडियम कार्बाएनेट) मिसळलेले बोर्डाए मिश्रणासारखे फवारण्याचे औषध.

Burseraceae

गुग्गुळ कुल, बर्सेरेसी काकड, धूप, गुग्गुळ, बोळ, सालाई इत्यादी द्विदलिकित व उष्णकटिबंधातील वनस्पतींचे लहान कुल, याचा अंतर्भाव भांड गणात (जिरॅनिएलिझमध्ये) केला जातो. प्रमुख लक्षणे - वृक्ष व झुडपे, बहुधा संयुक्त, एकाआड एक पाने, बाल्सम व राळ यांनी भरलेल्या नलिका असतात. फुले लहान, बहुधा एकलिंगी, बिंबयुक्त, चार पाच भागी, दोन केसरमंडले असल्यास बाहेरचे पाकळ्यासमोर व आतील एकाआड एक, जुळलेली किंजदले ३-५ व ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात अनेक कप्पे व प्रत्येकात २ बीजके, फळ अश्मगर्भी वा बोंड, बिया अपुष्क, काकड (Garuga Pinnata Roxb.)

bush

उपक्षुप जमिनीलगत अनेक फांद्या असलेली लहान काष्ठयुक्त वनस्पती, लहान झुडुप

button

कुड्म भूछत्राचे छत्र व दांडा स्पष्टपणे (पूर्णपणे) बनून दिसण्यापूर्वीची गोळीसारखी प्रारंभिक अवस्था

buttress root

आधारमूळ मोठ्या वृक्षांना जमिनीजवळ खोडाला आधार देण्याकरिता बुंध्यापासून निघालेले व जमिनीत गेलेले फळीसारखे मूळ, उदा. गुलमोहोर, गोरखचिंच, सावर, रबर इ.

C

सी पुष्पसूत्रात पुष्पमुकुटाबद्दल वापरलेले आद्याक्षर

Cactaceae

नागफणा कुल, कॅक्टेसी नागफणा व काही निवडुंगाच्या जाती ह्या फुलझाडांचे (द्विदलिकित) कुल. बेंथॅम आणि हूकर यांनी याचा अंतर्भाव फायकॉइडेलीझ या नावाच्या गणात व एंग्लर आणि प्रँटल यांनी नागफणा गणात (ऑपन्शिएलीझ) केला आहे. प्रमुख लक्षणे - बहुतेक सर्व काटेरी, पर्णहीन व मांसल लहानमोठ्या मरुवनस्पती, अर्धचक्रीय, अग्रपश्च किंवा अरसमात्र, द्विलिंगी फुलात संवर्त व पुष्पमुकुट यातील दले अनेक, सर्पिल व संक्रमक तसेच केसरदले व किंजदले अनेक, किंजपुट अधःस्थ, एकपुटक व त्यात अनेक तटवर्ती बीजकाधानी, मृदुफळ, सर्वत्र काट्यांचे झुबके, बागेला कुंपणाकरिता व काही जाती शोभेकरिता लावतात.

caducous

शीघपाती लवकर गळून पडणारी (पाने, पुष्पदले इ.) उदा. वड, पिंपळ यांची उपपर्णे, संदले (अफू), प्रदले (पिवळा धोत्रा), पाने (शेंज) इ.

caeruleus

नीलाभ, आकाशी फिकट निळे, किंचित निळे, निळसर

Caesalpiniaceae

संकेश्वर (शंकेश्वर) कुल, सीसॅल्पिनिएसी संकेश्वर, सागरगोटा, दिवी-दिवी, पतंग, टाकळा, तरवड, चिंच, बाहवा, कांचन, लाल अशोक इत्यादी कमीजास्त परिचित व द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. याचा समावेश इतर दोन (शिरीष कुल व पलाश कुल) कुलांसह शिंबी गणात (लेग्युमिनोजी) केला जातो, गुलाब कुलासह शिंबी कुलाचा व इतर काहींचा अंतर्भाव अद्यापही (रोजेलिंझ) गुलाब गणात केलेला आढळतो व शिंबी कुलात वर वर्णन केलेल्यांना उपकुले समजतात. संकेश्वर कुलाची प्रमुख लक्षणे - वृक्ष व क्षुपे, क्वचित साधी पण बहुधा पिच्छाकृती विभागलेली पाने, फुले बहुधा आकर्षक व काहीशी एकसमात्र, पंचभागी, संदले व प्रदले सुटी, केसरदले दहा, किंजदले एक, ऊर्ध्वस्थ व एक कप्याचा किंजपुट, बिया अनेक लताकरंज (सागरगोटा) कुल असेही नाव या कुलाला दिलेले आढळते.

caespitose (tufted)

झुबकेदार, पुंजकल्प झुबक्याप्रमाणे जमिनीतून वर वाढलेले, उदा. काही गवते, नागदवणा, गवती चहा, कुमूर (Pancratium triflorum Roxb).

caffeine

कॅफीन कॉफी पूड ज्या वनस्पतीच्या (Coffea arabica L.) फळापासून बनवितात त्या फळातील विशिष्ट क्षाराभ द्रव्य

cainozoic era

नवजीव (नूतनजीव) महाकल्प, केनोझोइक ईरा सुमारे ६.५ कोटी ते ११ हजार वर्षांपूर्वीचा भूशास्त्रीय कालखंड

calamiferous

रिक्ताक्ष, नलिकाक्ष नळीसारखे पोकळ खोड असलेले उदा. नावळी, कळक बोरु

calcar

शुडिका फुलातील परिदलांच्या कोणत्याही भागापासून खाली वाढलेले नळीसारखे (व मधाने भरलेले) किंवा सोंडेप्रमाणे उपांग उदा. तेरडा, काही आमरे (ऑर्किड)

calcarate

शुंडिकायुक्त शुंडिका असलेले, उदा. आमर (Haebenaria longicalcarata Rich)

calciferae

उभयपरिदली परिदलांची दोन्ही (संवर्त व पुष्पमुकुट) मंडले असलेला एकदलिकित वनस्पतींचा गट

calcification

चूर्णीभवन खटमय (चूर्णीय) होणे, कोशिकावरणात, कोशिका द्रव्यात किंवा केसात चूर्णीय (खट) द्रव्याचा अंदर्भाव होणे. उदा. वडाच्या पानाच्या अपित्वचेतील काही कोशिका, कारा या शैवलाच्या कोशिका

calcifuge

खटद्वेष्टी, खटत्यागी चुनखडीच्या जमिनीत न वाढणारी (वनस्पती)

calciphilous

खटप्रिय चुनखडीच्या जमिनीवर विशेषत्वाने वाढणाऱ्या (वनस्पती)

calciphobous

खटद्वेष्टी, खटद्वषी चुनखडीची जमीन न मानवणाऱ्या (वनस्पती)

caline

वृद्धिप्रेरक द्रव्य, कॅलीन वाढीला उत्तेजन देणारा पदार्थ, मूलोत्तेजक (rhizocaline) हा मुळांच्या वाढीस चालना देणारा, क्षोडोत्तेजक (caulocaline) हा खोडाच्या वाढीस चालना देणारा.

callocity

किण जाडसर चट्टा, किणकामुळे बनलेली खपली

callose

किणमय, कॅलोज एक कार्बाएहायड्रेट - १ दाहक क्षारात विद्राव्य

callus

किणक १ परिकाष्ठाच्या छिद्रयुक्त नलिकेतील आडव्या पडद्यावर (चाळणीवर) हिवाळ्यात बसणारा कॅलोज पदार्थाचा थर २ जखमेभोवती असलेल्या निकोप व जिवंत कोसिकांपासून जखमेवर बसणारा रसाळ नरम कोशिकांचा थर (किणोतक = callus tissue) यापासून पुढे त्वक्षाकोशिका तयार होउन जखमेचे संरक्षण होते.

calyc-

चषक पेला या अर्थी ग्रीक उपसर्ग

calycanthemy

प्रदलीभवन संदलाचे पाकळ््यात रुपांतर होण्याची अनित्य घटना.

calyciferae

संवर्ती उपवर्ग, क२लिसिफेरी हचिन्सन यांनी संमत केलेला व संवर्ताची उपस्थिती निश्चितपणे असलेला एकदलिकित वनस्पतींतील (वर्गातील) एक गट, यामध्ये मूलक्षोड असतेच.

Calycifforae

संवर्तपुष्पी (श्रेणी)

calycifforous

संवर्तपुष्पा पाकळ्या व केसरदले यांना चिकटून असलेला संवर्त धारण करणारी (वनस्पती)

calycinae

संवर्ताभ श्रेणी, कॅलिसिनी बेंथॅम व हूकर यांच्यामते संवर्तासारखी व पातळ परिदले असलेल्या फुलांच्या एकदलिकित वनस्पतींचा गट

calycine

संवर्तीय, संवर्ती संवर्ताशी संबंधित अथवा संवर्ताचे

calycoid

संवर्ताभ संवर्तासारखे

calyculate

अपिसंवर्तयुक्त संवर्तासारखा भाग, संवर्ताखाली असलेले (फूल).

calycule

१ अपिसंवर्त २ चषिका १ संदलाखाली असलेल्या पानासारख्या उपांगांचे (छदांचे) वर्तुळ उदा. जास्वंद २ बीजुककोशांच्या तळाशी असलेला लहान पेल्यासारखा अवयव उदा. श्लेष्मकवक.

calyptra

पिधानी, झाकणी १ शेवाळी वनस्पतींमधील अंदुककलशाचा वरचा अर्धा भाग, ह्यामुळे बीजुकाशयाचे संरक्षण होते. २ मुळाच्या टोकावरील टोपीसारखा भाग ३ फुलाचे अथवा फळाचे टोपणासारखे आवरण उदा. निलगिरी, लवंग

calyptrogen

मूलत्राणकर, पिधानीजनक मुळाच्या टोकावरील टोपीच्या आकाराचे वेष्टन जसजसे जीर्ण होईल तसतसे आतून नवीन बनविणारे ऊतक

calyx

संदलमंडल, संवर्त फुलातील अवयवांच्या मंडलांपैकी सर्वात बाहेरचे, बहुधा हिरवे व संरक्षक मंडल, यातील प्रत्येक भागाल संदल म्हणतात. यालाच पुष्पकोश असेही म्हटल्याचे आढळते.

cambiform cell

दीर्घकोशिका परिकाष्ठातील लांबट व पातळ भिंतीची टोकदार कोशिका

cambium

ऊतककर खोड, फांद्या व मुळे यातील वाहक घटकांच्या सान्निध्यात असून सतत नवीन वाहक घटक बनविणारा कोशिकांचा समूह, तसेच इतरत्रही इतर प्रकारच्या कोशिका बनविण्यास (उदा. त्वक्षा = cork) असा कोशिकासमूह आढळतो

cambrian period

हैमन्त युग, कँबियन कल्प (युग) सुमारे ६० ते ५० कोटी वर्षापूर्वीचा भूशास्त्रीय प्राचीन कालखंड, यालाच त्रिखंड युग असेही म्हणतात. कारण यातील खडकात त्रिखंड प्राण्यंआचे (trilobites) जीवाश्म सापडतात.

campanulaceae

घंटापुष्प कुल, कँपॅन्युलेसी बेंथॅम व हूकर यांनी कँपेनेलीझ आणि एंग्लर व प्रँटल यांनी कँपॅन्युलेटी गणात या कुलाचा समावेश केला आहे. बेसी व हचिन्सन यांनी ऍस्टरेलीझ गणात हे कुल घातले आहे. या कुलाची प्रमुख लक्षणे दुधी चिकाच्या औषधी व झुडुपे, एकाआड एक साधी पाने, घंटाकृती, द्विलिंगी, अरसमात्र, युक्तप्रदल फुले, केसरदलांचे परागकोश जुळलेले, पाच किंवा तीन कप्यांचा अधःस्थ किंजपुट, बीजके अनेक, मृदुफळात किंवा बोंडात सपुष्क बिया.

campanulales

घंटापुष्प गण, कँपेन्युलेसी या गणात सहा कुले असून फक्त घंटापुष्प कुल व सूर्यफूल कुल यांचा अंतर्भाव एंग्लरच्या पद्धतीत आहे. या गणातील वनस्पती क्वचित काष्ठयुक्त पण बव्हंशी औषधीय, पंचभागी फुलात केसरदलांचे एकच मंडल व परागकोश बहुधा जुळलेले, किंजपुट अधःस्थ किंवा ऊर्ध्वस्थ

campanulate (bell shaped)

घंटाकृति तळाशी फुगीर व वर पसरट असा घंटेसारखा (संवर्त किंवा पुष्पमुकुट) उदा. भोपळा, कारंजवृक्ष (spathodea companulata Beauv)

campester

क्षेत्रवासी शेतात आढळणारे, उदा. एक भूछत्र (Mushroom, Agaricus campestris L.)

camphor

कर्पूर (कापूर) काही वनस्पतींतून काढलेला पण बाष्परुपाने उडून जाणारा घन पदार्थ Dryobalanops camphora Colebr, Cinnamomum camphora (L.) T.Nees Eburn.

campylotropous

वक्रमुख, वक्र बीजबंधाशी काटकोनात वाढताना टोकास वाकडे झालेले व बीजरंध, नाभि, बीजकतल जवळजवळ असलेले बीजक, उदा. कर्दळ

canada balsam

कॅनडा बाल्सम एका वनस्पतीपासून (Abies balsamea) काढलेले विशिष्ट पारदर्शक चिकट द्रव्य. सूक्ष्मदर्शकाखाली निरीक्षण करण्याकरिता एखादा नमुना एका काचपट्टीवर दुसऱ्या पातळ काचेखाली चिकटवून कायमपणे ठेवण्याकरिता हे चिकट द्रव्य उपयोगात आणतात.

canal

खोबण, सीता, नाली लहान, उथळ चीर (फट), नळीसारखी पोकळी किंवा पोकळ मार्ग

canal cell

मार्ग कोशिका, नाली कोशिका अंदुककलशाच्या नळीसारख्या भागातील कोशिका

canaliculate

ससीता, नालीयुक्त लांबट पन्हळ (खोबण) असलेले (उपांग), उदा. काही देठ (नारळ, केळ, कर्दळ).

candidus

शुभ्र पांढरे व चकचकीत, Cystopus (Albugo) candidus हे एका रोगकारक कवकाचे शास्त्रीय नाव पोकळ्यासारख्या आश्रय वनस्पतीवर पडणाऱ्या पांढऱ्या ठिपक्यामुळे पडले आहे.

canescent

भुरकट करडी लव असलेले किंवा भुरे होत असलेले उदा. कोहळा.

canker

खैरा, व्रण, कँकर सूक्ष्मजंतू किंवा कवक यामुळे मध्यत्वचेत निर्माण होणारा मर्यादित ऊतकनाश (कोशिकासमूहाचा क्षय) किंवा तो रोग

Cannabinaceae

गंजा (गांजा) कुल, कॅनाबिनेसी गांजा, चरस, भांग ज्या वनस्पतीपासून काढतात (Cannabis sativa L.) तिचा व हॉप या द्विदलिकित वनस्पतीचा अंतर्भाव केलेले कुल, या द्विदलिकित वनस्पतीचा अंतर्भाव केलेले कुल, या द्विदलिकित कुलाचा समावेश आता हचिन्सन् यांनी वावल गणात (आर्टिकेलीझ) केला आहे. या कुलाची सामान्य लक्षणे - पहा Urticaceae, Urticales

Cannaceae

कर्दळ कुल, कॅनेसी केवळ कर्दळीच्या वंशाचा (कॅना) अंतर्भाव करणारे एकदलिकित फुलझाडांचे लहान कुल, याचा समावेश बदली गणात (सिटॅमिनी) केला जातो परंतु हचिन्सन यांनी झिंजिबरेलीझ अथवा शुण्ठी गणात घातले आहे. प्रमुख लक्षणे- मूलक्षोडयुक्त औषधी, पाने साधी, मोठी, सच्छद फुलोरा, द्विलिंगी मोठी आकर्षक फुले, परिदले सहा, पाकळ्या तळाशी केसरदलाशी जुळलेल्या, केसरदले सहा, त्यापैकी पाच वंध्य व पाकळ्यासारखी, एकावर अर्धा कार्यक्षम परागकोश, किंजदले तीन, अधःस्थ व त्रिपुटक किंजपुटात अनेक अधोमुख बीजके, बोंडात सपुष्क बिया

canopy

छत्र, छत काष्ठयुक्त, लहान किंवा मोठ्या वृक्षांच्या जमिनीवरच्या पण उंच भागावर पाने व शाखा यांनी बनलेला छतासारखा पसरट भाग.

canus

भुरकट करडे पांढरे या अर्थी लॅटिन संज्ञा.

caoutchouc

कूटशूक, काऊट छूक काही वनस्पतींच्या दुधी चिकातील रबरासारखा पदार्थ, (उदा. Hevea, Kickxkia elastica) हेविया, किक्सिया

cap

१ छत्र २ पिधानी ३ टोपी १ भूछत्र नावाच्या कवकाचा छत्रीसारखा वरचा भाग (pileus) २ पहा calyptra पिधानी ३ ईडोगोनियम या हरित शैवलाच्या तंतूमध्ये कोशिकांवरचा टोपीसारखा भाग, अनेक टोप्या वलयाकार दिसतात.

cap cell

टोपण कोशिका नेचाच्या रेतुकाशयाच्या टोकावरील झाकणीसारखी कोशिका, ती सुटून निघाल्यावर रेतुके (पुं कोशिका) बाहेर पडतात.

capillary

केशीय, केशाभ केसासारखी सूक्ष्म जाडी (किंवा व्यास) व पोकळी असलेली (नलिका, मार्ग).

capillitium

१ सूत्रपुंजक २ वंध्यतंतुसमूह ३ तंतूकपाश १ अनेक सूक्ष्म धाग्यांचा पुंजका. २ काही कवकांच्या वांझ तंतूचा पुंजका. ३ काही श्लेष्मकवकांच्या अलिंग प्रजोत्पादक अवयवांतील जीवद्रव्याच्या सूक्ष्म धाग्यांचा संच

capitate

सशीर्ष, शीर्षाभ १ टाचणीसारखे डोके असलेले, उदा. किंजल्क, केस २ गुच्छासारखी (स्तबकासारखी) मांडणी असलेली उदा. सूर्यफुलाची पुष्पके असलेल्या फुलोऱ्याप्रमाणे (Malachra capitata L.)

capituliform

स्तबकाभ, शीर्षाभ अनेक लहान फुलांच्या गर्द गुच्छासारखी लक्षणे असलेली (संरचना, उदा. फुलोरा)

capitulum

स्तबक अनेक बिनदेठाची लहान फुले एकत्र असलेला अकुंठित फुलोरा उदा. झेंडू, शेवंती, सूर्यफूल

Capparidaceae

वरुण कुल, कॅपॅरिडेसी (कॅपॅरेसी) वरुण (घायवर्णा) नेपती (करीर), तरटी, वाघाटी, काबरा, गोविंदफळ ह्या द्विदलिकित वनस्पतींच्या वंशाचे शास्त्रीय नाव (कॅपॅरिस) या कुलाला देण्यात वापरले असून याचा अंतर्भाव पॅपॅव्हरेलीझ अथवा अहिफेन गणात बेसींनी व वरुण गणात (कॅपॉरिडेलीझ) हचिन्सन यांनी केला आहे. या कुलाची प्रमुख लक्षणे - द्विलिंगी फुले, संदले ४-८, प्रदले ४ क्वचित कमीजास्त, सुटी, केसरदले अनेक किंवा थोडी व अक्षावर (केसरधर), किंजदले दोन किंवा अधिक, जुळलेली व ऊर्ध्वस्थ आणि बहुधा अक्षावर (किंजधर), बीजकविन्यास तटलग्न. पिवळी तिळवण व पांढरी तिळवण याच कुलात येतात.

caprification

उदुंबरण काही लागवडीतील अंजिराच्या प्रकारात कृत्रिम परागणाची (पराग घालण्याची) प्रक्रिया, त्यानंतर अंजिराचे फळ बनते.

capsule

१ बोंड २ आशय १ शुष्क, तडकणारे, अनेकबीजी आणि ऊर्ध्वस्थ, युक्तकिंज, अनेक कप्यांच्या किंजपुटापासून बनलेले फळ उदा. भेंडी, कापूस, धोत्रा, अफू, ज्योत (जूट = Corchorus capsularis L.) २ शेवाळी वनस्पतींतील बीजुके बनविणारा पिशवीसारखा अवयव (आशय), लहान पिशवीसारखा अवयव

carbohydrate

कार्बाएहायड्रेट कार्बन, हायड्रोजन व ऑक्सिजन यांच्या रासायनिक संयोगाने बनलेला व विशिष्ट रासायनिक संघटना असलेला पदार्थ, हायड्रोजन व ऑक्सिजन यांचे प्रमाण २१ असते. सामान्य भाषेत तौकीर (तवकीर), ग्लायकोनेज, सेल्युलोज (तूलीर), पीठ, साखर इ. पदार्थ.

carbon assimilation

कार्बन सात्मीकरण (पानातील जिवंत व हरिदद्रव्ययुक्त कोशिकांमध्ये कार्बन डायॉक्साइड वायू, प्राणी व सूर्यप्रकाश यांच्या साहाय्याने कार्बाएहायड्रेट बनविण्याची नैसर्गिक रासायनिक प्रक्रिया, यांमध्ये हा कार्बनयुक्त पदार्थ वनस्पतींच्या शरीरात समाविष्ट होतो व पुढे त्याची अनेक रुपांतरे होतात. यामध्ये सूर्यप्रकाशातील ऊर्जेचा वापर करून शिवाय ही ऊर्जा अन्नकणात साठविली जाते.

carcerule

मुद्रिका ऊर्ध्वस्थ व संयुक्त किंजपुटापासून बनलेले, शुष्क, न फुटणारे, एकबीजी फलांश अलग करणारे फळ, उदा. चक्रभेंडी, पेटारी, मुद्रा, गुलखेरा इ.

Caricaceae

पपई कुल, कॅरिकेसी जुन्या वर्गीकरणाच्या पद्धतीत या द्विदलिकित कुलाचा अंतर्भाव पॅसिफ्लोरेलीझमध्ये (कृष्णकमळ गणात) केला जात असे, किंवा कृष्णकमळ कुलात पपईचा समावेश असे, हल्ली कॅरिकसी कुलात पपईचा समावेश करतात, दुधी चीक, युक्तप्रदल, एकलिंगी, नियमित पंचभागी फुले, ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात एक किंवा अनेक कप्पे व अनेक बीजके इत्यादी लक्षणे आढळतात.

carina (keel)

नौकातल, प्रदलांजली, कणा (आढे) १ वाटाणा, गोकर्ण, अगस्त्य यांच्या फुलातील पतंगरुप पुष्पमुकुटाच्या पाकळ्यांच्या मांडणीत सर्वात आत असलेल्या (पुरश्च) दोन पाकळ्यांनी बनलेला नावेसारखा (ओंजळीसारखा) भाग २ गवताच्या फुलातील तुषासंबंधी, काही तुषे नावेसारखी असून त्यांची मध्यशीर उठावदार कण्याप्रमाणे (आढ्याप्रमाणे) असते.

carinal

नौकातलीय फुलातील नावेसारखा व आनुषंगिक अवयव असलेला भाग

carinal canal

कटक नाली खोडावरील धारेसमोर किंवा शिरेसमोर पण प्रकाष्ठाच्या आतील बाजूस असलेला नळीसारखा मार्ग, उदा. एक्किसीटम

carinate

कटकयुक्त उठावदार, उभी व जाड मध्यशीर किंवा मध्ये कटकयुक्त रेषा असलेला (भाग), उदा. संदल, तुष, छद इ.

carnivorous

मांसाहारी कीटकांना आकर्षून व मारुन त्यांच्यावर उपजीविका करणाऱ्या (वनस्पती), उदा. घटपर्णी, कलशपर्णी (Pitcher plant), मच्छीमारी (Fly-trap), गेळ्याची वनस्पती (Bladderwort) इ.

carnose

मांसल, मगजयुक्त

carotin

पर्णपीतक, कॅराटीन (C४o H ५ ६ ) बहुतेक वनस्पतींच्या निरनिराळ्या भागात (प्राकणूत) आढळणारे तसेच हरितद्रव्यात मिसळून असणारे नारिंगी किंवा लाल द्रव्य, उदा. गाजराच्या मुळांना त्यामुळे शेंदरी रंग प्राप्त होतो. कित्येक वनस्पतींच्या पानावर ह्या रंगाचे ठिपके असतात.

carpel

किंजदल, स्त्रीकेसर फुलातील भिन्न अवयवांपैकी सर्वात आतील (केंद्रवर्ती) व स्त्री गंतुके निर्माण करणारे पुष्पदजल, तळाशी किंजपुट, मध्ये किंजल व टोकास किंजल्क असे याचे तीन क्रमवार भाग असून किंजपुटात बीजके असतात.

carpellate

किंजदलयुक्त

carpophore

फलधर किंजदलांमधून वाढलेला फुलातील अक्षाचा (पुष्पस्थलीचा भाग, काही फुलांत पुढे फळांचे भाग (फलांश) याला चिकटून राहतात, उदा. जिरेनियम, जिरे, धणे, गाजराची फळे इ.

cartilagions

कूर्चाभ, कूर्चायुक्त कठीण व चिवट परंतु ठिसूळ नसलेले (आच्छादन)

caruncle

नाभिजात बीजरंधाजवळ (उदा. एरंड) किंवा नाभीजवळ (उदा. पॅन्सी) बीजावर वाढलेला फोडासारखा भाग

Caryophyllaceae

पाटलपुष्प कुल, अरुणपुष्प कुल, कॅरिओफायलेसी डायांथस (पिंक, अरुणपुष्प), सायलीन, स्टेलॅरिया इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. याचा अंतर्भाव बेसींनी पाटलपुष्प गणात (कॅरिओफायलेलीझ) आणि हचिन्सन यांनी त्याच गणात पण फार संकुचित अर्थाने केला आहे. ऍल्सिनॉइडी व सायलिनॉइडी ही या कुलातील उपकुले आहेत. प्रमुख लक्षणे - खोडावरची पेरी फुगीर, साधी पाने समोरासमोर, कुंठित फुलोरा, सुट्या नखरी पाकळ्यांची व अवकिंज, पंचभागी, द्विलिंगी नियमित फुले, केसरदले पाकळ्यांच्या दुप्पट, २-५ जुळलेली किंजदले, एक कप्याच्या किंजपुटात मध्यवर्ती सुटा बीजकविन्यास आणि बोंड (फळ).

caryophyllaceous

लवंगरुप पसरट पाती व लांबट वृंतक (देठ) असलेल्या (नखरी) सर्व सुट्या पाकळ्यांचा पुष्पमुकुट, सामान्यपणे लवंगेसारखा ( Eygenia caryophyllata Thunl). दिसणारा, उदा. डायांथस (पिंक)

caryopsis

सस्यफल, धान ऊर्ध्वस्थ किंजपुटापासून बनलेले, शुष्क, एकबीजी, फलावरण व बीजावरण चिकटून असलेले कृत्स्नफल उदा. भात, मका,गहू, जोंधळा

casein

दधीन, दुग्धप्रथिन, केसीन दुधात व दह्यात असणारे एक प्रथिन

casparian dot (strip)

अरीय बिंदू, कॅस्परी बिंदू (पट्टा) अंतस्त्वचेच्या कोशिकांच्या अरीय भिंतीवरील भिंगाच्या आकाराचा ठिपका, कॅस्परी नावाच्या शास्त्रज्ञाच्या नावे असलेली ही सबूरीन (बूचासारख्या) द्रव्याची पट्टी अरीय कोशिकावरणाभोवती असते.

cast

१ प्रतिमा, छाप, ठसा २ गळणे १ प्राचीन वनस्पती अथवा प्राणी यांच्या शरीरावरील विशिष्ट खाणाखुणांचे दर्शन घडविणारे पूर्वकालीन दगड (प्रशेष- उत्खात) २ शरीरावयव निसर्गतः गळून पडणे, उदा. पाने, फुले, फळे इ.

casual

नैमित्तिक काही विशिष्ट निमित्ताने बाहेरुन आलेली परंतु स्थायिक न झालेली (वनस्पती, तण)

Casuarinaceae

खडशेर कुल, कॅजुरिनेसी खडशेरणीचा अंतर्भाव करणारे द्विदलिकित लहान कुल, पूर्वी याचा अंतर्भाव ऍमेंटिफेरीमध्ये (नतकणिश गणात) करीत. कारण त्यातील वनस्पती प्रारंभिक मानल्या असाव्या. हल्ली या गणातील वनस्पती मुक्तप्रदल वनस्पतीपासून ऱ्हास पावल्या आसून प्रारंभिक नाहीत असे मानतात. प्रमुख लक्षणे - मरुवनस्पती, शाखा हिरव्या व खोबणीदार, पाने खवल्यासारखी, मंडलित, फुलोरे एकलिंगी, पुंपुष्पे कणिशावर, स्त्री पुष्पे गुच्छावर, पुं पुष्पे सच्छद व सच्छद्रक, एक किंवा दोन परिदले, एक केसरदल व द्विखंडी परागकोश, स्त्री पुष्पे सच्छद व सच्छदक, परिदलहीन, एक कप्याचा व द्विकिंजदलांचा ऊर्ध्वस्थ किंजपुट, बीजके दोन व तटलग्न, फळ पक्षधारी, कपाली व एकबीजी, सर्व फुलोऱ्याचे एक शंकूसारखे संयुक्त शुष्क व कठीण, फळ, तलयुती, अनेक गर्भकोशिका, वायुपरागण ही वैशिष्ट्ये आढळतात व ती लक्षणे प्राचीनत्व दर्शवितात. Casuarina equisetifolia Forst. (Beef wood tree) खडशेरणी

catabolism

अपचय

catalphyll

शल्कपर्ण वनस्पतींचे खवल्यासारखे पान, हे शुष्क किंवा मांसल आणि लहान किंवा मोठे असते. बीजातील दलिकांचाही येथे समावेश होतो. उदा. कांद्यातील मांसल खवले, कळ्यावरचे खवले

catalysis

उत्प्रेरण, निदेशन वितंचक किंवा त्यासारख्या पदार्थाच्या साहाय्याने दुसऱ्या पदार्थात रासायनिक बदल होण्याची प्रक्रिया. उदा. डायास्टेजने तवकिराची साखर बनणे, यामध्ये निदशक (उत्प्रेरक) स्वतः बदलत नाही.

catalyst

उत्प्रेरक, निदेशक निदेशन घडवून आणणारा पदार्थ

catapult mechanism

गलोल यंत्रणा, गोफण यंत्रणा गलोल किंवा गोफण ह्यासारख्या पद्धतीने बिया फळाबाहेर फेकण्याची योजना (साधन), उदा. काही फळे (तेरडा, आंबुशी).

catechu

कात खदिराच्या (Acacia catechu willd) झाडाच्या मध्यकाष्ठापासून काढलेला टॅनिनयुक्त स्तंभक पदार्थ

catkin (ament)

नतकणिश

caudate

पुच्छयुक्त, पुच्छाभ लांबट, निमुळते, शेपटीप्रमाणे, शेपटी असलेले, उदा. Adiantum caudatum L. ह्या नेचाच्या पानाचे टोक लांबट निमुळते असते. Amaranthus caudatus L.

caudex

१ अक्ष २ शाखाहीन खोड १ खोड व मूळ यांचा समावेश केलेला वनस्पतीचा अक्ष २ फांद्या नसलेले खोड, उदा. सायकस, वृक्षी नेचा, नारळ

caudicle

पुंजवृंतक परागपुंजाचा बारीक देठ, उदा. रूई, आमरे

caulescent

सस्कंध जमिनीवर दिसणारे सरळ खोड असणारी (वनस्पती) उदा. गुलाब, गुलमोहोर,

cauliflorous

स्कंधपुष्पी खोडाच्या जून पृष्ठभागापासून (प्रत्यक्षपणे) फुले येणारे (झाड) उदा. फणस, तोफगोळआ वृक्ष. पुष्पधारक अक्षाच्या अतिपुष्टीबरोबरच दोषयुक्त फुलांच्या निर्मितीमुळे बनलेला फुलोरा, कॉलीफ्लावर (फुलवर) म्हणून प्रसिद्ध आहे.

cauline

स्कंधोद्भव, स्कंधेय जमिनीवरील खोडाचे किंवा खोडापासून उगवलेले (पान), फक्त खोडातच सरळ वाढत राहणारा (वाहक वृंद)

caulis

स्कंध फक्त जमिनीवरच वाढत असलेला वनस्पतीचा अक्ष (खोड).

cavity

कोटर, कोष्ठ, गुहिका वनस्पतीतील किंवा तिच्या लहान मोठ्या अवयवांतील पोकळी

ceae

कुलवाचक संज्ञांना लावलेला प्रत्यय, उदा. Acanthaceae (वासक कुल)

cecidilogy

पिटक विज्ञान पिटकासंबंधीच्या सर्व माहितीची शाखा

cecidium

पिटक बारीक फोड किंवा ऊंचवटा, कवक किंवा कीटक यांच्या संसर्गाने झालेली अनित्य व गाठीसारखी वाढ, उदा. उंबराच्या पानावरील गाठी

Celastraceae

ज्योतिष्मती (कंगुणी) कुल, सेलॅस्ट्रेसी कंगुणी (कांगोणी) व तत्सम इतर द्विदलिकित वनस्पतींचे लहान कुल. या कुलाचा अंतर्भाव ज्योतिष्मती गणात (सेलॅस्ट्रेलीझ) केला जातो. याच गणात द्राक्षा कुल व बोर कुल यांचाही समावेश असून अरिष्ट गणाशी त्याचे आप्तभाव आहेत. तसेच या गणाचा उगम गुलाब गणापासून असावा असे मानतात. प्रमुख लक्षणे - साध्या व चिवट पानांचे वृक्ष व झुडपे, लहान, नियमित बहुधा द्विलिंगी व बिंबयुक्त फुले, संवर्त व पुष्पमुकुट ४-५ भागी, जुळलेल्या पाकळ्या, केसरदले ४-५, किंजदले २-४ व जुळून बनलेला ऊर्ध्वस्थ किंजपुट, बीजके ४-१०, विविध प्रकारचे फळ व बीजास बीजोपांग असते.

cell

१ कोशिका, पेशी २ कोटर ३ पुटक १ वनस्पती व प्राणी यांच्या शरीरातील सर्वात लहान घटक, जीवनाचे एकक, कारण काही प्राणी व वनस्पती फक्त एकाच कोशिकेचे (पेशीचे) बनलेले असतात. जिवंत कोशिकेत प्राकल नावाचा सजीव व कार्यक्षम पदार्थ असतोच व कोशिकेतील सर्व जीवनव्यापार (वृद्धी, चयापचय, प्रजोत्पादन इ.) प्राकलामुळेच घडून येतात. प्राकलातील प्रमुख बिंदूसारखा नियंत्रक 'प्रकल' असून काही अपवादात्मक कोशिकांत तो स्पष्ट नसतो किंवा दोन वा अधिक प्रकले असतात. प्राकलाभोवती कोशिकावरण बहुधा असते. प्राण्यांतील कोशिका व वनस्पतींतील कोशिका यात किरकोळ फरक आढळतात. २ परागकोशातील कप्पा (कोटर) ३ किंजपुटातील कप्पा (पुटक), पहा loculus

cellulose

तूलीर, सेल्युलोज वनस्पतींच्या कोशिकावरणातील मुख्य कार्बनी पदार्थ, कार्बाएहायड्रेट (c६H१०O५)n

censer mechanism

धूपपात्र यंत्रणा धूप जाळण्याकरिता वापरात असलेल्या पात्राप्रमाणे टोकास तडकलेल्या बोंडातून (फळातून) बीजे आजूबाजूस फेकली जाण्याची योजना. उदा. अफू व पिवळा धोत्रा

central

केंद्रीय, मध्यवर्ती, केंद्रस्थ केंद्राशी संबंध असलेला

central body

केंद्रकाय प्रकलाप्रमाणे कार्यक्षम असा जीवद्रव्यातील रंगहीन ठिपका

centralium

सरल कोटर वस्तूंमधील उभी पोकळी

centric leaf

शलाकाकृति पर्ण वृंतहीन (देठ नसलेले), अंतर्रचनेत अरसमात्र, उभे, निमुळते, चितीय हिरवे पान, उदा. कांद्याची पात

centrifugal

अपमध्य, केंद्रोत्सारी केंद्राकडून बाहेर अशा क्रमाने, उदा. कुंठित फुलोऱ्यातील फुलांचा उमलण्याचा क्रम, जाई, जुई, मोगरा इ.

centriole

कर्षकेंद्रकण कोशिकेच्या कर्षकेंद्रातील सूक्ष्म कण

centripetal

अभिमध्य, केंद्रगामी परिघाकडून केंद्राकडे अशा क्रमाने, उदा. अकुंठित फुलोऱ्यातील फुलांचा उमलण्याचा क्रम, जून फुले बाहरच्या बाजूस (अक्षावर सर्वात खाली) आणि कोवळी फुले क्रमाने केंद्राजवळ (अक्षावर सर्वात टोकाकडे) उदा. संकेश्वर

centromere

तर्कयुज रंगसूत्रांच्या काही हालचाली निश्चित करणारा व स्वनिर्मिती करण्यास समर्थ असलेला रंगसूत्रातील एक सूक्ष्म कण

centrosphere

कर्षकेंद्र कोशिकेतील प्रकलाजवळ असलेले प्रथम एक नंतर दोन, वर्णहीन व प्राकलात बुडलेले, केव्हा तारकाप्रमाणे दिसणारे बिंदू, प्रकल विभाजनात रंगसूत्रांना कोशिकेच्या दोन टोकाकडे ओढणे हे त्याचे कार्य असून त्या प्रत्येकातील सूक्ष्म कणास कर्षकेंद्रकण म्हणतात.

centrum

घनकेंद्र घन वस्तूचा मध्यबिंदू.

cephalodium

अपवर्ध १ धोंडपुलाच्या (शैवाक) शरीरातून आलेले शाखायुक्त किंवा बहिर्वक्र उपांग २ स्तबक फुलोरा

cereal

तृणधान्य, शूकधान्य ज्यांची फळे वा बीजे खाद्य आहेत अशी लागवडीतील गवते, उदा. भात, जोंधळा, गहू, मका, बाजरी इ.

ceriferous

सिक्थकयुक्त मेण बनविणारे (धारण करणारे), उदा. भुरा कोहळा (Benincasa certifera Savi)

cernuous

लोंबते, नत लोंबणारे, वाढ होत असताना वाकलेले

chaeta

दण्ड शेवाळी वनस्पतींच्या बीजुकधराचा उभा काडीसारखा आधार

chalaza

बीजकतल बीजकातील प्रदेह (मगज) व आवरणे यांचा संधिप्रदेश (बीजकाचा तळप्रदेश)

chalazogamy

तलयुति बीजकाच्या तळातून परागनलिकेचा प्रवेश व नंतरचे फलन, हा अनित्य व प्रारंभिक प्रकार काही प्राचीन वनस्पतींत आढळतो, उदा. खडशेरणी, भूर्जकुल, अक्रोड कुल, एरंड कुल, वावल कुल, कारगोळ कुल, गंजा कुल इत्यादींतील काहीं जाती

chalk gland

खट प्रपिंड चूर्णीय द्राव स्त्रवणारी ग्रंथि, उदा. पाषाणभेद (सॅक्सिफॅगा), नेफोलेपिस नेचा

chamaeophyte

निम्नकोरक पादप, निम्नपादप जमिनीच्या पृष्ठभागालगत किंवा २५-३० सें.मी. उंचीपर्यंत शाकीय अवयव धारण करणारी वनस्पती.

chamber

संपुट, पुटक, कोटर, कोष्ठ लहान बंदिस्त पोकळी

chambered pith

कोष्ठित मज्जा, कोटरयुक्त मज्जा अनेक आडव्या पडद्यांनी विभागल्याने अनेक कप्पे असणारे भेंड

changeability

परिवर्त्यता बदल होण्याची क्षमता, सजीवात स्थिरता असून बदल होत नाहीत, अशा गैरसमजुतीविरुद्ध असलेली व सर्वमान्य विचारसरणी

channel

पन्हळ, प्रणाल, नाली पाट, चर, खोबणी, लांबट खोलगट मार्ग

channelled

प्रणालयुक्त, नालीयुक्त खोबण किंवा पन्हळ असलेले (उदा. खोड, शीर, देठ इ.)

chaparral

चॅपरल अमेरिकेतील (कॅलिफोर्निया व नैऋत्य भाग येथील) सौम्य एभूमध्यसामुद्रिक ए हवामानातील जाड पानांच्या झुडपांचा समुदाय (वनश्री).

Characeae

कांडशरीरिका (शैवल) वर्ग, कारेसा हरितशैवल विभागातील (क्लोरोफायटा) एक प्रगच गट (वर्ग). प्रमुख लक्षणे - सतत गोड्या (क्वचित गोड्या व खाऱ्या पाण्याच्या मिश्रण असलेल्या) पाण्यात राहणाऱ्या अनेक कोशिक शैवल वनस्पती, टोकाकडे एका कोशिकाद्वारे वाढ, एककोशिक लैंगिक अवयव, परंतु विशिष्ट वंध्य कोशिकांनी वेढलेले, अक्षावरची व फांद्यावरची पेरी व कांडी स्पष्ट असून जमिनीशी तंतूसारख्या मुळांनी संपर्क असतो. काही जातींत कांड्या भोवती कोशिकांच्या रांगांचे वेष्टन असते.

character

लक्षण, गुण भिन्न वंशातील अगर जातीतील व्यक्तींना एकमेकापासून ओळखून काढण्यास उपयुक्त भेद. उदा. गुलबुश किंवा घाणेरी यांच्या भिन्न प्रकारातील फुलांचे विविध रंग, बीजयुक्त व बीजहीन द्राक्षे, पेरु, पपई इ.

chasmophyte

विदार पादप खडकांतील भेगांमध्ये वाढणारी वनस्पती.

chemonastic

रसायनानुकुंचनी रसायनाच्या चेतनेमुळे घडून येणारे (अवयवांचे वलन किंवा वळणे), त्या चेतनेमुळे हालचाल करणारा अवयव, अवयवाची स्थिती व आकार यात बदल

chemonasty

रसायनानुकुंचन रासायनिक चेतनेमुळे वळण्याचा प्रकार, येथे चेतकाच्या दिशेचा व वळणाच्या दिशेचा संबंध नसतो.

chemosynthesis

रसायन संश्लेषण, रासायनिक संश्लेषण रासायनिक विक्रियेतून उद्भवणाऱ्या ऊर्जेचा वापर करून केलेली अन्ननिर्मिती उदा. काही स्वोपजीवी सूक्ष्मजंतु

chemotactic

रसायनानुचलनी रासायनिक चेतकामुळे घडून येणारे (चलन) उदा. अस्थिर वनस्पतींचे (सूक्ष्मजंतू, शैवले इ.) अथवा त्यांच्या सुट्या भागांचे (उदा. बीजुके, गंतुके इ.) स्थलांतर (चेतकाकडे किंवा चेतकापासून दूर)

chemotaxis

रसायनानुचलन रसायनाच्या चेतनेमुळे हालचाल (स्थलांतर) घडून येण्याचा प्रकार उदा. पाण्यातील सूक्ष्म व स्वतंत्र शैवले अथवा रेतुके विशिष्ट रसायनाकडे किंवा त्याविरुद्ध पोहत जाण्याची प्रक्रिया, नेचांची रेतुके अंदुककलशातील रासायनिक द्रव्याकडे जातात, सूक्ष्मजंतू अन्नकणाकडे पण विषारी पदार्थांपासून दूर जातात.

chemotropic

रसायनानुवर्तनी रसायनाच्या चेतनेमुळे त्याकडे किंवा त्याविरुद्ध होणारी (वाढ व त्यामुळे वळणे) उदा. परागनलिकेची किंजलातील वाढ

chemotropism

रसायनानुवर्तन रसायनाकडे किंवा त्याविरुद्ध भागाकडे वाढण्याचा प्रकार उदा. बुरशीचे काही तंतू अन्नपदार्थात वाढतात तर काही वर हवेत वाढतात

chenopodiaceae

चक्रवर्त (चाकवत), चंदनबटवा, बीट, पालक, मायाळ (मयाळ, वेलबोंडी) इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतीचे कुल. याचा अंतर्भाव एंग्लर व प्रँटल यांनी सेंट्रोस्पर्मी गणात, बेसीनी पाटलपुष्प (कॅरिओफायलेलीझ) गणात आणि हचिन्सननी चक्रवर्त गणात (चिनोपोडिएलीझ) केला आहे. प्रमुख लक्षणे- अनेक लवणवासी वनस्पती, बहुतेक औषधी, मांसल, क्वचित पर्णहीन, लहान, नियमित, एकावरणी, अवकिंज, बहुधा द्विलिंगी, पंचभागी फुले, परिदलसंमुख केसरदले, एक कप्याचा, दोन किंवा तीन जुळलेल्या किंजदलांचा ऊर्ध्वस्थ किंजपुट, एकबीजी, कपाली फळ, चिरस्थायी परिदलांनी वेढलेले असते. अलिकडे मयाळाचा समावेश मयाळ (उपोदकी) कुलात (बॅसेलेसी) केला जातो.

chersophyte

शुष्कभूवनस्पती कोरड्या व ओसाड जमिनीवर वाढणारी वनस्पती. उदा. एकदांडी, पिवळा धोत्रा, काही निवडुंगाच्या जाती

chiasma

व्यत्यास कोशिकेतील प्रकलाच्या न्यूनीकरण विभाजनात दोन समजात रंगसूत्रांची परस्पराशी फुलीतील (क्रॉस) दोन रेषाप्रमाणे होणारी युति, या अवस्थेत त्या दोन्हीतील गुणघटकांचा विनिमय होऊ शकतो.

chilling

अतिशीतन अतिथंड करण्याची प्रक्रिया

chimaera

विचित्रोतकी एकापेक्षा अधिक व जननिकदृष्ट्या भिन्न ऊतके असलेली वनस्पती. याचा उगम उत्परिवर्तनात किंवा विकासावस्थेच्या आरंभी एखाद्या कोशिकेतील अनित्य रंगसूत्राच्या वाटणीत असतो.

chiropterophilous

जतुकापरागित पाकोळ्या किंवा वाघळे यांच्या मदतीने परागण घडवून आणणारी (वनस्पती किंवा फुले) उदा. कदंब, डाळिंब

chitin

कायटिन शृंगद्रव्यासारखा पदार्थ, हा प्राण्यांच्या विशेषतः कीटकांच्या शरीराच्या आच्छादनात असणारा, मजबूत व रसायनाच्या प्रक्रियेला सहसा दाद न देणारा असून कवकाच्या कोशिकावरणातील द्रव्यासारखा असतो, तो नायट्रोजनयुक्त बहुशर्कर असतो.

chlamydorspore

आवृतबीजुक विशेष जाड आच्छादन असलेले कवकाचे बीजुक, उदा. बुरशी

chlorenchyma

हरिमोतक हरितकणूंनी भरलेल्या कोशिकांचा समूह

Chlorophyceae

हरित शैवल वर्ग फक्त हरितद्रव्य असलेला व कायक वनस्पतींपैकी एक शैवल गट, आधुनिक वर्गीकरणपद्धतीप्रमाणे हरित शैवल विभागाचे (क्लोरोफायटा) हरितशैवल व कांडशरीरिका (कारेसी, कॅरोफायसी) असे दोन वर्ग मानतात. प्रमुख लक्षणे - एककोशिक किंवा अनेककोशिक, अनेक कोशिकातील वाढ अग्रस्थ कोशिकाद्वारे नसते, प्रजोत्पादक अवयव एककोशिक किंवा अनेककोशिक, अनेक कोशिकातील वाढ अग्रस्थ कोसिकाद्वारे नसते, प्रजोत्पादक अवयव एककोशिक व मुक्तपणे विखुरलेली, फलनानंतर वंध्य कोशिकांचे आच्छादन अपवादात्मक, शरीर कोशिकासमूहाचे, तंतुमय, पसरट, पोकळ किंवा भरीव नळीप्रमाणे (कायकाभ), अलिंग प्रजोत्पादन बीजुकाद्वारे आणि सलिंग प्रजोत्पादन सम किंवा असम गुंतकाद्वारे होते.

chlorophyll

हरितद्रव्य वनस्पतींच्या सर्व हिरव्या भागातील कोशिकात प्राकणूत असणारे हिरवे द्रव्य, या द्रव्यात अ आणि ब असे हिरवे द्रव्य, कॅरोटिन नामक नारिंगी व झँथोफिल हे पिवळे अशी द्रव्ये यांचे मिश्रण असते. कार्बन आत्मसात करून अन्ननिर्मिती करण्यास सौर ऊर्जा शोषून घेणे व तिचा पुढे अन्नकणात संचय करणे ह्या जीवरासायनिक प्रक्रियेत हरितद्रव्याचा उपयोग कोशिकेतील सजीव पदार्थ करतो. सूक्ष्मजंतू, कवक अशा काही वनस्पतींत हरितद्रव्य नसते तर नीलहरित शैवलातील कोशिकांमध्ये प्राकणूंच्या अभावी हरितद्रव्य विखुरलेले आढळते. हरितद्रव्य अ (C५५ H७२ O३ N४ Mg) व हरितद्रव्य ब (C५५ H७० O६N४Mg)

Chlorophyta

हरितशैवल विभाग अबीजी वनस्पतींपैकी अत्यंत साध्या शरीराच्या (कायक) हिरव्या, प्रारंभिक, स्वतंत्र वनस्पतींचा गट. प्रमुख लक्षणे- वर वर्णन केलेले हरितद्रव्य प्राकणूत असून बहुतेक सर्व गोड्या पाण्यात पण लहान असून काही समुद्रवासी आणि काहीशा मोठ्या, संचित पदार्थ स्टार्च, शरीर एककोशिक किंवा अनेककोशिक, प्रजोत्पादक कोशिका, चलनशील, असून दोन किंवा चार प्रकेसले टोकास (क्वचित बाजूस) व सारख्या लांबीची, एककोशिक लैंगिक अवयवात गंतुके बनून त्यांचे मीलन दोन सारख्या आकाराची किंवा भिन्न आकाराची एकत्र येऊन होते. हरितशैवले व कांड शरीरिका असे दोन वर्ग यात समाविष्ट केले आहेत.

chloroplast

हरितकणु, हरित कवक हरितद्रव्य धारण करणारे वनस्पतींच्या कोशिकेतील एक कोशिकांगक (प्राकणु)

chlorosis

हरिताभाव अन्नात लोहाभाव होऊन हिरवे द्रव्य न बनल्याने मूळच्या हिरव्या वनस्पतीस आलेला फिकटपणा

chondriosome

कलकणु सूक्ष्मजंतू व निळी शैवले याखेरीज इतर वनस्पतींत आढळणारा आणि विशेषत्व पावलेला कोशिकेतील प्राकलातील सूक्ष्म कण, हा प्रथिन व मेद (चरबी) यांचा बनलेला असून अनेक वितंचके अशा कणांपासून निर्माण होतात.

choripetalae

पृथक्दली श्रेणी, कोरीपेटॅली जुन्या वर्गीकरण पद्धतीप्रमाणे, फुलात दोन परिदलमंडले (संवर्त व पुष्पमुकुट) असून सुट्या पाकळ्या असलेल्या, परिदलाचे एक मंडल असलेल्या व परिदलांचा अभाव असलेल्या या सर्व द्विदलिकित फुलझाडांची एक श्रेणी, बेसींनी या श्रेणीला मुक्त प्रदली म्हटले आहे, इतरांनी (उदा. एंग्लर, हचिन्सन इ.) आद्यपरिदली उपवर्ग

chorisis

भंग, खंडन दोन किंवा अधिक खंड (भाग) होण्याची प्रक्रिया (रोग) यामुळे काही अनित्य संरचना बनतात. उदा. एका पानाची किंवा तत्सम अवयवाची प्रथमपासून दोन किंवा अधिक अवयवांत (अधिक पाकळ्या, संदले, दले, दलके इ.) विभागणी होणे.

chorology

स्थानिक (सीमित) प्रसार मर्यादित क्षेत्रातील जातींचा आढळ किंवा तत् संबंधीची माहिती.

chromatid

रंगसूत्रार्ध प्रकल विभाजनात प्रत्येक रंगसूत्राच्या उभ्या (अन्वायाम) विभागणीने होणाऱ्या दोन भागांपैकी एक, मध्यावस्थेत ते एकमेकांपासून सुटे होऊन अंत्यावस्थेत कोशिकेच्या दोन टोकांकडे जातात.

chromatin

रंगसूत्रद्रव्य, रंज्यद्रव्य कृत्रिमरीत्या रंगवले असता ते अधिक शोषून घेणारा प्रकलातील विशिष्ट पदार्थ

chromatophore

वर्णकणु

chromogenic

वर्णजनक रंगद्रव्य निर्माण करणारा (पदार्थ, सजीव, विक्रिया, प्रक्रिया इ.)

chromomere

रंगसूत्रकण प्रकल विभाजनात पूर्वावस्थेत रंगसूत्राच्या संरचनेत दिसून येणारे त्याच्या अक्षावरील अनेक सूक्ष्मकण

chromonema

रंगसूत्र तंतु रंगसूत्राच्या संरचनेत सर्पिल धाग्यांच्या वेटोळ्याच्या रुपात असणारे त्यांचे सर्व रंज्यद्रव्य

chromoplasm

वर्णस्तर रंगद्रव्य धारण करणारा थर, उदा. नीलहरित शैवलांच्या कोशिकेतील बाहेरचा रंगद्रव्य असलेला थर

chromoplast

वर्णकणु, रंगीत लवक वनस्पतींच्या कोशिकेतील हरितद्रव्याखेरीज इतर (नारिंगी, शेंदरी, लालसर, पिवळे) रंगद्रव्ये धारण करणारा सजीव सूक्ष्मकण (प्राकणु)

chromosomal aberration

रंगसूत्री विपथन कोशिकेची विभागणी चालू असताना रंगसूत्रांच्या भिन्न प्रकारे होणाऱ्या संपर्कामुळे त्यांच्यातील जनुकांच्या मूळच्या सापक्ष संघटनेत घडून येणारा बदल

chromosome

रंगसूत्र, गुणसूत्र काही अपवाद वगळल्यास सर्व प्राण्यांत व वनस्पतीत, त्यांच्या शरीरातील लहानात लहान घटकात (कोशिकेत, पेशीत), विभागणीच्या वेळी त्यातील मुख्य (रंगद्रव्यशोषक) बिंदूपासून (प्रकलापासून) सुटा होणारा, वैशिषट्यपूर्ण व आनुवंशिक गुणधारक, तंतूसारखा लहान उपघटक (कोशिकांगक). यांचि संख्या, आकार,व आकारमान प्रत्येक जातीत निश्चित असून त्या प्रत्येकावर अनेक सूक्ष्म कण (जनक, जीन) असतात. त्या कणांद्वारे व्यक्तीची विशिष्ट लक्षणे प्रजोत्पादक कोशिकाद्वारे एका पिढीतून दुसऱ्चा पिढीत उतरतात. रंगसूत्रात प्रथिन व डीएनए (डी ऑक्सिरिबोज न्युक्लीइक आम्ल) आणि फार कमी प्रमाणात आर एन ए (रिबोन्यूक्लीइक अम्ल) हे रासायनिक पदार्थ असतात. आरएनए फार अधिक प्रमाणात कोशिकेतील परिकलात (जीवद्रव्यातील प्रकलाशिवाय इतर द्रव पदार्थात) असते. डीएनए द्वारे आनुवंशिक लक्षणांची माहिती वंशपरंपरा उतरते. आरएनए प्रथिन संश्लेषणाचे कार्य करते. ऍडेनीन, ग्वानीन, थायामीन व सायटोसीन ही जटिल रासायनिक संयुगे डीएनए मध्ये असून आरएनए मध्ये थायामीन शिवाय इतर संयुगे व युरेसील हे क्षारक असतात. रंगसूत्रांना गुणधारण करणारी म्हणून गुणसूत्रे असे कोणी म्हणतात.

chromosome set

रंगसूत्र संच (गट) काही सजीव व्यक्तींच्या शरीराच्या कोशिकेतील (जातिविशिष्ट) रंगसूत्रांचा एकगुणित गट, काहींच्या शरीर घटकांत असे गट दोन असून प्रजोत्पादक षटकांत एकच गट असतो.

chrysanthine

पीतपुष्पी पिवळी फुले असलेली उदा. शेवंती (chrysanthemum indicun L.)

cilia

केसले

ciliaris

केसलाभ पापणीच्या केसाप्रमाणे किंवा आखुड केसाप्रमाणे

ciliary

केसली केसलामुळे घडून येणारी (हालचाल उदा. काही शैवले, बीजुके, गंतुके, सूक्ष्मजंतू)

ciliated

सकेसल केसल असलेले

cilium

केसल, पक्ष्माभिका कोशिकाबाहेर आलेला प्राकलाचा फार लहान धागा (कोशिकांगक)

cincinus

वृश्चिकाभ वल्लरी फुलोऱ्याच्या मुख्य अक्षाची वाढ फूल येऊन थांबल्यावर पुढे क्रमाने पण दोन्ही बाजूस (एकांतरित) नवीन उपाक्ष येऊन त्यांची तीच गत होते, यामुळे वास्तविक नागमोडीसारखा (सर्पगती) पण प्रत्यक्षतः विंचवाच्या नांगीप्रमाणे वाकडा दिसणारा फुलोरा, उदा. हेलिओट्रोपियम वंशाच्या जाती (भुरुंडी)

cinereous

रक्षावर्णी, राखी राखेप्रमाणे करड्या रंगाची (उदा. साल)

circinate

अवसंवलित टोकाकडून तळाकडे याप्रमाणे कळीमध्ये गुंडाळलेली पानाची अवस्था, उदा. नेफोलेपिस नेचा, सायकसची दले

circular

वर्तुळाकृति वाटोळे (पान) उदा. कमळ, ट्रोपिओलम.

circulation

अभिसरण कोशिकेतील प्राकलाच्या सूक्ष्म प्रवाहाचे अनियमित चलन (वाहणे), उदा. ट्रॅडेस्कॅन्शियाच्या फुलातील केसरदलावरचे केस

circumnutation

प्रच्यवन, परिवर्धन खोड, मूळ व तणावा यांच्या टोकांशी एकावेळी सर्व बाजूंनी सारखी वाढ न होता ती क्रमाने टोकाच्या सर्व बाजूस होण्याचा प्रकार, यामुळे ते टोक सरळ न वाढता जवळच्या आधाराभोवती गुंडाळते, वेली व तणावा यांना हे सोयिस्कर असते. आधार न मिळाल्यास ते अवयव हवेतच काहीवेळ वर्तुळाकार वाढतात.

circumscessile (transverse) dehiscence

वृत्तीय स्फुटन गोलसर फळाच्या भोवताली जाणाऱ्या मध्यरेषेबरहुकूम तडकण्याची प्रक्रिया, उदा. घोळ, कुरडू, निलगिरी इ.

cirrhose apex

सूत्राग्र, प्रतानाग्र तणाव्यासारखे (लांबट सुताप्रमाणे) टोक, उदा. केळीच्या पानाची सुरळी, कळलावीचे पान

citation

उल्लेख, अवतरण कुल, वंश, जाती इ. च्या नावापुढे प्रथम प्रसिद्धी दिली त्याचा संक्षिप्त नामनिर्देश उदा. Pinus longifolia Roxb. (चीड)

citreus

पीत लिंबासारखे पिवळे

citric acid

सायट्रिक अम्ल लिंबाच्या फळांत विशेषेकरून आढळणारे आम्ल

Citrus

लिंबू वंश कागदी लिंबू, पपनस, संत्रा, मुसुंब, महाळुंग, ईडलिंबू इत्यादी वनस्पतींचा गट (वंश)

cladode

पर्णझोड एकाच कांडाची, हिरव्या पानासारखी दिसणारी, छदाच्या किंवा लवकर पडून जाणाऱ्या पानाच्या बगलेत वाढणारी आणि पानाचे कार्य करणारी फांदी. उदा. शतावरी, रस्कस इ.

clasping

वेष्टक, परिवेष्टी अंशतः किंवा पूर्णपणे वेढणारा (अवयव) उदा. काही आमरांची वायवीमुळे, गवतांच्या पानांचे तळभाग

class

वर्ग श्रेणी, गण, कुले, वंश व जाती ह्या वर्गीकरणातील भिन्न दर्जांच्या एककांचा समावेश होतो अशी विशिष्ट अर्थाने वापरलेली गटवाचक संज्ञा, विभाग व उपविभाग या वरच्या दर्जाच्या गटात एक किंवा अनेक वर्गांचा समावेश करतात.

Classification

वर्गीकरण सर्व सजीवांतील वरवरचे आणि विशेषतः खोलवर आढळलेले साम्य व त्यावरुन निश्चित केलेले आप्तभाव लक्षात घेऊन, विशिष्ट तात्त्विक बैठकीवर आधारलेले त्यांचे भिन्न दर्जाचे लहानमोठे नैसर्गिक गट करून योजनापूर्वक सर्वांचा समावेश होईल अशी व्यवस्था असलेली पद्धती (साचा), अथवा यासंबंधीच्या माहितीची शाखा (वर्गीकरणविज्ञान). वरवर सहज दिसणाऱ्या एकदोन लक्षणांवरुन वर्गीकरण करण्याच्या कृत्रिम पद्धतीही आहेत. उदा. औषधी वनस्पती, इमारती लाकडाच्या वनस्पती, रंगद्रव्य पुरवणाऱ्चा वनस्पती इ.

classification of vegetation

वनश्रीचे वर्गीकरण एखाद्या प्रदेशातील संपूर्ण वनस्पति समुदायांचे (किंवा पादपरुप आच्छादनाचे) लहानमोठे गट करण्याची प्रक्रिया (पद्धती). यामध्ये समावास, संगति, संघात, कृत्तक, संहति, समूह इत्यादी विशिष्ट गटांचे सामान्य स्वरुप, संरचना, विकासाची पातळी, अनुक्रमणाची अवस्था, स्थिरता, स्थलविविधता इत्यादी बाबींना प्राधान्य असते व त्यावरुन समुदायांचे प्रकार व त्यातील दर्जा निश्चित करतात.

clavate

गदाकृति गदेप्रमाणे (खाली निमुळते व टोकाकडे रुंदावत गेलेले) असलेले उदा. गदाकवक वनस्पतीतींल बीजुककोश, शेवाळीपैकी काहींच्या रेतुकाशयाप्रमाणे, उदा. मार्चाशिया

claw

नखर, वृंत्तक संदलाच्या किंवा पाकळीच्या खालचा देठासारखा बारीक व रुंद भाग, वरच्या रुंद भागास पाते म्हणतात. उदा. डायांथस (पिंक), काही वनस्पतींच्या दलांचे (तणाव्यांचे) आकड्यासारख्या (नखासारख्या) अवयवात झालेले रुपांतर उदा. वाघनखी वेल (Bignonia gracilis Lodd).

cleavage

पाटन, भंजन रंदुकाच्या पुनःपुनः होणाऱ्या विभागणीत प्रकल विभाजनानंतर होणारी प्राकलाची विभागणी

cleft

खंडित साधारण मध्यापर्यंत विभागलेले उदा. पान

cleistogamous flower

मुग्धपुष्प बंदफुल, बंद राहूनही स्वपरागकण व स्पफलन होणारे लहान फूल उदा. पॅन्सी, तेरडा, कंचट कुलातील काही जाती, काही आमरे इ.

cleistogamy

मुग्धयुति वर वर्णन केलेल्या प्रकारचे प्रजोत्पादन

cleistothecium

युक्त धानीफल धानीकवकात आढळणारा व धानीबीजुकनिर्मिती करणारा आणि कुजून फुटेपर्यंत बंद राहणारा प्रजोत्पादक अवयव

climate

जलवायुमान थंडी, उष्णतामान, ओलावा, पाऊस इत्यादी वातावरणसंबंधी परिस्थिती.

climax

चरम, परम- विद्यमान परिस्थितीतील सापेक्षतः स्थिर झालेला (असलेला) अथवा कायमपणा आलेला (पादप समूह).

climax stage

चरमावस्था बदलत्या नैसर्गिक वनश्रीची अंतिम अवस्था, ही परिस्थितीसापेक्ष असते.

climber

आरोहिणी आपल्या नाजूक खोडामुळे स्वतंत्रपणे सरळ न वाढता तणावे, आकडे, मुळे इत्यादी अवयवांच्या आधारे वर चढत जाणारी वेल उदा. काकडी, मोरवेल, कृष्णकमळ इ.

climbing root

आरोही मूळ वर चढत जाण्यास उपयुक्त असे वायवी मूळ, उदा. नागवेल, अंजनवेल इ.

cline

संक्रामी समुदाय परिस्थितीतील फरकामुळे भिन्नपणा आलेल्या शेजारच्या दोन समुदायांना जोडणारा काहीसा मिश्र व क्रमिकता दर्शविणारा वनस्पतींचा समुदाय उदा. सपाट मैदान व डोंगर किंवा दलदली किनारा व शेजारची चढण अशा क्षेत्रांमधील वनश्रींचा संधिप्रदेश

clinostat

नतिनियंत्रक, क्लीनोस्टॅट वनस्पतींच्या अवयवांच्या वाढीवर गुरुत्वाकर्षणाचा होणारा परिणाम नाहीसा करून त्याची वाढ दर्शविणारे उपकरण

clockwise

सव्य, दक्षिणावर्त उजवी, घड्याळाच्या काट्यांच्या नित्य दिशेने होणाऱ्या हालचालीप्रमाणे, उदा. काही वेलींचे आधाराभोवती वेढणे, तिचे शेंडा उजवीकडून डावीकडे वर्तुळे घेतो, उदा. गुळवेल, गारवेल, पोपटवेल इ.

clone

कृत्तक उद्यानविद्येत (बागेसंबंधीच्या माहितीत) ही संज्ञा अलीकडे फक्त शाकीय पद्धतीने अभिवृद्धी केली जाते अशा वनस्पतीला वर्गीकरणातील एकक या अर्थी वापरतात.

closed bundle

अवर्धी वृंद वाढीस जबाबदार असलेल्या (ऊतककर) कोशिकांच्या अभावामुळे नवीन वाढ न होणारा वाहक घटकांचा (वाहिकांचा व वाहिन्यांचा) संच

club fungus

गदाकवक गदेप्रमाणे बीजुककोश असलेले कवक

club mosses

मुद्रल शेवाळी

cluster

गुच्छ, पुंज झुबका उदा. एकत्र वाढलेली पाने, फांद्या, फुले किंवा फळे.

co-dominance

सहप्रभाविता ईखाद्या वनस्पति संगतीत दोन किंवा अधिक प्रभावी वनस्पतीपैकी एकाचा विशेष प्रभाव (प्रभावीपणा)

co-dominant

सहप्रभावी वर वर्णिलेल्याप्रमाणे संगतीतील एक व्यक्ती

co-enzyme

सहवितंचक आंबणे, फसफसणे यासारख्या वितंचनाच्या (रासायनिक बदलाच्या) प्रक्रिया चालू राहण्यास मुख्य वितंचकाशिवाय (कार्बनी निदेशकाशिवाय) जरूर ते दुसरे द्रव्य (निदेशक), हे अलग करून प्रक्रिया थांबविता येते व पुन्हा मिसळून ती सुरू करता येते. उदा. यीस्ट (किण्व) मधील वितंचकाची क्रिया फॉस्फेटवर अवलंबून असते. प्राण्यांच्या यकृतातील लायपेज या वितंचकाची क्रिया पित्तातील लवणाशिवाय बंद राहते.

coaction

सहक्रिया

coadaptation

सहानुयोजन परस्परांवर अवलंबून असणाऱ्या दोन सजीवात किंवा दोन अवयवांत होणारा संबंधित बदल.

coadnate

संलग्न परस्परांना जोडलेले (दोन अवयव किंवा उपांग)

coagulate

क्लथन, साखळणे घन व विरल (द्रव) भाग निराळे होणे

coalescence

संमीलन प्रथमपासून एकमेकास जुळून वाढण्याची प्रक्रिया उदा. फुलातील भिन्न दले

coastal

समुद्रतटीय समुद्र किनाऱ्यावरचे, समुद्रकाठी असलेले

coat

१ आवरण, आच्छादन २ लेपन १ वनस्पतींच्या अवयवांचे (फळ, बीज, पराग, बीजुक इ.) आवरण २ क्यूटिन, मेण यासारख्या पदार्थांच्या आवरणाला लेपन ही संज्ञा अधिक अर्थपूर्ण आहे.

coated (tunicated)

आवृत आवरण असलेले उदा. कंद, बीज

cob

स्थूलाक्ष गोलाकार, दंडाकृति (चितीय) व फुगीर अक्ष उदा. मक्याच्या कणसातील कणिशकांच्या अनेक रांगा असलेला जाडजूड भाग

coccineus

शेंदरी, सिंदूरवर्णी उदा. पेंडगूळ (Ixora coccinea L.)

coccus

१ गोलाणु २ कुडी १ सूक्ष्मजंतूपैकी वाटोळ्या आकाराचे जंतू, उदा. प्रमेह जंतू २ विशिष्ट पालिभेदी (फुटून तुकडे होणाऱ्या) फळाचा एकबीजी भाग (फलांश), उदा. एरंड

cochlea

सर्पिल शिंबा फिरकीप्रमाणे गुंडाळलेली शिंबा (शेंग), उदा. विलायती चिंच (Pithecolobium dulce Benth).

cochlear

चमचाकृति चमच्यासारख्या आकाराचा (अवयव)

coenanthium

स्थालीकल्प थाळीसारख्या (चकतीसारख्या) जाड पुष्पासनाच्या पृष्ठभागात अंशतः रुतलेल्या फुलांचा समूह, अकुंठित पुष्पबंधाचा (फुलोऱ्याचा) एक प्रकार उदा. डॉर्स्टेंनिया

coeno-

सह- एकत्र असणारे या अर्थाचा उपसर्ग

coenobium

निवह मर्यादित संख्या व संघटन असलेला शैवलांच्या कोशिकेचा समूह, हा एका व्यक्तीप्रमाणे वावरत असून अनेकदा तळ व शेंडा (धुवत्व) असा भेद दर्शवितो. तसेच स्वतःसारख्या कोशिकांचे समूह निर्माण करतो. उदा. हॉल्व्हॉक्स.

coenocyte

बहुप्रकल कोशिका प्राकलात अनेक प्रकले विखुरलेली कोशिका, उदा. व्हाउचेरिया शैवल, म्यूकर बुरशी, चिकाळ कोशिका

coenogamete

बहुप्रकल गंतुक अनेक प्रकले असलेली प्रजोत्पादक कोशिका, उदा. म्यूकर बुरशी

cohension

संसंग

coherent

संसक्त पूर्ण संपर्क असलेले, पण जुळून एकरूप नसलेले (सारखे अवयव)

cohesion mechanism

संसंग यंत्रणा पाण्याच्या कणांच्या परस्परांशी चिकटून राहण्याच्या धर्मावर अवलंबून असणारी संरचना (यंत्रासारखी कार्य करणारी रचना) उदा. नेचाच्या बीजुककोशाचा स्फोट घडविणारे वलय.

cohort

गोत्र अनेक निकटवर्ती गणांचा गट, श्रेणीपेक्षा लहान असे वर्गीकरणातील एकक

colchicine

कॉल्चिसाइन एक वनस्पतीजन्य (Colchicum autumnale) क्षाराभ द्रव्य, रंगसूत्रांची संख्या वाढविण्याकरिता याचा उपयोग केला जातो

coleoptile

आदिकोरकवेष्ट बहुतेक सर्व गवतांचे बी रुजताना प्रथम फुटणारे अंकुराचे (आदिकोरकाचे) संरक्षक आवरण

coleorhiza

आदिमूलवेष्ट बहुतेक गवतांचे बीज रुजून मोड (पहिले मूळ) येत असता प्रथम फुटणारे संरक्षक आवरण, हा गर्भाचा एक भाग असतो.

collar

स्कन्धमूलसंधि खोड व मूळ यांना जोडणारा वलयासारखा भाग.

collateral

संलग्न एखाद्या संरचनेतील भाग परस्परास चिकटून किंवा परस्पराजवळ असण्याचा प्रकार

collateral bud

संलग्न कलिका पानाच्या किंवा छदाच्या बगलेतील कळीशेजारची अधिक कळी.

collecting cells

संग्राहक कोशिका पानातील वरच्या पृष्ठभागाखाली असणाऱ्या (व स्कंभोतकाखाली) हरितद्रव्यहीन, भरपूर प्राकलयुक्त व फुगीर तळाच्या कोशिका, शर्करायुक्त अन्न वरच्या कोशिकांतून घेऊन ते वाहकवृंदामार्फत देठ व खोडाकडे पाठविण्याचे कार्य या कोशिका करतात.

collective fruit

संयुक्तफळ अनेक फुले असलेल्या फुलोऱ्यापासून बनलेले एकच फळ , तुतू, फणस, अननस, अंजीर इ.

collenchyma

स्थूलकोनोतक, स्थूलकोनोति विशेषेकरून कोनांमध्ये अधिक जाड व कठीण तूलीरमय आवरण असलेल्या बहुधा लांब कोशिकांचा समूह (ऊतक), हा वनस्पतींच्या वाढत असलेल्या भागांतच (मुळाशिवाय इतर) आढळतो व त्याचे कार्य संरक्षणाचे असते.

colletor

श्लेष्मप्रपिंड काही फुलझाडांच्या कळ्यांवरील, चिकट पदार्थ स्त्रवणारा केस

colloid

कलिल, श्लेष्माभ डिंक- गोंदासारखा चिकट पदार्थ, हा पूर्णपणे पाण्यात न विरघळणारा असून त्याचे सूक्ष्ण कण पाण्यात मिसळून तरंगत (निलंबित) राहणारे असतात, सर्व सजीवांतील जीवनरस(प्राकल) याच स्वरुपात असतो.

colloidal

कलिकवृत्ति, कलिकाभ

colonisation

वसन अनेकांनी एकत्र कायम चिकटून वाढणे किंवा राहणे.

colony

समूह, वस्ति, निवह अनेक शरीरघटक, स्वतंत्र कोशिका, व्यक्ती इत्यादींचा संच, उदा. नैसर्गिकरीत्या सहज एकत्र वाढलेल्या वनस्पीतंचा किंवा प्राण्यांचा संच, व्हॉल्व्हॉक्स, पँडेरीना, या वनस्पती म्हणजे अनेक सारख्या एककोशिक घटकांचा संच. एककोशिक सजीवांनी क्रमविकासात बहुकोशिकावस्थेत येण्यास घेतलेला पहिला टप्पा. श्लेष्मल आवरणात कित्येक एककोशिक वनस्पती गुरफुटून राहतात. (काही नीलहरित शैवले व काही सूक्ष्मजंतू).

columella

कील १ शेवाळींच्या बीजुकाशयामधील मध्यवर्ती गाभा २ काही कवकांच्या बीजुककोशातील मधला वंध्य भाग उदा. म्यूकर ३ किंजदलांना आधारभूत असा फुलातील अक्ष, उदा. चामर कुल, भांड कुल ४ काही नेचांमध्ये आढळणारा बीजुककोशधारी दांडा, उदा. ट्रायकोमॅनिस नेचा

column

स्तंभ फक्त केसरदले एकत्र जुळून बनलेली किंवा केसरदले, किंजल व किंजल्क जुळून एकरुप बनलेली संरचना

columnar

स्तंभी, स्तंभाकार स्तंभ असलेले, स्तंभासारखे

coma

गुच्छ १ काही बियांच्या टोकास असलेला केसांचा तुरा किंवा झुबका, उदा. रूई, कुडा इ. २ अननसाच्या फळाच्या टोकावरील छदांचा झुबका, ताल वृक्षांच्या खोडाच्या टोकावरील पानांचा झुबका

comate

गुच्छल तुरेवाला, झुबकेदार (अवयव)

combretaceae

अर्जुनकुल, कॉम्बेटेसी अर्जुनसादडा, हिरडा, बेहडा, ऐन, किंजळ, धावडा, लाल चमेली, धायटी इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा अंतर्भाव जंबुल गणात (मिर्टेलीझमध्ये) करण्याबद्दल एकमत आढळते. प्रमुख लक्षणे (काहीशी मिटेंसी अथवा जंबुल कुलाप्रमाणे) - वृक्ष, क्षुपे व वेली, साधी पाने, क्वचित एकलिंगी, बहुधा द्विलिंगी, पंचभागी, नियमित पण क्वचित अपूर्ण, अधःस्थ किंजपुटात, एक कप्पा व दोन किंवा अधिक बीजके. फळ अश्मगर्भी किंवा शुष्क व सपक्ष

Commelinaceae

कंचट कुल, कॉमेलिनेसी कंचट (कोशपुष्प), केना, कानवला इत्यादी एकदलिकित लहान औषधीय वनस्पतींचे कुल, याचा समावेश एंग्लर व प्रँटल यांनी फॅरिनोजीमध्ये (गणात) व बेंथॅम व हूकर यांनी कॉरोनॅरी या श्रेणीत केला असून हचिन्सन यांनी कॉमेलिनलीझमध्ये (कंचट गणात) केला आहे. प्रमुख लक्षणे - संधियुक्त खोड व एकाआड एक पानांच्या लहान वनस्पती, पानांचा तळ खोडास वेढणारा, फुले बहुधा नियमित व द्विलिंगी, फुलोरा वृश्चिकाभ, संदले व क्वचित जुळलेली प्रदले प्रत्येकी पाच, केसरदलांची प्रत्येकी पाचंआची दोन मंडले, कधी वंध्य केसरदले व कधी काहींचा अभाव, ऊर्ध्वस्थ किंजपुटांत २-३ कप्पे व अक्षवर्ती, २-३ सरळ बीजके, बोंडात सपुष्प बिया व त्या कधी अध्यावरणयुक्त

commensal

सहभागी परस्परांच्या अन्नासंबंधीच्या फायद्याकरिता एकत्र जीवन कंठणारे दोन सजीव, उदा. दगडफूल

commensalism

सहभोजिता अन्नविषयक फायद्याकरिता दोन सजीव एकत्र राहण्याचा प्रकार उदा. शैवाक

common

सामान्य, सामायिक, समान सहज व नित्य आढळणारे, दोन्हींना किंवा अनेकांना उपयुक्त.

commose

शिखालु केसांचा झुबका असलेले

communis

संहतजीवी जमाव (समूह) करून राहणारी (वनस्पती), उदा. एरंड (Riccinus communis L.)

community

समुदाय कमीजास्त प्रमाणात सारख्याच परिस्थितीत एकत्र वाढत असलेल्या अनेक वनस्पतींचा समूह

compact

व्यूढ, घट्ट, संहत एकत्र बळकट केलेले (असलेले), उदा. कोशिकासमूह

companion cell

सहचरी कोशिका विशिष्ट कोशिकेशी आरंभापासून सतत संबंध असणारी कोशिका. परिकाष्ठातील चाळणी असलेल्या नलिकेबरोबर नेहमी (बहुधा) आढळणारी साधी कोशिका.

compatible

स्वफलनशील स्वतः आपल्या पुं- व स्त्री गंतुकाचे मीलन घडवून आणण्याची क्षमता असलेली (वनस्पती, पिढी).

compensating point

समकारी बिंदु प्रकाशसंश्लेषणाच्या अन्नाची केलेली निर्मिती व श्वसनामुळे खर्च झालेले अन्न यांमध्ये समतोल राखणारी प्रकाश तीव्रता, इतर घटक स्थिर आहेत असे मानल्यास या प्रक्रियेत कार्बन डाय ऑक्साइड किंवा ऑक्सिजन यांचे ग्रहण किंवा विसर्जन घडून येत नाही.

compensation period

अनुपूर्ति काल प्रकाशाभावी चालू असलेल्या हिरव्या वनस्पतीतील श्वसनामुळे खर्च झालेल्या अन्नपदार्थांची (कार्बाएहायड्रेटची) प्रकाशात निर्मितीने भरपायी करण्यास लागलेला अवधी.

competition

स्पर्धा, चुरस सामुदायिक जीवनात, समान परिस्थितीत असलेल्या सजीवांत, जीवनकलहामुळे आलेला संबंध व त्यातून एकमेकांवर विजय मिळविण्याकरिता झालेली प्रक्रिया (केलेली धडपड).

complementary

पूरक अभाव भरुन काढणारा, उदा. घटक, रंगद्रव्य इ.

complete flower

पूर्णपुष्प परंपरेने निश्चित केल्याप्रमाणे चार पुष्पदलांची मंडले असलेले फूल, उदा. धोत्रा, वांगे, टाकळा इ.

complex

जटिल, संमिश्र, व्यूह गुंतागुंत असलेली (संरचना, विक्रिया, प्रक्रिया इ.)

Compositae

सूर्यफूल कुल, कंपॉझिटी, ऍस्टरेसी माका, सूर्यफूल, झेंडू, शेवंती, एकदांडी, सहदेवी, कुसुंबा (करडई), कारळा (कोरटे), डेझी, झिनिया, डेलिया इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे मोठे कुल. या कुलाचा अंतर्भाव बेंथॅम व हूकर यांनी ऍस्टरेलीझ या गणात एंग्लर व प्रँटल यांनी घंटापुष्प गणात (कँपॅन्यूलेटीमध्ये) हचिन्सन व बेसींनी ऍस्टर गणात (ऍस्टरेलीझ) केलेला आढळतो. आधुनिक वर्गीकरणान्वये या कुलाला ऍस्टरेसी म्हणतात. मिकॅल्मस डेझी (ऍस्टर ऍमलस) यावरुन कुल व गण यांना वरील नावे पडली आहेत. या कुलाची प्रमुख लक्षणे- बहुतेक औषधी व झुडपे, एकांतरित, क्वचित संमुख, साधी पाने, स्तबक फुलोरा व त्याखाली छदमंडल, फुले पंचभागी, अरसमात्र किंवा एकसमात्र, संवर्त रुपांतरित किंवा ऱ्हास पावलेला, पाच जुळलेल्या पाकळ्यांचा पुष्पमुकुट (जिव्हिकाकृती किंवा नलिकाकृती), केसरदले सुटी परंतु परागकोश जुळलेले, दोन किंजदलांच्या अधःस्थ किंजपुटात एक कप्पा व एक बीजक, शुष्क संकृत्स्न फळ. या कुलात अनेक उपकुले समाविष्ट आहेत. स्तबकातील काही फुले वंध्य व इतर जननक्षम व पूर्ण असून कधी सर्वच पूर्ण असली तरी काहीत स्त्री पुष्पके व पुं-पुष्पके भिन्न असतात.

composite fruit

संयुक्त फळ

composition

संघटन सर्व स्थूल आणि लहान घटकांचे प्रमाण, उदा. पादप समुदायातील भिन्न वनस्पतींचे प्रमाण किंवा जमिनीतील खनिज द्रव्यांचे प्रमाण.

compost

मिश्रखत अनेक मृत, कार्बनी व कुजकट पदार्थांचे बनविलेले मिश्रण

compound

संयुक्त अनेक साध्या व सारख्या भागांचा बनलेला (अवयव)

compressed

संपीडित, संदम्न एकत्र दाबलेला, दाबामुळे सपाट झालेला (अवयव)

concave

अंतर्वक्र खोलगट, मध्ये खोल असलेला, बशीसारखा, उदा. गुलाबफुलाच्या पाकळ्या

concentrated

संहत एखाद्या पदार्थाची जास्तीत जास्त प्रमाणात एकत्र असण्याची स्थिती.

concentric

एकमध्य, समकेंद्री एकाच केंद्राभोवती असलेली (काष्ठवलये, वाहक वृंदातील प्रकाष्ठ व परिकाष्ठ, शल्कपर्णे, तौकीरकण इ.)

conceptacle

कुहर प्रजोत्पादक अवयवांनी भरलेली व बाहेरच्या बाजूस भोक असलेली पृष्ठभागाजवळची पिशवीसारखी पोकळी, उदा. फ्यूकस व पेल्वेशिया (शैवले)

concinnus

नेटका, सुरेख उदा. शिकेकाई (Acacia concina DC)

conducting (vascular) bundle

वाहक वृंद वनस्पतीतील द्रव पदार्थाची ने आण करणाऱ्या ऊतकांचा संच

conducting tissue

वाहक ऊतक वर वर्णन केल्याप्रमाणे कार्य करणाऱ्या कोशिका किंवा तत्सम घटकांचा समूह.

conduction

संवहन, वहन शोषण होते तेथून इतरत्र अथवा पदार्थ बनतो तेथून अन्यत्र स्थलांतराची प्रक्रिया, संचित स्थानांतून (मूळ, बीज, खोड इ.) वापरले जाते तेथे अन्न वा पाणी नेण्याची क्रिया

conduplication

संमीलित मध्यशिरेवर उभी घडी पडून दुमडलेले (उदा. पान), पर्णवलनाचा एक प्रकार

cone

शंकु खाली रुंद व टोकाकडे निमुळते होत गेलेला, खवल्यासारखी पाने व त्यांवर किंवा त्याखाली प्रजोत्पादक अवयव, बहुधा एकाआड एक धारण करणारा अवयव, उदा. सिलाजिनेला, लायकोपोडियम, सायकस, पाइन (चीड) इ.

confluent

मीलित एकत्र जुळलेले (अवयव), परस्परात मिसळलेले (समुदाय), उदा. अनेक लहान फळे एकत्र होउन बनलेले संयुक्त फळ (तुती, बारतोंडी, अननस, फणस इ.)

congener

समवांशिक त्याच वंशातील दुसरी (वनस्पती किंवा प्राणी)

congeneric

समवंश त्यात (एकाच) वंशातील (जाती), उदा. वड, पिंपळ, उंबर, अंजीर इ. किंवा जास्वंद, भेंडी, अंबाडी, रानभेंडी, बेलपटा, वनकपास इ.

congenital

उपजत, जन्मजात जन्मापासून आढळलेले (लक्षण, भेद), नंतर संपादन न केलेले, उदा. फुलांचा सुवास, रंग, फळांचा रंग, संरचना, पानांचा आकार इ.

conical

शंकाकृति, शंकूसारखे

conidiophore

विबीजुकदंड विशेष प्रकारची बीजुके निर्माण करून टाकणारा लहान दांड्यासारखा भाग

conidiosporangium

विबीजुककोश वर सांगितलेल्या पद्धतीने प्रथम बनलेला बहिर्भव बीजुककोश, हा रुजून त्यातून बीजुके (उदा. पिथियम, द्राक्षावरची तंतुभुरी, आल्बुगो नांवाचा पोकळ्यावरचा पांढरा ठिपका इ.) बाहेर पडून ती नवीन कवक तंतू बनवितात.

conidium

विबीजुक कवकतंतूच्या टोकाशी आडव्या पडद्यांनी सुटी होऊन नंतर पडणारी (बहिर्भव, बहिर्जात) प्रजोत्पादक कोशिका, एकामागून एक अशा अनेक कोशिका निर्माण होतात तेव्हा त्यांची एक साखळी किंवा रांग दिसते. उदा. पेनिसिलियम, अरगट, ऍस्पर्जिलस इत्यादी बुरशीचे प्रकार, काही गदाकवक (उस्टिलॅगो) मक्यावरची काणी

conifer

शंकुमंत, शंकुधारी शंकूसारखा फुलोरा असलेली वनस्पती, उदा. चीड, सुरू, जुनिपर, चिनार, फर यांना सूचिपर्ण वृक्ष असेही म्हणतात

Coniferae

शंकुमत वर्ग, कॉनिफेरी प्रकटबीज वनस्पतींपैकी शंकुधारी वनस्पतींचा वर्ग, काहींनी हा उपवर्ग मानला तर काहींनी गण (कॉनिफेरेलीझ) मानला आहे. या गटातील काही विलुप्त (निर्वेश) व प्राचीन तर काही विद्यमान वनस्पतींची कुले असून एकंदरीत त्यंआची लक्षणे प्रारंभिक आहेत. काहींच्या मते त्यांच्यापैकीच काही प्राचीन पूर्वजांपासून फुलझाडे (आवृतबीज वनस्पती) अवतरली असावी. वर उल्लेख केलेल्या शंकुधारी वनस्पतीशिवाय यू (बिर्मी), लार्च, देवदार, थुजा, स्पूस इत्यादींचा यात समावेश होतो. हे बहुतेक सर्व उंच, सदापर्णी व मोठे वृक्ष असून समशीतोष्ण व थंड हवेत त्यांची जंगले आहेत. कित्येकांची पाने सुईसारखी, खवल्यासारखी अथवा रेषाकृती व काहीशी रुंद असतात. बहुधा दोन प्रकारचे (लघुबीजुकपर्णे व गुरुबीजुकपर्णे असणारे, यांनाच कोणी अनुक्रमे केसर पुं-शंकू आणि किंज स्त्री शंकु म्हणतात) शंकू एकाच झाडावर, क्वचित भिन्न झाडांवर येतात. शंकू हा काहींच्या मते फुलोरा व काहींच्या मते फूल याशी तुल्य आहे. त्यामुळे व फुलातील केसरदले व किंजदले यांचे कार्य करणारे अवयव त्यात असल्याने लिंगवाचक विशेषणे वापरतात. फुलातील किंजदलाप्रमाणे या शंकूपासून खरी फळे बनत ना

conjoint

संयुक्त जुळलेली किंवा जुळून बनलेले

conjugate

संयोग होणे दोन प्रजोत्पादक कोशिका एकरुप होणे उदा. शैवलातील गंतुके

conjugation

संयोग, संयुग्मन दोन प्रजोत्पादक सजीव घटकांचे (क्वचित एककोशिक वनस्पतींचे) एकत्रीकरण होऊन नवीन सुप्तशक्तियुक्त कोशिका बनणे (गंतुबीजुक, रंदुक)

conjunctive

संयोजी जोडण्यास उपयुक्त, जोडणारे, जोडून असणारे

connaraceae

सुंदर कुल, कोनॅरेसी सुंदर, रौरिया, नेस्टिस इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे लहान कुल, याचा समावेश गुलाब गणात (रोजेलीझमध्ये) करतात. प्रमुख लक्षणांत शिंबावंत गणाशी (लेग्युमिनोजीशी) या कुलाचे साम्य आढळते.

connate

संजात एकत्र वाढलेले, सुरवातीस किंवा वाढ होत असताना पूर्ण जुळलेले सारखे भाग, उदा. लोनिसेराच्या दोन संमुख पानांचे तळ

connecting cell (heterocyst)

असमकोष्ठ तंतूच्या दोन भागांना जोडणारी मध्य कोशिका उदा. नीलरहित शैवलापैकी नॉस्टॉक

connective (of another)

संधानी दोन परागकोशांना जोडणारा व तंतूपासून भिन्न असा भाग

consanguineous

सहोद्भवी एकाच रक्ताचे, एकाच आईबापापासून जन्मलेले, सामान्य (समान) पूर्वजांपासून अवतरलेले

consociation

संघात अनेक प्रधान वनस्पतींची विशिष्ट संगती (साहचर्य) दर्शविणाऱ्या वनस्पतींच्या समुदायात कधी कधी प्रत्येक प्रधान व्यक्तीने (इतर गौण व्यक्तीबरोबर) बनविलेले लहान उपसमूह (समुदाय), उदा. पळस-पांगारा-सावर यांच्या संगतीत, पळस संघात, पांगारा संघात, सावर संघात असे उपसमुदाय दृष्टीस पडतात. संघात हा संगतीचा भाग मानतात.

constancy

सातत्य वनस्पतींच्या नैसर्गिक समुदायातील (संगतीतील) सारख्या आकारमानाच्या अनेक नमुना क्षेत्रांत साधारणपणे सतत आढळणाऱ्या विशिष्ट वनस्पतीचे शेकडा प्रमाण उदा. शंभर नमुना क्षेत्रांपैकी नव्वद क्षेत्रात तिचा आढळ (उपस्थिती) असल्यास तिचे सातत्य प्रतिशत धरतात.

constitutive enzyme

घटक वितंचक अनुकुली वितंचकाविरुद्ध प्रकारचे कार्बनी निदेशक, हे सदैव उपस्थित असतात.

constricted

संकुचित आकसलेले (खोड किंवा मूळ), उदा.घायपाताच्या काही जातींच्या पानांचा तळभाग

consumer

ग्राहक

continuity of life

जीवसातत्य पूर्वज जीवांपासून नवीन बीजांची निर्मिती, अशी सनातन परंपरा

continuous

अखंडित, सतत खंड न पडलेले, सलग

continuum

सातत्यक वनस्पतींच्या दोन भिन्न समुदायांमधील व दोन्हीत सलगपणा राखणारा सामाइक वनस्पती समूह.

contorted (twisted)

परिवलित, पिळीव कलिकावस्थेतील पुष्पदलसंबंधाचा एक प्रकार, यामध्ये प्रत्येक पाकळीची एक कडा दुसरीचे आत व दुसरी कडा बाहेर अशी मांडणी असल्याने ती कळी पिळीव (पिळवटल्याप्रमाणे) दिसते. उदा. जास्वंद, लाल कण्हेर, कुसळी गवताचे पिळीव प्रशूक (Andropogon contortus L.)

contractile vacuole

संकोचशील रिक्तिका, संकुची रिक्तिका आकुंचन व प्रसरण पावणारी प्राकलातील सूक्ष्म पोकळी, उदा. काही शैवले व काही सूक्ष्म प्राणी

control (check) experiment

नियंत्रित प्रयोग कृत्रिम व ज्ञात अशी व्यवस्था केलेला सहप्रयोग, मूळच्या निरीक्षणाशी ताडून पाहण्याकरिता केलेला प्रयोग

convergence

समभिरुपता आरंभीची परिस्थिती व विकासमार्ग यांवर काही अंशी अवलंबून असून नंतर समान परिस्थितीत भिन्न पादप समुदायांचे अंतिम विकसित स्वरुप समान राहिल्याची घटना.

convergent

अभिमुख, समाभिरुपी प्रथम अलग असून शेवटी एकत्र मिळणाऱ्या, उदा. पानाच्या पात्यातील शिरा (दालचिनी, कारंदा, बोर)

convolute

संवलित पर्णवलनाचा एक प्रकार, पानाच्या एका कडेपासून दुसऱ्या कडेपर्यंत सुरळीप्रमाणे गुंडाळण्याचा प्रकार उदा. केळ

Convolvulaceae

हरिणपदी (गंधवेल) कुल, कॉन्व्हॉल्व्ह् युलेसी अमरवेल, गारवेल, रताळे, गणेशपुष्प, मर्यादवेल, विष्णुकांता, हरिणपदी (Convolvulus arvensis L.) इत्यादी अनेक द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. बेसींनी या कुलाचा अंतर्भाव पोलेमोनिएलीझ या गणात तर हचिन्सननी धोतरा या गणात (सोलॅनेलीझ) केला आहे. या कुलाची लक्षणे- वेली, काही वर चढणाऱ्या तर काही जमिनीवर पसरणाऱ्या, एकाआड एक साधी पाने, कुंठित फुलोरा, अरसमात्र, नियमित, पूर्ण, द्विलिंगी, अवकिंज, मोठी, पंचभागी, आकर्षक, घंटाकृति किंवा नाळक्यासारखी, जुळलेल्या पुष्पमुकुटाची फुले, दोन जुळलेल्या किंजदलांच्या ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात २-४ कप्पे आणि प्रत्येकात २-४ बीजके, मृदुफळ किंवा बोंड

coralloid

विद्रुमरुप, प्रवालसम पोवळ्याप्रमाणे, पोवळी बनविणाऱ्या विशिष्ट शाखित प्राण्यांच्या शरीराप्रमाणे दिसणारे उदा. जमिनीलगतची सायकस मुळे

cordaitales

कॉर्डाइटेलीझ पुराजीव महाकल्पातील एक निर्वंश प्रकटबीजधारी वनस्पतींचा गण. प्रमुख लक्षणे - उंच वृक्ष, खोडाच्या टोकास शाखांचा झुबका व त्यावर साधी लांबट अनेक पाने, बीजुकपर्णे आकाराने लहान व स्वतंत्र शंकूवर, गुरु बीजुकपर्णाच्या टोकावर बीजक असते.

cordate

हृदयाकृति पत्याच्या डावातील बदामाच्या आकाराचे, एका टोकास खाच व दुसऱ्चा टोकास निमुळते असलेले उदा. चक्रभेंडी अथवा गुळवेलीचे पान, गुळवेल = Tinospora cordifolia (Willd) Miers.

coriaceous

चर्मिल, चिवट चामड्यासारखे चिवट उदा. वड, रबर, आंबा इ. ची पाने

cork

त्वक्षा जून खोडे, फांद्या व मुळे यावर अपित्वचेच्या ऐवजी नवीन बनलेल्या बुचासारख्या पदार्थाच्या (स्यूबरिन) कोशिकांचा थर, हा मृत कोशिकांचा थर संरक्षक असून काही वनस्पतींच्या (कॉर्क ओक) खोडावरचा जाड थर प्रत्यक्ष बुचे बनविण्यास वारंवार काढून घेतला जातो.

cork cambium (phellogen)

त्वक्षाकर त्वक्षा कोशिका बनविणारा अपित्वचेच्या आतील (क्वचित परिरंभ- अंतस्त्वचेखालचा थर) जिवंत कोशिकांचा सतत विभागणी चालू असलेला थर (ऊतककर), यापासून बाहेरच्या बाजूस त्वक्षाकोशिका व आतील बाजूस उपत्वक्षा (द्वितीयक मध्यत्वचा) बनते.

cork cells

त्वक्षा कोशिका वर वर्णन केल्याप्रमाणे जाड स्यूबरिनयुक्त कोशिका

corm

घनकंद जमिनीत वाढणारे, मांसल, संघटित, फुगीर, अन्नाच्या साठ्यामुळे घट्टपणा आलेले, खवल्यासारख्या पानांनी वेढलेले, खाली आगंतुक मुळे व वरच्या बाजूस कळ्या असून नवीन कंद, पाने व फुलोरा बनविणारे रुपांतरित खोड उदा. केशर, अळू, सुरण इ.

cormel

लघुघनकंद, घनकंदिका मूळच्या घनकंदापासून बनलेला लहान घनकंद

cormophyte

स्कंधवनस्पति, स्कंधपादप पाने, मुळे, खोड आणि वाहक ऊतके असलेली वनस्पती, काही अपवाद वगळल्यास (पाने व मुळे नसलेले) सर्व नेचाभ पादप व बीजी वनस्पती यांमध्ये वर सांगितलेले अवयव आढळतात. परंतु कायक वनस्पतींत नसतात.

cormus

स्कंध सर्वसाधारणतः वाहक ऊतके, मुळे व पाने असलेला अक्ष

corniculate

लघुशृंगाग्र टोकावर लहान शिंगासारखा उंचवटा असलेला (अवयव, छद, खवला), उदा. आंबुटीचे (Oxalis corniculata L.) फळ.

corolla

प्रदलमंडल, पुष्पमुकुट फुलातील पाकळ्यांचा समूह (मंडळ, वर्तुळ), केसर मंडल व किंजमंडल यांचे संरक्षण व गंध आणि स्वरुप यांच्या साहाय्याने प्राण्यांना आकर्षित करून प्रजोत्पादनास मदत करणे ही पुष्पमुकुटाची कार्ये होत.

corolliform

पुष्पमुकुटाभ पुष्पमुकुटासारखे (परिदलमंडल) उदा. गुलबुश

corona

मुकुट, तोरण पाकळ्यांपासून किंवा तत्सम पुष्पदलांपासून उगम पावलेले दले, केस, खवले यासारख्या सुट्या अथवा जुळलेल्या उपांगांचा समूह (वर्तुळ) उदा. कृष्णकमळ, लाल कण्हेर, कुमूर, पिंक इ. क्वचित केसरदलांना हे तोरण चिकटून असते. (उदा. रुई कुल)

coronans

अग्रस्थ मुकुटाप्रमाणे शोभणारे

corpusculum

पुंजकणिका दोन परागपुंजांना जोडणारा गाठीसारखा भाग, उदा. रुईचे फूल

correlation

सहसंबंध दोन इंद्रियांचा एकमेकांवर असलेला अंमल अथवा नियंत्रण उदा. खोडाचा शेंडा खुडल्यास बगलेतील कळ्यांची जोमाने वाढ होणे, खालची पाने मोठी व जाड होणे किंवा नव्या कळ्या फुटणे, इत्यादी. एखाद्या इंद्रियाची हानी दुसऱ्याने भरुन काढण्याचा प्रकार

corrugated

वलीवन्त, पन्हाळी एखाद्या सपाट अवयवावर खोबणी (पन्हळी) अथवा खोलगट रेषा असण्याचा प्रकार, उदा. काही तालवृक्षांची पाने

cortex

मध्यत्वचा द्विदलिकित वनस्पतींच्या कोवळ्या खोडाच्या अथवा मुळाच्या अंतर्रचनेत अपित्वचेच्या आतील अंतत्त्वचेपर्यंतचा भाग, सामान्य भाषेत साल.

corticate

मध्यत्वचायुक्त मध्यत्वचा अगर तत्सम भाग असलेले

corymb

गुलुच्छ फुलोऱ्याचा (पुष्पबंधाचा) एक प्रकार, यामध्ये केंद्राजवळची फुले सर्वात लहान व परिघाजवळची अधिकाधिक जून असा परिघाकडून केंद्राकडे (अभिमध्य) उमलण्याचा क्रम असतो, फुलांच्या देठांची लांबी साहजिकच केंद्राजवळ (अक्षाच्या टोकास) कमी व परिघाकडे (अक्षाच्या तळाकडे क्रमाने) अधिक होत जाते व सर्वसाधारणपणे सर्व फुले एकाच पातळीत येऊन सर्व दृष्य आकर्षक होते. उदा. मोहरी, व्हर्बिना, कँडिटफ्ट इ.

costa

सिरा, शीर पानांमध्ये व तत्सम अवयवांत (पुष्पदले, छदे) पाणी व अन्नरसाची ने आण करणाऱ्या ऊतकांचा संच (वाहक वृंद)

costate

सिराल ईक अथवा अनेक शिरा असलेले (पान)

cotyledon

१ दलिका, बीजपत्र, डाळिंबी २ कॉटिलेडॉन १ बीजातील गर्भावस्थेत असलेल्या वनस्पतीचे पान, सामान्य भाषेत दळ. यांची संख्या एक किंवा दोन असून क्वचित अधिक असते. अन्नसंचय, अन्नशोषण, कधी अन्ननिर्मिती (बी रुजल्यावर जमिनीवर येऊन) ही कार्ये ती दलिका करते. २ एका वनस्पतीचे नाव

cotype

सहमूलप्ररुप मूळचा नमुना ज्या वनस्पतीपासून घेतला तिचाच दुसरा नमुना.

counter clockwise

अपसव्य, वामावर्त घड्याळाच्या काट्यांच्या नित्याच्या दिशेविरुद्ध (हालचाल)

cover

आवरण, आच्छादन व्यापलेले क्षेत्र.

cover cell

छादन कोशिका शेवाळी वनस्पतीतील अंदुककलशाच्या ग्रीवामार्गाच्या तोंडाशी असलेली कोशिका

cover slip

छादनी, झाकणी, आच्छादन काच सूक्ष्मदर्शकातून निरीक्षण करण्याकरिता वस्तूवर बसवलेली काचेची पातळ चकती (गोल, चौकोनी किंवा आयत चौकोनी)

Crassulaceae

घायमारी कुल, क्रॅसुलेसी घायमारी, पानफुटी (पर्णबीज), कलांचो इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे लहान कुल, याचा अंतर्भाव गुलाब गणात (रोजेलीझमध्ये) केला जातो. प्रमुख लक्षणे - मरुवनस्पती, मांसल अवयव असलेल्या औषधी व क्षुपे, फुलोरा कुंठित, नियमित, द्विलिंगी, समभागी फुले, ऊर्ध्वस्थ किंजपुट, किंजदले सुटी किंवा जुळलेली, फळ शुष्क पेटिकेसारखे, कॉटिलेडॉन, क्रॅसूला, सेडम, सेंपरव्हायव्हम इत्यादी वंशांचा यातच समावेश आहे.

creation

निर्मिती निर्माण केलेले, बनविलेले, निर्माण करण्याची प्रक्रिया

creeper

प्रसर्पी जमिनीवर सरपटत जाणारी व आगंतुक मुळांनी चिकटून राहणारी वेल, उदा. रताळे, बाम्ही, आंबुशी

cremocarp

आंदोलिपालि शुष्क, दोन कप्याचे, अधःस्थ, पालिभेदी फळ, पक्क झाल्यावर याचे दोन एकबीजी भाग (फलांश) फळ धारण करणाऱ्या दांड्यापासून (फलधर) अलग होतात पण बारीक तंतूच्या आधारे लोंबत राहतात. उदा. ओवा, धणे, गाजर, जिरे इत्यादी चामर कुलातील वनस्पती.

crenate

स्थूलदंतुर, गोलदंती बोथट गोलसर दाते असलेले उदा. बाम्ही, पानओवा अथवा पानफुटी यांची पाने अथवा त्यांची कडा

crenulate

सूक्ष्मदंतुर, सूक्ष्मदंती बोथट, गोलसर पण फार बारीक दाते असलेले (पान अथवा त्याची किनार)

crescent shaped (lunate)

अर्धचंद्राकृति अर्ध्या चंद्राच्या आकाराप्रमाणे, उदा. कृष्णकमळ (Passiflora lunata Juss.), एक नेचा (Adiantum lunulatum Burm.) रातकोंबडा

crest

१ माथा, शिखर, शिखा, शीर्ष २ कटक, कंगोरा शेंडा, उदा. झाडाचे टोक, फळाचे टोक

crested

शिखी, कटकित विशिष्ट प्रकारचा शेंडा किंवा अनियमित कंगोरा असलेले

creta

खडू, खट

cretaceous

१ खटी २ खटवर्णी ३ क्रेटेशियस काल १ खडू असलेले २ खडूसारखे पांढरे, शुभ्र, सफेत ३ सुमारे १४ ते ७ कोटी वर्षापूर्वीचा काळ

crevice

फट, भेग, चीर खोडावर, खडकावर किंवा जमिनीवर असलेली कमी जास्त खोलीची पण अरुंद चीर

crisp

वलित अनियमितपणे खाली किंवा वर दोन्हीकडे वळलेली (वाकलेली) उदा. कडा, किनार, तगारीच्या पाकळीच्या कडा (Tabernemontana crispa L.)

crista

१ शिखा, तुरा, गुच्छ २ प्रकटक २ विशेष प्रकारचा कंगोरा उदा. काही सूक्ष्म जंतूवरचा कंगोऱ्यासारखा पापुद्रा, प्राकणूतील अनेक पोकळ्याभोवती वेढून राहणारा दुहेरी पापुद्रा

cristate

तुरेबाज, तुरेदार, गुच्छल तुरा असलेले, उदा. मयुरशिखा (Celosia cristata L.) या वनस्पतीच्या शेंड्यावर (टोकास) असलेल्या तुऱ्यासारख्या फुलोऱ्यामुळे हे नांव पडले.

crooked

वाकडातिकडा अनेक ठिकाणी वाकडे वाढलेले, उदा. खोड

crop

पीक विशेष प्रकारे वाढविलेल्या वनस्पतींचा समूह, उदा. धान्ये, फळझाडे, फुलझाडे

cross

१ स्वस्तिक चिन्ह २ संकर प्रजा, संकरज १ बेरजेकरिता वापरलेले अधिक जिन्ह, गुणिले चिन्ह, फुली, स्वस्तिक चिन्ह २ दोन भिन्न जाती किंवा प्रकार यांचेपासून निर्मिलेली प्रजा (संतति)

crown

१ मुकुट २ माथा, डेरा १ कारा या शैवलाच्या प्रजोत्पादक अवयवाचे (अंदुकाशयाचे) टोकावरील कोशिकांचा समूह. २ वृक्षाच्या खोडावरील सर्व शाखा व पानंआचा समूह, हा अर्धगोलाकार, गोलाकार किंवा स्तूपासारखा असतो.

cruciate

क्रूसाकार, स्वस्तिकाकृति स्वस्तिक किंवा गणितातील अधिक (बेरजेच्या) चिन्हाप्रमाणे आकार असलेला, उदा. मोहरीच्या फुलाचा पुष्पमुकुट

Cruciferae

मोहरी (सर्षप) कुल, क्रुसिफेरी (बॅसिकेसी) मोहरी (सर्षप), कोबी, नवलकोल, मुळा इत्यादी द्विदलिकित फुलझाडांचे कुल. याचा अंतर्भाव बेसींनी अहिफेन गणात (पॅपॅव्हरेलीझ), बेंथॅम व हूकर यांनी पराएटेलीझ गणात व हचिन्सन यांनी क्रुसिफेरेलीझ किंवा मोहरी (सर्षप) गणामध्ये केला आहे. प्रमुख लक्षणे - औषधीय वनस्पती, साधी एकाआड एक पाने, चतुर्भागी, स्वस्तिकाकृति, नियमित, अवकिंज, द्विलिंगी फुले, केसरदले सहापैकी चार लांब, दोन जुळलेल्या किंजदलांच्या ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात तटवर्ती बीजकविन्यास व छद्मपटलामुळे दोन कप्पे, फळ शुष्क (सार्षप) व दोन्ही शिवणीवर तडकणारे, अनेक बीजी

crumpled

वलिवंत कळीमध्ये सुरकुतलेले (वेड्यावाकड्या घड्या पडलेले), पर्णवलनाचा एक प्रकार, उदा. कोबीची पाने

crust

कवच, पुट खपलीसारखा कठीण पापुद्रा

crustaceous

कवची ताठर व ठिसूळ (पाने), दगडास किंवा झाडाच्या सालीस चिकटून सपाट कवचासारखे वाढलेले, उदा. काही धोंडफूल वनस्पती

Cryptogamia

अबीजी वनस्पती विभाग कायक वनस्पती, शेवाळी, नेचाभ पादप इत्यादी वनस्पतींचा अंतर्भाव असलेला (जुन्या वर्गीकरणाप्रमाणे) गट, यातील प्रजोत्पादक इंद्रियंआत केसरदले, किंजदले, फळ व बीज यांचा संपूर्ण अभाव असतो., तथापि काही नेचाभ पादपातील लघुबीजुकपर्णे व गुरु बीजुकपर्णे यांची तुलना केसरदले व किंजदले यांचेशी करता येते. यातील वनस्पतींची संपूर्ण माहिती उपलब्ध नव्हती त्यावेळी सलिंग प्रजोत्पत्ती गूढ मानून या सर्वांना गूढयुतिक या अर्थाचे शास्त्रीय नाव दिले गेले.

cryptophyte

गूढपादप, गूढ कलिकोद्भिद जमिनीच्या पृष्ठभागाखाली असलेल्या भागावर सुप्त कळ्या धारण करणारी वनस्पती.

crystal

स्फटिक खनिज अथवा कार्बनी पदार्थांचे घनावस्थेतील पैलूदार स्वरुप (संरचना), उदा. कॅल्शियम कार्बाएनेट, कॅ. ऑक्झेलेट, खडीसाखर, मोरचूद इ.

crystalloid

स्फटिकाभ रवाळ स्वरुप, स्फटिकासारखे, याविरुद्ध कलिल स्वरुप असते. उदा. बदाम, एरंड, मका यांच्या बीजातील अन्नसाठ्यातील प्रथिनकण

cucullate

स्फटिकाकृति, स्फटायुक्त नागाच्या फण्याप्रमाणे, फणा (फडी) असलेला उदा. एका जलनेचाच्या पानाप्रमाणे (Salvinia cucullata Roxb)

Cucurbitacae

कर्कटी (काकडी) कुल, कुकर्बिटेसी लाल भोपळा, काकडी,कलिंगड, टरबूज इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. याचा समावेश बेंथॅम व हूकर यांनी कृष्णकमळ गोत्रात (पॅसिफ्लोरेलीझ), एंग्लर व प्रँटल यांनी कर्कटी गणात (कुकर्बिटेलीझ), बेसींनी लोझेलीझ गणात व हचिन्सननी कर्कटी गणात केलेला आढळतो. प्रमुख लक्षणे- बहुतेक सर्व प्रतानयुक्त औषधीय वेली, साधी, एकाआड एक, हस्ताकृती शिरा असलेली पाने, अरसमात्र, अपिकिंज बहुधा आकर्षक, पिवळी किंवा पांढरी, एकलिंगी, एकाच झाडावर असणारी फुले, बहुधा संवर्त व पुष्पमुकुट पंचभागी, जुळलेल, घंटाकृती, केसरदले ३ किंवा ५, परागकोश बहुधा जुळलेले, तीन जुळलेल्या किंजदलाच्या अधःस्थ किंजपुटात एक कप्पा व तटवर्ती अनेक बीजके, मृदुफळ

culm

संधिक्षोड, सांधेदार खोड बहुधा पोकळ किंवा भरीव, शाखा नसलेले व पेरी घन व स्पष्ट असलेले खोड, उदा. ऊस, बांबू, मका इ.

cultigen

संवर्धित सतत लागवाडीने विकास पावलेली व फक्त लागवडीतच आढळणारी (जंगली अवस्थेत नसलेली) उदा. वनस्पती किंवा त्यांचा गट.

cultivable

कृषियोग्य लागवडीस योग्य (सोयीचे, फायद्याचे)

culture

संवर्धन विशेष प्रकारे, कृत्रिम वाढ करण्याची प्रक्रिया

cuneate

शंकाकृति, कीलाकार पाचरीसारखे किंवा लांबट त्रिकोणासारखे असून तळाशी टोकदार, उदा. गोंडाळाची पाने

cup shaped

चषकाकृति वाटी किंवा पेला यासारख्या आकाराचे, उदा. गुलाबाचे पुष्पासन, काही कवक

cupule

चषिका, वाटिका लहान वाटीसारखा अवयव, उदा. ओक (बंज) च्या फळाच्या (वंजूफळ) तळाशी असलेले छदावरण, काही तालवृक्षांच्या फळांच्या तळाशी परिदलांचे आवरण, उदा. नारळ

Cupuliferae

चषिका कुल, क्युप्युलिफेरी जुन्या वर्गीकरणाप्रमाणे (बेंथॅम व हूकर) ओक (बंज), चेस्टनट, बीच इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल याचा अंतर्भाव बंज (ओक) गणात किंवा क्वर्सिफ्लोरीत केला जात असे. एंग्लर व प्रँटल यांनी या कुलाला गणाचा (फॅगलीझ) दर्जा दिला आहे व भूर्ज कुल (बेट्युलेसी) आणि ओक कुल किंवा बंज कुल (फॅगसी) अशी दोन कुले त्यात समाविष्ट केली आहेत. अलिकडे फॅगेसी म्हणजेच चषिका कुल (क्युप्युलिफेरी) असे मानतात. प्रमुख लक्षणे- वृक्ष व क्षुपे, साधी उपपर्णे असलेली, एकाआड एक पाने, नलकणिश फुलोरा, एकलिंगी, पण एकाच झाडावर, एक परिदलमंडल किंवा तेही नसलेली फुले, दोन किंवा तीन अधःस्थ किंजदलांच्या संयुक्त किंजपुटात प्रथम दोन किंवा तीन कप्पे व प्रत्येकात एक किंवा दोन बीजके, कपाली फळात एकच अपुष्क बीज. सपक्ष फळ (बीच), बीच, ऍल्डर, हॅझेल, हॉर्नबीम, ओक या सर्वांचा येथे समावेश आहे.

curcumine

हरिद्राद्रव्य जमिनीतील हळदीच्या खोडातील प्रमुख पिवळे द्रव्य (Curcuma longa L. = हळद)

curvature

वक्रता, वलन वाकडेपणा, वळण, बाक

curved

वक्र वाकलेले वाकडे, उदा. काही झाडावरील (उदा. वेत, बोर) काटे

cushion

पुलवृंत पानाच्या देठाचा तळास असलेला फुगीरभाग, यातील कोशिकांच्या आकुंचन वा प्रसरणामुळे पानाचे पाते वरखाली होते. उदा. तरवड, लाजाळू इ.

cusp

कंटक, काटा

cuspidate

कटकाग्र शेंड्यास किंवा टोकास तीक्ष्ण काटा असलेले, उदा. घायपात, युका यांची पाने

cuticle

उपत्वचा, क्यूटिकल क्यूटिन द्रव्याचा लेप

cutin

क्यूटिन मेदविशिष्ट द्रव्य, याचा पातळ लेप पानावर असून एक चकाकित, पानाला अपार्य पण प्रकाशाला पार्य असे संरक्षक आच्छादन बनते. उदा. आंबा

cutinisation

क्यूटिनीभवन, उपत्वचाभवन क्यूटिनचा लेप बसण्याची प्रक्रिया, मूळ कोशिकावरणात क्यूटिन द्रव्य मिसळून त्याचा थर बनण्याची प्रक्रिया

cutting

छिन्नकांड, छाटकलम जिवंत खोड अथवा फांदी यांचा कापून काढलेला तुकडा, मूळच्या वनस्पतीपासून तशीच नवीन वनस्पती बनविण्याकरिता हा तुकडा (कलम) उपयुक्त असतो, उदा.त गुलाब, जास्वंद, कण्हेर इ.

Cyanophycae

नीलहरित शैवले व४ग, सायनोफायसी

cyathium

चषकरुप फुलोऱ्याचा (पुष्पबंधाचा) एक प्रकार, पेल्यासारख्या छदमंडलात बहुधा केसरदलाचे पाच गट व मध्यभागी एक लहान दांड्यावर तीन किंजदलाचा तीन कप्पी किंजपुट असतो. प्रत्येक केसरदल एक सच्छद पुं-पुष्प व किंजपुट एक स्त्री पुष्प मानतात. छेदमंडलावर अनेक मधुप्रपिंड कधी कधी असतात. उदा. पानचेटी, शेर, शेंड इ. एरंड कुलातील कित्येक वनस्पतीत (युफोर्बिया वंश) हा फुलोरा (क्वचित रुपांतरित) आढळतो.

Cycadaceae

सायकॅडेसी, सायकस कुल प्रकटबीज वनस्पतींपैकी सायकस, झामिया, दिऊन इत्यादींचे कुल, अलिकडे नवीन वर्गीकरण पद्धतीत यांचा अंतर्भाव एका विभागात (सायकॅडोफायचा) केला जातो. तर काहींनी सायकॅडेलीझ असा गण मानला आहे. त्यात विलुप्त व विद्यमान वनस्पती समाविष्ट केल्या आहेत. प्रमुख लक्षणे- फार प्रारंभिक बीजधारी वनस्पती, काही जीवाश्मरुपात तर काही जिवंत वनश्रीत आढळताता. बहुवर्षायू, अशाखित, ग्रंथिल किंवा स्तंभासारखे खोड व त्यावर नेचासारखा पण मोठ्या पिसासारख्या पानांचा झुबका, नर व मादी वृक्ष भिन्न, नर वृक्षावर लघुबीजकपर्णे शंकाकृती फुलोऱ्यात परंतु गुरुबीजुकपर्णे सुटी, पानासारखी अथवा रुपांतरित आणि शंकूवर एकत्र, गुरुबीजके उघडी, रेतुके चलनशील, पराग (लघुबीजुके) वायुप्रसारित, परागण बीजकरंधावर होते. बीजावर कठीण किंवा मांसल आवरण आणि बीजात एक किंवा अनेक गर्भ

Cycadofilicales

बीजी नच गण, सायकॅडोफिलिकेलिझ

cycle (whorl)

मंडल, चक्र अनेक अवयवांचे वर्तुळ, काही फुलात पुष्पदलांची बहुधा चार मंडले असतात. काही खोडावर पानांची (उदा. खडशेरणी, सातवीण) तर काहीवर फांद्यांची (उदा. कारा व एक्किसीटम) मंडले असतात.

cyclic

चक्रिय, मंडलित वर्तुळाकार, चक्राकार किंवा मंडलाकार (मांडणी)

cyclosis

भ्रमण कोशिकावरणाच्या आतील बाजूस चालू असलेली जिवंत द्रव्याची (प्राकलाची) प्रवाहरुपी हालचाल. नियमित प्रकारे प्रदक्षिणा करणे, परिगमन (rotation) अथवा अनियमितपणे इतस्ततः किंवा प्रकलाभोवती फिरणे, अभिसरण (circulation).

Cyeadales

सायकस गण

cylinder

चिती, दंडगोल गोलसर दंडाप्रमाणे आकाराचा (्अवयव), उदा.बहुतेक खोडे, देठ, फुलांचे व फुलोऱ्याचे दांडे (अक्ष)

cylindric

चितीय, दंडगोलाकृति गोलसर दांड्याप्रमाणे, उदा. ऊस, वेळू इत्यादींचे खोड

cymba

पोय, पोत नावेसारखा, कठीण, दीर्घकाल राहणारा, महाछद, उदा. काही तालवृक्ष

cyme

वल्लरी फुलोऱ्याचा एक प्रकार, अक्षाच्या शेंड्यावर फूल आल्याने पुढे वाढ खुंटते, केव्हा त्याच्या बाजूस दोन नवीन अक्ष येऊन त्यांचीही फूल आल्याने वाढ खुंटते व तीन फुलांची साधी वल्लरी बनते. उदा.मोगरा, कधी बाजूच्या दोन अक्षावर फूल येऊन पुनरपि त्यांच्या दोन्ही बाजूस फुले येऊन पुन्हा तोच प्रकार काही वेळ चालतो. उदा. पारिजातक, वल्लऱ्या अनेक प्रकारच्या असतात.

cymule

लघुवल्लरी लहान वल्लरी

cynophyta

नीलहरित शैवल विभाग, सायनोफायटा

cyperacease

मुस्तक (मुस्ता, मोथा) कुल, सेजीस, सायपेरेसी लव्हाळा, मोथा, कुंदा, कचेरा इत्यादी गवतासारख्या दिसणाऱ्या एकदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा समावेश तृण कुलाबरोबर तृण गणात (ग्रॅमिनेलीझ) केला जातो. हचिन्सन यांनी मात्र मस्तक गण (सायपेरेलीझ) स्वतंत्र करून त्यात मुस्तक कुल समाविष्ट केले आहे. तृणकुलाशी याचे आप्तभाव असून अनेक लक्षणांत दोन्ही कुलांत साम्य आहे. प्रमुख लक्षणे- मुस्तक कुलात खोड भरीव व त्रिधारी, पाने तीन रांगांत, जिव्हिकाहीन पानांचे तळ खोडाशी पूर्णपणे वेढतात, परिदले केसाप्रमाणे व फुले दोन्ही कुलात तुसांनी संरक्षित असतात. तसेच ती अवकिंज व एकलिंगी, केसरदले तीन, किंजदले दोन किंवा तीन पण किंजपुटात एकच कप्पा व बीजक, शुष्क व एकबीजी फळात बीजावरण फलावरणापासून अलग

cyphella

निगर्तिका दगडफुलाच्या पृष्ठभागात खोलवर असलेला व शैवल कोशिकांची निर्मिती करणारा पेल्यासारखा अवयव

cypsela

संकृत्स्न शुष्क, एकबीजी, न तडकणारे, पातळ फलावरण व बीजावरण एकमेकांपासून अलग असलेले, अधःस्थ व दोन किंजदलांपासून बनलेले फळ उदा. सूर्यफूल, सहदेवी, एकदांडी, ओसाडी, करडई इ.

cyrrhus

प्रतान, ताणा तणावा, बारीक दोऱ्याप्रमाणे, आधाराला गुंडाळून धरण्यास उपयुक्त, असा संवेदी अवयव किंवा तशा अवयवात रुपांतर झालेला दुसरा प्रमुख अवयव (खोड, पान, उपपर्ण, फुलोऱ्याचा अक्ष इ.), उदा. द्राक्षवेल, मोरवेल, वाटाणा, कळलावी, ँटिगेनॉन, भोपळा इ.

cyst

कोष्ठ बंदिस्त पोकळी, लहान बंद पिशवीसारखा अवयव.

cystolith

खटिकापुंज चुनखडीच्या कणांचा झुबका, उदा. वडाच्या पानाच्या अपित्वचेतील कोशिका

cytase

सायटेज तूलीरावर (सेल्यूलोजवर) क्रिया करणारे वितंचक किंवा कार्बनी निदेशक, अनेक बिया रुजताना हे क्रियाशील असते.

cytochemistry

कोशिकारसायनशास्त्र कोशिकेच्या सर्व भागासंबंधीचे रासायनिक ज्ञान

cytogamy

कोशिकायुति, कोशिकासंगम दोन कोशिकांचा संपूर्ण संयोग

cytogenesis

कोशिकाजनन कोशिकांचा उगम व विकास

Cytogenetics

कोशिकाजननविज्ञान, कोशिका आनुवंशिकी कोशिकाविज्ञान व कोशिकाजनन या दोन्हींच्या संबंधी उपलब्ध ज्ञानाने कोशिकेतील भागांचे व गुणधर्माचे पिढ्यानुपिढ्या अनुहरण कसे होते हे ज्ञान देणारी शाखा

cytokinesis

परिकल विभाजन कोशिकेतील परिकलाची (प्रकलादीशिवाय इतर सजीव द्रव्याची) विभागणी

Cytology

कोशिकाविज्ञान कोशिकेचा आकार, संरचना, विभागणी इत्यादी सर्व माहितीची ज्ञानशाखा

cytoplasm

परिकल, कोशिका (पेशी) द्रव्य कोशिकेतील प्रकल, प्राकलकणु किंवा अशी विशिष्ट कोशिकांगके सोडून इतर सजीव व अर्धघन कलिल द्रव्य

cytoplasmic fibres

परिकल तंतू कोशिका विभागणीत सहज दिसून येणारे परिकलाचे सूक्ष्म धागे

daily period of growth

दैनिक वर्धनभेद दर चोवीस तासात होणारा वाढीतील चढ उतार

Darwinism

डार्विनवाद, डार्विनची उपपत्ती नैसर्गिक निवडीच्या तंत्रानुसार नवीन जातींची निर्मिती, स्पष्टीकरण - सर्व सजीवांची संख्या भूमितिश्रेणीने वाढते, परंतु जीवनावश्यक वस्तू मर्यादित असल्याने त्या प्राप्त करून घेण्यास सजीवांमध्ये स्पर्धा होते (जीवनार्थ कलह), सजीवांमध्ये सबल व दुर्बल असे भेद निसर्गतःच असतात. साहजिकच स्पर्धेमध्ये सबल यशस्वी होऊन दुर्बल नाश पावतात, म्हणजेच जगण्यास लायक अशा सबलांची सृष्टीकडून निवड केली जाते. ज्या भेदांमुळे सबल यशस्वी होतात ते भेद आनुवंशिकतेमुळे नवीन पिढीत उतरतात, तीव्रतर होत जातात व काही नवीन फायदेशीर भेदही दिसून येतात, यांचेही अनुहरण होऊन व असा प्रकार शेकडो पिढ्यात चालू राहून नवीन गुणधर्मयुक्त सजीव निर्माण होत जातात, हानिकारक भेद पण असतात व नवीन येतात, परंतु ते धारण करणाऱ्या व्यक्ती दुर्बल ठरून नवीन संततीची परंपरा फाल काल चालू ठेवीत नाहीत. या प्रकारे सर्व सजीव साध्या समान पूर्वजांपासून उत्क्रांत झाले असून ते परवर्तनीय आहेत व सध्या आहेत तसे पूर्वी एकेवेळी एकदम निर्मिलेले नाहीत.

daughter cell

जन्य कोशिका, जन्य पेशी मूळच्या एका कोशिकेपासून जन्मलेली नवीन कोशिका, मूळची कोशिका मातृकोशिका ठरते.

daughter chromosome

जन्य रंगसूत्र मूळच्या रंगसूत्रापासून बनलेले नवीन रंगसूत्र

daughter-axis

जन्याक्ष एका अक्षापासून उद्भवलेला नवीन उपाक्ष

day length

दिनावधि दिवसातील प्रकाशपूर्ण काल

day position

दिनस्थिति दिवसा उजेडी असलेली स्थिती, उदा. चिंच, बाहवा इत्यादी झाडांची पाने दिवसाच्या प्रकाशात सपाट राहतात परंतु रात्री त्यांची दले मिटून लोंबती राहतात त्याला रात्रि स्थिती म्हणतात.

de novo

नवीन, नूतन पूर्वी असलेल्यापासून नसून, पूर्णपणे नवीन उत्पत्ती

decapitation

विमुंडकन विशेष प्रकारची छाटणी

deciduous

पतिष्णु विशिष्ट ऋऋतूत किंवा वेळी आपोआप गळून पडणारी, उदा. पांगारा, पळस, वड इत्यादींची पाने, वडाची उपपर्णे, गुलाबाच्या पाकळ्या इ.

declinate

अभिनत पुढे किंवा खाली वाकलेले, उदा. काही फुले, केसरदले, किंवा किंजले इ.

decoloratus

वर्णहीन, विवर्ण, रंगहीन

decolouration

वर्णनाश, विरंजन रंगद्रव्याचा नाश होणे किंवा करणे

decomposer

अपघटक

decompound

बहुदलित, बहुदली तीनपेक्षा अधिकवेळा पूर्णपणे, पानाचे पाते विभागून बनलेले संयुक्त पान, उदा. गाजर, शेवगा

decorticated

वल्कहीन साल काढलेले, मध्यत्वचेपासून बाहेरचा भाग सोलून काढलेले (उदा. खोड)

decumbent

पार्श्वारोही जमिनीवर सरपट वाढून टोकास वर वळलेले (खोड) उदा. पुनर्नवा

decurrent

अधोगामी खोडास चिकटून पर्णतलाच्या खाली काही अंतरावर वाढत गेलेले (पाते), उदा. गोरखमुंडी

decussate opposite

जात्यसम संमुख समोरासमोर असलेल्या पानांच्या जोड्या एकाआड एक (खोडाच्या) पेऱ्यावर, एकमेकांशी काटकोनात असण्याचा प्रकार, उदा.रुई, पेरु, झिनीया, कडू (Swertia decussata Nimmo. ex. Grah) इ.

dedoublement

द्विखंडन पाने किंवा पुष्पदले यांच्या दुभंगण्यामुळे त्यांची संख्या दुप्पट किंवा अधिकपट होणे उदा. मोहरीच्या फुलातील केसरदले

deficiency

न्यूनता, त्रुटि, अभाव आवश्यक रासायनिक घटकाचा अभाव, रंगसूत्राच्या टोकाचा भाग नाहीसा होणे (लोप होणे), त्या भागात तर्कयुज नसतो

definite

कुंठित, मर्यादित अक्षाची मर्यादित वाढ होण्याचा प्रकार, पुष्पबंधाच्या (फुलाऱ्याच्या) अक्षाची वाढ फूल टोकास आल्यावर थांबणे

definitive nucleus

अंतिम प्रकल फुलझाडांच्या बीजकातील गर्भकोशात त्याच्या दोन्ही टोकांकडून आलेल्या एकेक एकगुणित प्रकलाच्या संयोगाने बनलेला एक द्विगुणित प्रकल

deflexed

बहिर्नत बाहेरच्या बाजूस वाकलेले उदा. संकेश्वराची केसरदले

defoliation

पर्णत्यजन, पर्णत्याग, पानगळ निसर्गतः पानांचा त्याग करण्याची (पाने गळण्याची) प्रक्रिया

deformation

विरुपण, विकृति कुरुपता येण्याची प्रक्रिया, रोग, जखम इत्यादी कारणांमुळे अवयवांना अनित्य आकार येणे उदा. पाने किंवा फळे वाकडीतिकडी होणे

deformity

विकृति, विद्रूपता अनित्य आकार, नित्यस्वरुपात बदल

degeneration

अवनति, ऱ्हसन, अपकर्ष निकृष्टपणा येण्याची प्रक्रिया, विशिष्ट अवयवांतील कार्यक्षमता व त्यांचे मूलस्वरुप यात कमीपणा येणे, एखादी पिढी व जाती क्रमाने निकृष्ट होत जाणे, उदा. पानाऐवजी खवले येणे, जलवनस्पतीतील संरचनेत काही भागांचा (उदा. वाहक संच, काठिण्य इ.) अंशतः लोप होण्याची घटना

degradation

परागति, प्रतिगमन

dehiscence

स्फुटन, स्फोट बीजुकाशय, बीजुककोश, परागकोश किंवा शुष्क फळे यांची आपोआप तडकण्याची प्रक्रिया, उदा. शेवाळी, नेचे, बोंड, शेंगा इत्यादी फळे

dehiscent

स्फुटनशील, फुटीर आपोआप तडकणारे (अवयव), उदा. फळ, बीजुककोश इ.

dehydration

निर्जलीकरण पदार्थातील पाणी काढून टाकण्याची प्रक्रिया

deletion

लोप, उच्छेद, वगळणे रंगसूत्राच्या मधल्या भागाचा नाश होण्याची प्रक्रिया, यात तर्कुयुज नसतो.

delimitation

परिच्छेदन निश्चित मर्यादा घालून काही भाग वेगळा करणे, उदा. एखाद्या कोशिकेतील प्राकलाचा काही भाग विशिष्ट कार्याकरिता मध्ये पडदा घालून वेगळा करणे

delimited

परिछिन्न वर वर्णन केल्याप्रमाणे वेगळा केलेला (भाग), उदा. शैवले, कवक

deliquescent

१ बहुशाखित २ चिघळणारा १ जमिनीवर वाढणाऱ्या प्रमुख अक्षावर (खोडावर) काही उंचीवर अनेक फांद्या असलेली वनस्पती, उदा. वड २ हवेतील ओलावा शोषून काहीसा अर्धवट विरघळत जाणारा अवयव, उदा. काही कवक, काहींच्या फुलातील परिदले, उदा. केना, इकॉर्निया इ.

deltoid

त्रिकोनी तीन कोन असलेल्या आकृतीप्रमाणे (उदा. पान, छद).

dendroid

शाखित, वृक्षाभ वृक्षासारखा, अनेक शाखा असलेला

dendrology

वृक्षविज्ञान वृक्षांसंबंधीच्या माहितीची ज्ञानशाखा

denitrification

विनायट्रीकरण नायट्रोजनयुक्त पदार्थातील अपघटनामुळे नायट्रोजन वेगळा होऊन जाणे

density

घनता एखाद्या स्थलविषयक एककातील (ठराविक क्षेत्रातील) व्यक्तींची संख्या

dentate

प्रदंतुर, दंतुर, सरलदंती बाहेरच्या बाजूस टोके असलेले दाते असणारी (कडा किंवा किनार), उदा. शिंगाडा

denticulate

लघुदंतुर बाहेर टोके असलेले पण लहान दाते असणारी (किनार)

depressed

अवनत झुकलेला किंवा खाली दबलेला (भाग)

dermatogen

त्वचाजनक खोड अथवा मूळ यांच्या टोकास असलेल्या व सतत वाढ चालू असलेल्या भागातील सर्वात बाहेरचा कोशिकांचा थर, यापासून अपित्वचा बनते.

dermis

त्वचा कोशिकांचा थर

descending axis

अवरोही अक्ष खाली वाढत जाणारा वनस्पतीचा आस

descent

१ अवरोह २ अवतरण १ भूमीत किंवा भूमीकडे खाली वाढण्याची (वाहण्याची) प्रक्रिया २ एका पिढीतून दुसरी पिढी याप्रमाणे चालू राहणारा क्रम

desert

मरुभूमी, मरुस्थल रुक्ष प्रदेश, पाण्याची कमतरता, भयंकर ऊष्णता, कडाक्याची थंडी, रेताड किंवा खडकाळ जमीन इत्यादीमुळे वनस्पतींच्या वाढीस प्रतिकूल असा प्रदेश, उदा. गोबी, सहारा, कलहारी, धुव प्रदेश, कच्छचे रण इ.

desertion of host

आश्रयत्याग ज्या सजीवावर आपली उपजीविका चालू असते तिला विशिष्ट काली सोडून अलग होण्याची प्रक्रिया, उदा. अर्गट

dessication

आर्द्रशोषण ओलावा काढून घेण्याची कृति (प्रक्रिया)

destarched

निर्ताऐकीकृत विशिष्ट अवयवात असलेले तौकीर (स्टार्च) नाहीसे केलेले अथवा त्याचे साखरेत रुपांतर करून ते इतरत्र नेलेले.

destructive metabolism (katabolism)

अपचय, विध्वंसक (भंजक) चयापचय संयुक्त अन्नकणांचे अथवा ऊतकांचे अनुक्रमे साध्या पदार्थात अथवा थोड्याफार नाशात रुपांतर करण्याची रासायनिक प्रक्रिया उदा. रूजणाऱ्या बिया, बटाटे व तत्सम कंद अथवा मुळे

determinant

निर्धारक, गुणघटक (कारक) संततीत उतरणाऱ्या गुणांची (लक्षणांची) अगाऊ निश्चिती करणारा प्रजोत्पादक कोशिकेच्या (गंतुकाच्या) रंगसूत्रातील घटक, याचे स्वरुप जनुक प्रकारचे असते, जनुके व त्यांचे रासायनिक स्वरुप याबद्दलच्या कल्पना आता काही अंशी निश्चित झाल्याने, वरील संज्ञा आता फारशी प्रचारात नाही

determinate

१ निश्चित, निर्धारित २ कुंठित १ पुढे कोणती घटना, ऊतक, गात्र इ. होणार त्याची अगाऊ निश्चिती २ टोकावरच्या फुलामुळे मर्यादित झालेल्या अक्षाचा फुलोरा, वल्लरी

determination

निश्चिती, निर्धारणा, निर्णय निश्चित करणे उदा. वनस्पतीचे नाव (ती पूर्वी नोंदली असल्यास) व तिचे वर्गीकरणातील स्थान नक्की करणे

deuteromycetes

अपूर्ण कवक वर्ग, ड्युटेरोमायसेटीज (ड्युटेरोमायसेटी) ज्यांच्या विषयी पूर्ण माहिती उपलब्ध नाही किंवा त्यांच्या प्रजोप्तादक अवयवांसंबंदी पूर्ण कल्पना येत नाही व त्यामुळे ज्यांचा इतर कवकवर्गात अंतर्भाव करता येत नाही अशा कवकांचा (काहीसा तात्पुरता) गट

development

विकास, विकसन प्राप्त परिस्थितीत सजीवाच्या किंवा त्याच्या एखाद्या अवयवाच्या प्रारंभिक अवस्थेपासून ते पूर्णावस्थेपर्यंत होणाऱ्या बदलाची प्रक्रिया, यामध्ये संरचनात्मक प्रभेदन अभिप्रेत असते.

deviation

विचलन, अपगम ठराविक अवस्थेपासून किंवा नित्यस्थितीपासून काही कारणामुळे (उदा. भेदामुळे) घडून आलेला बदल. उदा. एखाद्या फळाच्या किंवा बियाच्या वजनात किंवा आकारमानात आणि नित्याच्या सरासरी वजनात किंवा आकारमानात आढळलेला फरक.

Devonian period

डेव्होनियन पीरीयड, डेव्होनी कल्प सुमारे ४० कोटी ते ३६.५ कोटी वर्षापूर्वीचा भूशास्त्रीय कालखंड, सिल्यूरियन व कॉर्बाएनिफेरस कल्पांमधील कालखंड.

dextral

सव्य, दक्षिणावर्त, उजवा

di-

द्वि- दोन किंवा दुप्पट या अर्थाचा उपसर्ग

diad

युगुल, जोडी, द्वय उदा. द्विसंयोजी रंगसूत्रे

diadelphous

द्विसंघ केसरदलांचे दोन जुडगे (गट) असलेले उदा. अगस्ता, वाटाणा यांच्या फुलातील केसरमंडले

diageotropic

क्षितिजानुवर्तनी, भूपृष्ठानुवर्तनी क्षितीजाशी किंवा भूपृष्ठाशी समांतर (आडवी) वाढत राहणारी किंवा गुरुत्वाकर्षणाच्या रेषेशी काटकोनात वाढणारी उदा. मुळाशी अगर खोडाची बाजूची फांदी, काही फुलांचे देठ, पाने इ.

diageotropism

क्षितिजानुवर्तन, भूपृष्ठानुवर्तन वर वर्णन केल्याप्रमाणे वाढीची प्रक्रिया किंवा प्रवृत्ती, गुरुत्वाकर्षणाच्या चेतनेमुळे दर्शविलेली (वाढ अभिप्रेत असलेली) प्रतिक्रिया

diagnosis

प्रवर्णन लॅटिन भाषेत वनस्पतीचे अधिकृत व आंतरराष्ट्रीय संकेतानुसार केलेले वर्णन

diagonal plane

कर्ण प्रतल फुलाच्या पुढच्या (पुरश्च, खोडापासून दूरच्या) व मागच्या (पश्च, खोडाजवळच्या) बाजूतून जाणारी पातळी व ह्या पातळीस काटकोनात छेदणारी पातळी. ह्या दोन्हींच्या मधल्या कोनाला सारखी विभागणारी तिसरी पातळी.

diagrammatic representation

रेखाकृति प्रतिरुपण वस्तूचा, व्यक्तीचा किंवा अवयवाचा आकार किंवा रचना रेषांनी दर्शविणारी आकृती

diaheliotropic

प्रकाशजात्यानुवर्तनी प्रकाशकिरणांशी काटकोनात वाढणारे, उदा. सामान्य (द्विपार्श्व) पाने

diaheliotropism

प्रकाशजात्यानुवर्तन वर वर्णिलेली वनस्पतींच्या काही अवयवांची प्रतिक्रिया उदा. पानांची (सामान्यपणे) स्थिती.

diakinesis

चतुष्ट्यावस्था प्रकलातील न्यूनीकरण विभाजनातील मध्यावस्थेतील रंगसूत्रांची अंतिम स्थिती, यावेळी समजात रंगसूत्रांच्या जोड्या तयार होऊन त्यांच्या अर्धांनी आपल्या काही भागांची अदलाबदल केलेली असते, प्रकलावरण अद्याप टिकून असते व एकंदर रंगसूत्रे चारीच्या संचात असतात.

Dialypetalae

मुक्तप्रदली गोत्र द्विदलिकित वनस्पतींतील संवर्त व सुट्या पाकळ्या असलेल्या फुलांच्या वनस्पतींचा एक गट, एका गोत्रात अनेक गण व कुले असून वरील लॅटिन संज्ञा एंडलिकर व् जुस्यू या वनस्पतीशास्त्रज्ञांनी दिली आहे.

diandrous

द्विकेसरी फक्त दोन केसरदले असलेले, उदा. जाई, जुई, इत्यादींची फुले

diaphragm

अंतःपटल, मध्यपट शरीरांतर्गत पातळ पडदा, उदा. कमळाचा देठ

diarch

द्विसूत्र, द्विसूत्री खोड व मूळ यांच्या अंतर्रचनेत दोन ठिकाणी आद्यप्रकाष्ठ असलेले (प्रकाष्ठ अगर रंभ)

diastase

डायास्टेज तौकिराचे शर्करेत रुपांतर करणारे कार्बनी निदेशक (वितंचक)

diaster stage

द्वितारकावस्था समविभाजनात रंगसूत्रे विभागून कोशिकेच्या दोन टोकाकडे जात असताना (मध्यावस्था) त्यांच्या दोन तारकेसारख्या होणाऱ्या आकृती

diastole

प्रसरण जीवद्रव्यातील (प्राकलातील) संकोचशील रिक्तिकांचे (रित्या जागांचे) प्रसरण पावणे

Diatomacae

करंडक कुल, डायाटोमेसी, बॅसिलॅरिओफायसी शैवल वनस्पतींपैकी अएककोशिक व एकावर दुसरे डबीप्रमाणे (करंड्याप्रमाणे) बसणाऱ्या दोन (वालुकामय झाकणाचे) सारख्या भागांचे शरीर असलेल्या गोड्या किंवा खाऱ्या पाण्यातील सूक्ष्म वनस्पती.

diatomaceous earth

करंडकीय मृदा करडक वनस्पतींच्या मृत शरीराची अवशेषरुपी माती (रेती)

dicarpellary

द्विकिंज

dicaryon

प्रकलयुग्म एका कोशिकेच्या प्राकलात असलेल्या दोन स्वतंत्र प्रकलांच्या संयोगाचा एक संयुक्त प्रकल, अथवा हे सतत जोडीने पण अलग राहणारे दोन प्रकल, उदा. काही कवक (तांबेरा)

dichasial cyme

द्विशाख वल्लरी

dichlamydeous

द्व्यावृत संवर्त व पुष्पमुकुट अशी दोन परिदलमंडले असलेले (फूल) उदा. चिंच, बाहवा, गुलाब

dichogamy

भिन्नकालपक्वता, असमपकता केसरदले व किंजदले एकत्र असूनही (एकाच फुलात) एकाच वेळी पक्क न होण्याचा प्रकार, यामुळे परपरागण अथवा असमयुति सहज साध्य होते. फुलझाडांखेरीज इतर वनस्पतींच्या बाबतीतही ही संज्ञा वापरतात.

dichotomous

द्विशाखी एका अक्षाच्या टोकाची कळी विभागुन दोन अक्ष वाढतात व पुढे त्या प्रत्येकाची वाढ अशाच प्रकारे होते. उदा. डिक्टिओटा शैवल, रिक्सिया शेवाळी, केवडा, शंखपुष्पी (Canscora sp.), भोकर (Cordia dichotoma Forst) इ.

dichotomy

द्विशाखाक्रम, द्विपदशाखाक्रम प्रमुख खोडाच्या टोकास वाढ थांबून, बाजूच्या बगलेतून दोन फांद्या (अक्ष) वाढून व त्याच पद्धतीने वाढ चालू राहून शाखा विस्तार होण्याचा प्रकार

diclinous

विभक्तलिंगी नर व मादी हे दोन प्रकारचे प्रजोत्पादक अवयव एकत्र (एका फूलात) नसणारे (फूल), उदा. मका, एरंड, काकडी इ.

dicliny

विभक्तलिंगता वर वर्णन केलेला प्रकार अथवा स्थिती

Dicotyledoneae

द्विदलिकित वनस्पती वर्ग बीजामध्ये दोनच दलिका (गर्भावस्थेतील पाने) असलेल्या वनस्पतींचा मोठा गट, याचा अंतर्भाव फुलझाडांमध्ये (आवृतबीज वनस्पतींच्या उपविभागात) करतात. सामान्य भाषेत द्विदल वनस्पती म्हणतात. दुसरा वर्ग एकदलिकितांचा होय.

dicotyledonous

द्विदलिकित, द्विबीजपत्री दोन दलिका (डाळिंब्या) असलेलं (बीज), उदा. पावटा, मोहरी, आंबा इत्यादी. अशी बीजे असलेल्या सर्व वनस्पतींना हेच विशेषण सामान्यपणे लावतात. द्विदळ अशी संज्ञा सामान्यपणे रुढ आहे. ह्या वनस्पतींची इतर प्रमुख लक्षणे - पानांमध्ये शिरांचे जाळे, खोडात सतत वाढणाऱ्या वाहक वृंदाचे वर्तुळ, बहुवर्षीय वनस्पतीत द्वितीयक वृद्धी, फुलातील प्रत्येक मंडलात ४-५ पुष्पदले, फळे व बीजे विविध प्रकारची उदा. निंब,पिंपळ, बाभूळ, साग

dictyostele

जलरंभ, बहुलाद्यरंभ अनेक प्रारंभिक (साधे) रंभ असलेले, उदा. नेफोलेपिस नेचा

dicyclic

द्विचक्रिक, द्विमंडलित विशिष्ट प्रकारच्या पुष्पदलांची एकाऐवजी दोन मंडले असणारे (फूल), उदा. मोहरीच्या फुलातील केसरमंडल, निशिगंधा (गुलछडी) च्या फुलातील परिदले, हिरव्या चाफ्याचे फुल

didymous

द्विभक्त १ फलांशाच्या जोड्या असलेले (फळ), उदा. धने, जिरे, अरसूळ (Conthium didymum Gaertn.) २ दोन भाग असलेले, उदा. काही परागकोशखंड उदा. साल्व्हिया

didynamous

दीर्घद्वयी, द्व्योन्नत दोन लांब व दोन आखूड केसरदले असलेले उदा. तुळशीच्या फुलातील केसरमंडल, पातेरी, टोरेनिया

differentiated

विभेदित आकार व संरचना यात विशेष रीतीने फरक (भेद) पडलेले (शरीर किंवा अवयव)

differentiation

प्रभेदन, विभेदन शरीरातील भिन्न कार्याला उपयुक्त असे भिन्न संरचनेचे व आकारमानाचे घटक बनण्याची प्रक्रिया, अवयवांच्या विकासात ही प्रक्रिया प्रमुखपणे आढळते. संरचनेत भेद वाढत जाणे हे येथे अभिप्रेत आहे.

diffuse

प्रसूत, विरलशाखी पसरुन वाढणारी वनस्पती, उदा. पुनर्नवा (Boerhaavia diffusa L.)

diffusion

विसृति, विसरण वनस्पतींच्या शरीराबाहेरील वायू, पाणी, जमिनीतील विद्राव (त्यातील आयने) इत्यादींचा भौतिक नियमाने होणारा शरीरात प्रवेश, विशिष्ट परिस्थितीत त्यांचे आतून शरीराबाहेर येणे.

digestive gland

पचन प्रपिंड, पचन ग्रंथि अन्नाचे सात्मीकरण होण्यास त्याचे रुपांतर करण्याकरिता उपयुक्त द्रव पदार्थ (उदा. वितंचक) स्त्रवणारे उपांग (संरचना, ग्रंथि, कोशिका इ.) उदा. कीटकभक्षक वनस्पती.

digitaliform

हस्ताकृति हातमोज्याप्रमाणे आकार असलेले उदा. तीळ, विंचवी, तिलपुष्पी (Digitalis purpurea) इत्यादींच्या फुलांचे पुष्पमुकुट

digitate

चपेटाकृति बोटासह तळहाताप्रमाणे (पंज्याच्या) आकाराचे उदा. सावर, पून, गोरखचिंच इत्यादींची संयुक्त पाने, भुईकोहोळा (Ipomea digitata L.)

digonous

द्विकोनी आडवे कापल्यास दोन कोन दिसणारे,

dihybridisation

द्विसंकरण वर सांगितलेली गुणद्वय संकरप्रक्रिया (प्रयोग)

dilation

विस्तार, विस्फारण प्रकाष्ठाच्या परिसरातील मृदूतकाच्या कोशिकांच्या विभागणीमुळे प्रकाष्ठात मधून मधून खंड पडल्यामुळे ते सर्वच फुगण्याचा प्रकार

Dilleniaceae

करंबळ कुल, डायलेनिएसी करंबळ, करमळ इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, एंग्लरच्या पद्धतीत याचा समावेश पराएटेलीझ गणात व हचिन्सन यांना याचा अंतर्भाव करंबळ गणात (डायलेनिएलीझमध्ये) केला आहे. प्रमुख लक्षणे- वृक्ष, झुडुपे कधी वर चढणारी, जाड एकाआड एक पाने व कुंठित फुलोऱ्यावर द्विलिंगी, अवकिंज फुले, सदले ३-५ किंवा अनेक व सर्पिल आणि फळावर सतत राहतात. पाकळ्या ३-५ व सुट्या, केसरदले अनेक, तसेच किंजदले १ ते अनेक, सुटी किंवा जुळलेली व बीजकेही एक किंवा अनेक. मृदुफळ किंवा पेटिकाफळ, सपुष्क बीजावर बीजोपांग.

dimerous

द्विभागी प्रत्येक मंडलात दोनच पुष्पदले असणारे (फूल) उदा. मोहरी

dimorphic

द्विरुप दोन आकारात आढळणारे (अवयव, सजीव) उउदा. काही नेचंआची पाने

dimorphism

द्विरुपता वर वर्णन केलेला प्रकार, उदा. बिशकोप्रा

dioecious

विभक्तलिंगी भिन्न लिंगभेद दर्शविणारे अवयव (उदा. केसरदले किंजदले, अंदुककलश, रेतुकाशये इ.) दोन भिन्न वनस्पतीवर असणारी जाती, उदा. पपई, कुंकुमवृक्ष, सायकस, कॉलेर्पा आणि कोडियम या हरित शैवलांच्या काही जाती, एक्किसीटम अर्वेन्से इ.

dioecism

विभक्तलिंगता वर वर्णन केलेला प्रकार

Dioscoriaceae

आलुक कुल, डायॉस्कोरिएसी कणगर, गोराडू, कारंदा इत्यादी एकदलिकित वनस्पतींचे कुल, बेंथॅम व हूकर यांनी पलांडु गणात घातले आहे. प्रमुख लक्षणे- वेली, भूमिस्थित ग्रंथिल खोड व मुळे, साधी, एकाआड एक पाने (जाळीदार शिरांची), नियमित, एकलिंगी, त्रिभागी, लहान फुले भिन्न वनस्पतीवर असतात, अधःस्थ किंजपुटात १-३ कप्पे व प्रत्येकात २ बीजके, मृदुफळ किंवा बोंड, सपुष्क बी

diplo-

द्वि जोडी या अर्थाचा प्रत्यय

Dipterocarpaceae

शाल कुल, डिप्टेरोकार्पेसी चालन (गुर्जन), शाल (साल), बोर्निओ कापूर इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. बेंथॅम व हूकर यांनी वृंदार (कोकम) गणात समावेश केला आहे. प्रमुख लक्षणे - साध्या एकाआड एक, जाड, सोपपर्ण पानांची उंच झाडे (वृक्ष), अकुंठित फुलोऱ्यावर, द्विलिंगी, नियमित, पंचभागी, अवकिंज फुले, ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात तीन कप्पे व त्या प्रत्येकात दोन बीजके, सतत संवर्ताने वेढलेले कपाली सपक्ष फळ. साल (Shorea robusta Gaertn)

disc

विम्ब, चकती १ फुलातील पुष्पदलांमध्ये पुष्पस्थलीची वर्तुळाकार चकतीसारखी वाढ २ स्तबक फुलोऱ्यातील पसरट पुष्पासन ३ कंदातील खोडाचा संक्षिप्त चकतीसारखा भाग ४ थाळी, तबकडी इत्यादी अर्थाने वापरतात.

Disciflorae

बिम्बपुष्पी श्रेणी वर्गीकरणाच्या बेंथॅम व हूकर यांच्या पद्धतीत फुलझाडांच्या द्विदलिकित वर्गातील सुट्या पाकळ्या असणाऱ्या उपवर्गातील बिम्बयुक्त फुले असलेल्या वनस्पतींची श्रेणी

disciform

बिम्बसदृश सपाट व गोलाकार चकतीसारखे अथवा वर्तुळासारखे

discoid gland

बिम्बाभ प्रपिंड चकतीसारखे किंवा अर्धगोलाकार डोके असलेली, लांब अथवा आखुड दांड्यावर आधारलेली स्त्रावक ग्रंथि

discolour

भिन्नवर्णी दोन्ही पृष्ठभाग निरनिराळ्या रंगाचे असलेले, उदा. काळा चाफा (Unona discolour Vahol.) कानवला (Rhoeo discolour Hans), बिगोनिया इ. ची पाने

discontinuous

खंडित, असंतत सलगपणा (क्रमिकपणा) नसलेले (उदा. भेद)

disjunction

वियोजन प्रजोत्पादन कोशिका (गंतुके) निर्मिणाऱ्या जनक कोशिकेच्या न्यूनीकरण विभाजनात प्रथम एकत्र येणाऱ्या समजात लिंगसूत्रांच्या जोडीतील (एक बापाकडील व एक मातेकडील) प्रत्येक नंतर नित्याप्रमाणे अलग होण्याची प्रक्रिया, त्यानंतर त्यापैकी प्रत्येक स्वतंत्र गंतुकात राहतो. रंदुकात ते दोन्ही परत एकत्र येतात. मात्र क्वचित ते वर सांगितल्याप्रमाणे अलग न होता दोन्ही एकाच गंतुकात येतात व दुसऱ्या गंतुकात त्या रंगसूत्राचा अभाव आढळतो. या प्रकारास 'अवियोजन' म्हणतात (non disjunction) हाच प्रकार इतर रंगसूत्रांच्या बाबतीतही होणे शक्य असते. ह्यामुळे संततीच्या लिंगभेदात व काही लक्षणात फरक (भेद) पडतात, तसेच विशिष्ट लिंगभेदयुक्त व्यक्तींचे प्रमाणही बदलते.

disjunctive symbiosis

वियोजी (वियुक्त) सहजीवन परस्परांचे कायम निकट संबंध न राखता चालू असलेले सहजीवन (एकत्र जगणे). उदा. पक्षी आणि वृक्ष यांचा सहवास फक्त फळे खाण्यापुरता किंवा रात्री घरट्यात विश्रांतीकरताच असतो. ते कायमपणे चिकटलेले नसतात.

dispersal

विकिरण, प्रसार फळे, बीजे, बीजुके इत्यादींना जनक वनस्पतीपासून अलग करून इतरत्र नेण्याची नैसर्गिक प्रक्रिया

displacement

विस्थापन, स्थानच्युति एखादा अवयव निसर्गतः अनित्य जागी येणे. उदा. सूर्यफुलाच्या पुष्पासनाखाली, बाजूस दुसरे लहान स्तबक (फुलोरा) आलेले क्वचित आढळते.

dissected

१ खंडित २ विच्छेदित १ निसर्गतः अनेक भाग पडलेले, उदा. पाण्यातील पाने २ वर सांगितल्याप्रमाणे सुटे केलेले इ. (अवयव) उदा. फूल किंवा फळ

dissecting microscope

विच्छेदक सूक्ष्मदर्शक सूक्ष्म विच्छेदनाकरिता सोइस्कर असे उपकरण

dissection

विच्छेदन विशिष्ट पद्धतीनुसार वनस्पती अथवा प्राणी व त्यांचे भाग अभ्यासाचे दृष्टीने सुटे करणे, कापणे इ. प्रक्रिया

dissemination

प्रसार विशेषतः सूक्ष्म प्रजोत्पादक घटकांचे मूळ वनस्पतींपासून अलग करून दूरवर नेण्याची प्रक्रिया. उदा. बुरशी व भूछत्रे यांची बीजुके

disseminule

विकिर्णी स्थलांतराच्या अवस्थेतील वनस्पती, उदा. बीज, बीजुक, फळ इ.

dissepiment

पटल पातळ पडदा उदा. किंजपुटात किंजदलाच्या आत वाढलेल्या बाजू जुळून तयार झालेला पडदा, त्यामुळे त्यात कप्पे तयार होतात उदा. भेंडी

dissimilar

असम, विषम, असदृश सारखेपणा नसलेला (अवयव), उदा. वाटाण्याच्या फुलातील पाकळ्या, मुळे व खोड यांची संरचना, मुळे, खोड, पाने अनेक दृष्ट्या विषम असतात.

dissolved

विलीन विरघळलेले

distal

दूरस्थ दूर असलेला, दूरचा उदा. पानाचे टोक देठाशी तुलना केल्यास खोडापासून दूर असते.

distichous

द्विपंक्तिक दोन रांगांत असलेली उदा. गवताची पाने, रायआवळा (Phyllanthus distichous Muell).

distillation

ऊर्ध्वपातन एखादा द्रव पदार्थ उकळेपर्यंत तापवून व त्याची वाफ निववून तो परत द्रवरुपात (बहुधा पूर्वीपेक्षा अधिक शुद्ध स्वरुपात) आणण्याची प्रक्रिया

distinct

मुक्त, अयुक्त सुटे, न जोडलेले (न जुळलेले), उदा. काही केसरतंतू, परागकोश खंड, किंजदले, इत्यादी पुष्पदले

distractile

वियोजी परागकोशाच्या दोन खंडांना परस्परांपासून पूर्णपणे दूर ठेवणारी संधानी उदा. सॅल्व्हिया.

diurnal

१ दैनिक २ दिनचर १ दिवसा घडणारे २ दिवसा संचार करणारे

divaricate

अत्यपसारी परस्परापासून बव्हंशी दूर असलेले भाग, उदा. काही परागकोशांचे खंड, काही पानांतील शिरा

divergence

परामुखता, अपसारण परस्परांपासून दुरावत जाणे, उदा. ताड, एरंड इत्यादींच्या पानातील शिरा, रुईची दोन पेटिकाफळे, कुडा, माकडशिंगी इत्यादींची फळे

divergent

परामुख, अपसारी परामुखता असलेले, परस्परापासून दूर होत गेलेल्या (उदा. शिरा)

divided

खंडित,मुक्त सुटे, एकमेकांपासून तळापर्यंत अलग झालेले (भाग), उदा. संदले, प्रदले, पानांची दले, पुष्पदले इ.

division

१ विभाग २ विभाजन १ वर्गीकरणातील मोठा गट (एकक), कोटीहून किंवा उपकोटीहून लहान २ विभागण्याची प्रक्रिया, उदा. कोशिका, प्रकल

DNA

डी एन ए प्राणी व वनस्पती यांच्या शरीरघटकातील एक रासायनिक पदार्थ, डी ऑक्सिरिबोज न्यूक्लीइक ऍसिड, प्रकलातील एक आम्ल

domesticated

१ संवर्धित २ पाळीव १ लागवडीमुळे टिकून राहिलेली (वनस्पती) २ पाळलेला प्राणी

dominance

१ प्रभाव २ प्राधान्य १ संकराच्या प्रक्रियेत दोन वैकल्पिक गुणांपैकी एकाची अधिक छाप संकरजात दिसण्याचा प्रकार २ वनस्पतिसमुदायातील काही व्यक्तींचा ठळकपणा ३ परिस्थितिविज्ञानात, एखाद्या पादपसमुदायातील प्रत्येक जातीच्या व्यक्तींनी व्यापलेली क्षेत्रमर्यादा, एखाद्या समुदायात अनेक थर असल्यास प्रत्येक थरातील प्रभाव स्वतंत्रपणे मोजला जाणे आवश्यक असते.

dominant

१ प्रभावी, प्रकट २ प्रधान १ संकरजात प्रत्यक्ष दिसून येणारे (लक्षण) पहा recessive २ संगति व संघात यातील सर्वात प्रभावी वनस्पती

dormancy

प्रसुप्तावस्था, तंद्रावस्था, प्रसुप्तता

dormant

१ प्रसूर २ अप्रकट १ योग्य परिस्थितीच्या अभावी प्रकट न झालेले, उदा. कळी, बीज अथवा बीजुक यातील जीवन २ दोन वैकल्पिक गुणांपैकी संकरप्रजेत न दिसणारा पण त्यापुढच्या पिढीतील काही अपत्यांत आढळणारे लक्षण

dorsal

पृष्ठीन, पृष्ठीय, पश्च पाठीकडचा, पानाच्या बाबतीत वरची किंवा प्रकाशाकडे असलेली बाजू

dorsifixed

पृष्ठालग्न, पृष्ठाबद्ध पाठीकडून चिकटलेले, उदा. कमळाचे परागकोश

dorsiventral

द्विपार्श्व दोन बाजू असणारे

dosage

मात्रा योग्य परिणामकारक व्हावे असे एखाद्या औषधाचे प्रमाण

double

द्विगुणित, दुहेरी, दुप्पट, द्वि (उपसर्ग) दुप्पट भाग असलेले, उदा. पाकळ्या (निशिगंध), तगर, मोगरा, जास्वंद, तेरडा इ.)

down

मृदुलोम मऊ लव उदा. ऐसर (ईश्वर)

downy

मृदुलोमश, लवदार मऊ लव असलेले, उदा. रुई, तीळ

draining point

निःसरणाग्र, प्रकुंचिताग्र

drepanium

वक्रवल्लरी, दात्रवल्लरी कोयत्याच्या आकाराचा कुंठित फुलोरा

dropping

लोंबती, नत खाली लोंबणारी, उदा. फुले (कोरफड, कलांचो), फांद्या, पाने (हिरव्या अशोकाचा एक प्रकार)

drought

जलदुर्भिक्ष, जलाभाव पाण्याची दुर्मिळता (तुटवडा), रुक्षता

drug

औषध शरीरातील दोष नाहीसे करून आरोग्यप्राप्तीचा लाभ देणारा पदार्थ

drupe

अश्मगर्भी फळ, अष्ठीला, आठळी फळ, बाठी फळ फलावरणाचा सर्वांत आतला कठीण (कवचासारखा) असलेले (बाठी असलेले) रसाळ फळ, उदा. आंबा, बदाम, अक्रोड, जरदाळु इ.

drupelt

उपाष्ठीला अनेक आठळ्यांच्या घोसफळातील एक उदा. रासबेरी

duct

नलिका, वाहिनी राळ, श्लेष्मल (चिकट) द्रव्य, चीक यांसारखे पदार्थ साठविणे, किंवा बाहेर टाकणे, याकरिता शरीरातील सलग नळीसारखा घटक किंवा कोशिकांमधून जाणारा मार्ग उदा. चीड, चिल, अफू, सायकस इ.

dulcis

मधुर गोड, खारट, तुरट, कडवट इत्यादी नसलेले उदा. विलायती चिंचेतील (इंगा डल्सिस) बीजाभोवतालचा मगज (Pithecolobium dulce Benth).

dune

वालुकाराशि वाऱ्याने किंवा मोठ्या लाटांनी किनाऱ्यावर किंवा वाळवंटात जमलेल्या वाळूचे लहान मोठे ढीग (उंचवटे)

duplex

द्विघटक विशिष्ट आनुवंशिक गुणांचे बाबतीत आई किंवा बाप यांच्याकडून एकाच लक्षणाचे दोन प्रभावी गुणघटक संततीत उतरण्याची घटना, एकच प्रभावी घटक उतरल्यास एकघटक (simplex) आणि एकही न उतरल्यास अघटक (nulliplex) अशा संज्ञा आहेत.

duplicate

द्विगुण्य, द्विरुप दुप्पट संख्या असलेले उदा. आनुवंशिक परिमाणात्मक लक्षणांचे संततीत अनुहरण होताना दोन प्रभावी घटक जबाबदार असण्याचा प्रकार, उदा. गव्हाचा रंग

duplication

द्विगुणन दुप्पट होणे, उदा. फुलातील मंडले किंवा त्यातील अवयव, रंगसूत्रे, कोशिका इ.

duramen

अंतःकाष्ठ जून खोडाच्या मध्यभागी असलेले गडद रंगाचे (मृत) लाकूड, यांचे कार्य फक्त मजबुती आणण्याचे असते.

duration of life

आयुर्मान, आयुःकाल वनस्पतीची सर्वसाधारण जीविताची मर्यादा

dwarf male

ऱ्हस्व पुं-तंतु, लघु नर फार लहान आणि फक्त पुं-गंतुके निर्माण करणारा तंतू, उदा. इडोगेनियम शैवल

dwarf shoot

ऱ्हस्व प्ररोह, लघु शाखा १ केवळ दोन किंवा तीन पाने असणाऱ्या लहान मर्यादित शाखा, उदा. चीड, चिल इ. २ अत्यंत मर्यादित वाढ असणाऱ्या शाखा, उदा. फणसाच्या खोडावरील फुलोऱ्याच्या शाखा

dwarfishness

ऱ्हस्वता, लघुत्व खुजेपणा, खुरटेपणा, वाढीमध्ये दोष निर्माण झाल्यामुळे आलेला अथवा कृत्रिमरीत्या आणलेला, साधारणपणे निसर्गतः रुक्ष प्रदेशातील वनश्री खुरटी असते.

e

- हान नकार (अभाव) दर्शक उपसर्ग, मराठीत प्रत्ययाप्रमाणे- 'हीन' वापरतात

ear

१ कर्ण २ संयुक्त कणिश १ सामान्य अर्थाने कान अथवा तत्सम भाग २ अनेक लहना कणिशांचा छदयुक्त फुलोरा, उदा. मका, पहा spike, spiklet

earlier

पूर्वतर अधिक आरंभी असलेले

earliest

पूर्वतम सर्वात आरंभी असलेले

early

पूर्व आरंभी असलेले

earth

पृथ्वी

Ebenaceae

टेंबुर्णी (तिंदुक) कुल, एबेनेसी टेंबुर्णी, काकी, तिमरु, तेंडू, अबुनस इत्यादी द्विदलिकित फुलझाडांचे कुल, याचा अंतर्भाव तिंदुक गणात (एबेनेलीझ) मध्ये करतात. बकुल कुलाशी (सॅपोटेसी) याचे निकट संबंध आहेत. प्रमुख लक्षणे- वृक्ष व झुडपे, साधी, अखंड व चिवट पाने, नियमित, बहुधा विभक्तलिंगी, सच्छदक, ३-७ भागी फुले, परिदले जुळलेली, संवर्त सतत राहणारा, पुष्पमुकुट संवलित, केसरदलांची दोन मंडले व तळाशी ती पाकळ्यास चिकटलेली, ऊर्ध्वस्थ किंजपुट, किंजदले २-१६ व जुळलेली, मृदुफळ, क्वचित तडकणारे फळ, सपुष्क बिया

ebracteate

छदहीन छद (फुलाच्या तळाशी असलेले उपांग) नसलेले (फूल), उदा. संकेश्वर, मोगरा इ.

ecalcarate

शंउडिकाहीन शुंडिका नसलेले

ecesis

वसन प्रक्रिया, स्थिरावणे नव्या जागी आक्रमक वनस्पतींचे बी अथवा बीजुक रुजून नवीन वनस्पती वाढणे, प्रजोत्पादन होणे व अशा रीतीने ती स्थिर होणे

echin-

कंटकित (ग्रीक उपसर्ग)

echinate

कंटकित, काटेरी मजबूत, काटे असलेली (वनस्पती, अवयव इ.), उदा. उटकारी (Echinops echinatus Roxb.)

eciliate

केसलहीन, पक्ष्माभिकाहीन केसल नसलेला (अवयव, उपांग)

ecological system

पारिस्थितिकीय तंत्र एक किंवा अनेक सजीव आणि त्यांचा परिसर यांमधील ऊर्जेच्या विनिमयाचे जटिल संबंध दर्शविणारी व्यवस्था

ecology

परिस्थितिविज्ञान, स्थलविज्ञान, पारिस्थितिकी वनस्पतींच्या परिस्थितीसापेक्ष अभ्यासाने मिळविलेल्या ज्ञानाची शाखा

economic botany

आर्थिक वनस्पतीशास्त्र (वनस्पतीविज्ञान), व्यावहारिक किंवा सांपत्तिक दृष्टीने उपयुक्त अशी वनस्पतींच्या अभ्यासाची (अन्वेषणाची) ज्ञानशाखा

ecorticate

मध्यत्वचाहीन मध्यत्वचा अगर तत्सम ऊतक नसलेले, उदा. कांडशरीरिका (कारेसी) शैवल वर्गातील काही वनस्पती

ecostate

सिराहीन शिरा नसलेले (पान अथवा तत्सम अवयव), मांसल पानावर शिरा दिसत नाहीत, उदा. पानफुटी, घायपात इ.

ecosystem

स्थूल व्यूह, स्थल तंत्र, निवास तंत्र पादपसमुदायातील सर्व सजीव व निर्जिव घटकांची परस्परावलंबी एकत्रित संस्था (व्यूह), सजीवांपैकी कोणी अपघटक (decomposers), कोणी उत्पादक (producers) आणि इतर ग्राहक (consumers) असतात. साधारणपणे हिरव्या वनस्पती अधिकांश उत्पादक, सूक्ष्मजंतू व कवक हे अपघटक (जटिल कार्बनी पदार्थांचे रुपांतर अकार्बनी पदार्थांत करणारे) व प्राणी अधिकांश ग्राहक (उपयोगांत आणणारे) असतात.

ecotone

पादपी सीमा, एकोटोन दोन पादपसमुदायातील सीमारेषा दर्शविणारे संक्रमणस्थल (परस्परात मिसळलेले ठिकाण).

ecotype

स्थितिरुप, स्थलरुप, एकोटाइप १ विशिष्ट परिस्थितीशी (जननिक दृष्ट्या) वंशपरंपरेने अनुकूलित झालेल्या एकाच जातीतील काही वनस्पतींचा गट, यांचा याच जातीतील अन्य परिस्थितीशी अनुकूलित झालेल्या इतर वनस्पतींशी मुक्तपणे संकर होऊ शकतो. २ एखाद्या वनस्पतीचा निवासानुरुप बनलेला रुपप्रकार.

ecto-

बाह्य बाहेरचे या अर्थी उपसर्ग

ectoparasite

बाह्योपजीवी आश्रयाच्या पृष्ठभागावर राहून आतील अन्नरस शोषून घेणारे, उदा. अमरवेल, काही कवक

ectophloic

बाह्यपरिकाष्ठी केवळ बाहेरच्या बाजूस परिकाष्ठ असलेला (रंभ), उदा. बहुतेक सर्व खोडात आतील बाजूस प्रकाष्ठ व त्या बाहेर परिकाष्ठ असते, काही नेचे (ऑस्मुंडा) व तत्सम वनस्पती यांच्या खोडात आत व बाहेर परिकाष्ठ असते.

ectoplasm

बाह्यप्राकल कोशिकेच्या आवरणाच्या आतील बाजूस असलेला प्राकलाचा (जीवद्रव्याचा) थर, हा अधिक दाट व पारदर्शक असतो.

ectotrophic mycorrhiza

बहिःस्थित संकवक इतर झाडांच्या मुळांच्या पृष्ठभागावर आश्रय घेणारे व आपली उपजीविका चालविणारे कवक, हे मुळाला जमिनीतील अन्नरस उपलब्ध करून देते, उदा. चीड, सहजीवनाचा एक प्रकार

edaphic

भौम वनस्पतींना आधारभूत अशी मुख्यतः जमीन, पाणी, अन्य वनस्पती, कुजणाऱ्या काटक्या, प्राणिज पदार्थ इत्यादींचा या संज्ञेत समावेश होतो.

edge

धारा, किनार पानाची किंवा तत्सम अवयवांची कडा

effective publication

अनुवृत्त प्रकाशन वनस्पतींच्या नावांसंबंधीची प्रसिद्धी छापील मजकूर, विक्री, देवघेव, प्रसार इ. साधनांनी करण्याची अधिकृत पद्धती.

effloration

१ पुष्पोद्गम, पुष्पनिर्मिती २ पुष्पकाल १ फुले येणे २ फुलांचा मोसम.

efflux

बहिर्वाह, उत्प्रवाह बाहेर वाहून येण्याची क्रिया किंवा तो पदार्थ

egg

अंदुक, स्त्री अंदुक, अंडपेशी, अंडे प्रजोत्पादनाचे सामर्थ्य (क्षमता) असलेली स्त्री लिंगधारक कोशिका

ejection

विक्षेपण आतून जोराने फेकण्याची प्रक्रिया उदा. काही बीजे व बीजके

ejectory mechanism

विक्षेपक यंत्रणा (योजना) वर वर्णन केल्याप्रकारची कार्यकारी योजना, उदा. तेरडा, संकेश्वर, एरंड इऍही फळे, नेफोलेपिस नेचा (बीजुक कोश), काही शेवाळी व कवक

Elaegnaceae

आंबगूळ कुल, एलेग्नेसी आंबगूळ व इतर काही (एकूम तीन वंश व सुमारे ४५ जाती) वनस्पतींचा अंतर्भाव असलेले एक द्विदलिकित फुलझाडांचे कुल, याचा समावेश जंबुल गणात (मिर्टेलीझ) केला जातो. हचिन्सन यांनी बदरी गणात (ऱ्हॅम्नेलीझ) केला आहे. प्रमुख लक्षणे- शाखायुक्त व बहुधा काटेरी झुडपे, खवल्यासारख्या केसांनी भरलेली साधी चिवट पाने, द्विलिंगी किंवा एकलिंगी, २-४ भागांची (पुष्पदलांची) मंडले, पुष्पासन नळीसारखे व बहुधा किंजपुटाला वेढणारे, पाकळ्या नसतात. परिदले ४ (क्वचित २ किंवा ६) केसरदले किंजपुटात एक कप्पा व त्यात बीजक, आठळीफळात एक अपुष्क बी.

elaioplast

तैलकणु, मेदलवक, एलिओप्लास्ट तैलबिंदू बनविणारा कोशिकेतील सजीव कण

elastic limit

स्वाग्रही सीमा कायम ताणले जाण्यापूर्वी वनस्पतीसूत्राने (धाग्याने) पेललेले जास्तीत जास्त वजन

elater

क्षेपक बीजुकांच्या प्रसाराला मदत करणारा जलशोषी व बहुधा सपाट तंतू, उदा. एक्किसीटम, मार्चाशिया, पेलिया, इ. शेवाळी

elaterophore

क्षेपकधर क्षेपकांना आधार देणारा स्तंभासारखा तंतुमय भाग, उदा. पेलिया (शेवाळी)

electrotactic

विद्युतचनुचलनी विजेच्या चेतनेमुळे होणाऱ्या हालचालीची प्रतिक्रिया

electrotropic

विद्युतनुवर्तनी विजेच्या चेतनेमुळे होणाऱ्या वाढीमुळे वळण्याची प्रतिक्रिया

eligulate

जिव्हिकाहीन जिभेसारखे लहान उपांग (पानाच्या बगलेत) नसलेली (वनस्पती) उदा. लायकोपोडिएलीझ.

elliptic

दीर्घवृत्ताकृति लंबगोलासारखे, उभट वर्तुळासारखे उदा. सदाफुली, बकुळी इत्यादींची पाने

elongate

लंबित, लांबलेले

elongation

लंबन, दीर्घीकरण लांबीत वाढ होण्याची प्रक्रिया

elongation phase

लंबनावस्था नवीन कोशिकांची निर्मिती झाल्यावर त्यांची लांबीत वाढ होण्याची अवस्था, त्यानंतरच आकारास कायमपणा येतो, हा प्रकार विशेषतः टोकास असलेल्या (अग्रस्थ विभज्या) कोशिकात आढळतो.

emarginate

निम्नमध्य, निम्माग्र टोकास त्रिकोनी खाच असलेले, उदा. ऊंडी, अंबुशी यांची पाने

embryo

गर्भ, भ्रूण अंदुककलशातील किंवा बीजातील वनस्पतीची अविकसित अवस्था, फलनानंतर रंदुकापासून ती वनस्पती स्वावलंबी होईपर्यंतची अवस्था. प्राण्यांच्या बाबतीत फलित अंड्यापासून (युग्मनजापासून) ते तो प्राणी जातिविशिष्ट लक्षणांनी परिपूर्ण अशा अवस्थेत येईपर्यंतची अवस्था

embryogeny

गर्भविकास रंदुकापासून गर्भाची वाढ होण्याची प्रक्रिया किंवा तत्संबंधी माहितीची शाखा

embryology

गर्भविज्ञान गर्भासंबंदी संपूर्ण माहिती.

embryomy

गर्भत्व, भ्रूणत्व गर्भ असण्याचा प्रकार

embryonic axis

गर्भाक्ष गर्भाच्या दोन टोकास जोडणारा आस (कणा)

embryophyta

गर्भपादप विभाग, एमबियोफायटा एंग्लर यांच्या पद्धतीप्रमाणे वनस्पति कोटींचे तेरा विभाग केले असून पहिल्या अकरांचा एक गट कायक वनस्पती (थॅलोफायटा) म्हणून ओळखला जातो, दुसरा गट शेवाळी व नेचाभ (बायोफायटा व टेरिडोफायटा) यांचा व तिसऱ्या गटात (स्परमटोफायटा) बीजी वनस्पतींचा समावेश केला जातो, दुसऱ्या व तिसऱ्या गटांचा एकत्रित गट 'गर्भपादप' (काही काळ गर्भावस्थेत राहणाऱ्या वनस्पती) हा असून त्यांस अनुक्रमे एसायफोनोगॅमा (अनिनालयुतिक) व सायफोनोगॅमा (निनालयुतिक) अशी नावे, त्यांचे उपविभाग समजून, दिली आहेत.

emergence

त्वगुत्थित त्वचेवर वाढलेले व त्वचेखाली असलेल्या थराचाही संबंध असणारे उपांग, उदा. काही केस, काटे इ.

emission

उत्सर्जन बाहेर टाकण्याची क्रिया

emulsion

पायस एक कलिल द्रवाचे दुसऱ्या द्रवात मिसळून निलंबित (तरंगत) राहण्याची स्थिती. उदा. दुधात मेदाचे कण व प्रथिनाचे कण पाण्यात एकत्रित तरंगत असतात.

enation

अपवर्धित अपित्वचेपासून वर चढलेले उपांग.

encysted

कोष्ठित बहुधा जाड आवरणात, पिशवीत बंद केल्यासारखे राहिलेले, उदा. काही सूक्ष्मजंतू किंवा इतर सूक्ष्म वनस्पती काही काल सुप्तावस्थेत अशा प्रकारे काढतात, त्याला कोष्ठावस्था (encystment) म्हणतात,

endarch

अंतर्वर्धी काष्ठनिर्मितीत प्रथमतः परिघाजवळ सुरवात होऊन तेथे आद्यप्रकाष्ठ व नंतर परिघापासून केंद्राकडे (अधिमध्य) उत्तर प्रकाष्ठ बनण्याची प्रक्रिया, उदा. बहुतेक सर्व खोडे

endemic

प्रदेशनिष्ठ विशिष्ट ठिकाणीच आढळणारी (वनस्पती), आंबा (Mangifera indica L.) व लाल अशोक (Saraca indica L.) या भारतातील वनस्पींच्या शास्त्रीय नावात जातिवाचक शब्द त्या अर्थाने वापरलेला आढळतो.

endemism

प्रदेशनिष्ठा वर वर्णन केलेली प्रवृत्ति (प्रकार), उदा. कारवी, तेरडा

endergonic reaction

ऊर्जाग्राहक विक्रिया ऊर्जेचा पुरवठा करावा लागणारा रासायनिक बदल घडवून आणणारी घटना

endo-

अंतः आतील या अर्थी उपसर्ग

endocarp

अंतःकवच फळाच्या तीन आच्छादनांपैकी सर्वात आतील भाग, अष्ठीलात हा कवचासारखा परंतु मृदुफळात पातळ असतो.

endodermis

अंतस्त्वचा तल्पोतकाचा सर्वात आतील थर, उदा. खोड व मूळ यात केंद्रवर्ती रंभाशी हा थर बाहेरून चिकटुन (परिरंभाभोवती) असतो

endogenous

अंतर्जात, अंतर्भव आतील कोशिकाथरापासून उद्भवलेले, उदा. मुळाच्या शाखा, बीजुककोशात बनलेली बीजुके

endoparasite

अंतर्जीवोपजीवी आश्रयाच्या शरीरात राहून उपजीविका करणारी (वनस्पती अथवा प्राणी), उदा. तांबेरा, काणी, कित्येक रोगकारक सूक्ष्मजंतू, जंतासारखे किंवा नारुसारखे प्राणी

endophyte

अंतर्वनस्पती एका वनस्पतींच्या शरीरात असलेली (पण जीवोपजीवी असेलच अशी नव्हे) दुसरी वनस्पती, उदा. सायकसच्या मुळातील नीलहरित शैवल (नॉस्टॉक), ँथोसिरॉस (शेवाळी) मधील नॉस्टॉक, ऍझोलातील (जलनेचा) ऍनाबीना शैवल

endoplasm

अंतःप्राकल कोशिकेतील बाह्यप्राकलाने वेढलेला आतील जीवद्रव्याचा भाग, हा अधिक कणीदार व पातळ असतो.

endoplasmic reticulum (ER)

अंतःप्राकल जालक जिवंत कोशिकेतील प्राकलात आढळणारे अतिसूक्ष्म धाग्यांचे जाळे, संक्षिप्त रुपात अंजा ही संज्ञा इंग्रजी ER ऐवजी वापरण्यास हरकत दिसत नाही.

endoscopic

अंतरग्र अंदुककलशाच्या तळाकडे, विकासावस्थेत स्वतःचा अग्रभाग (वरचे टोक अथवा ऊर्ध्वधुव) असलेला (गर्भ), उदा. बीजी वनस्पतीतल्याप्रमाणे,

endosmosis

अंतस्तर्षण बाहेरील पातळ विद्रवाचा आतील अधिक दाट विद्रवाकडे पार्य पडद्यातून (पादुद्र्यातून) होणारा प्रवेश (विसरण), उदा. जमिनीतील लवणाचा पातळ विद्रव या नियमाने मूलकोशात ओढला जाण्याचा प्रकार

endosperm

पुष्क, गर्भपोष, भ्रूणपोष बीजकातील दलिकाबाहेरील अन्नसाठा करणारे ऊतक, उदा. एरंड, मका

endospermic

सपुष्क, गर्भपोषयुक्त गर्भपोषक अन्न असलेले, उदा. गहू, जायफळ, खारीक, नारळ इत्यादींची बीजे

endospore

अंतर्बीजुक बीजुककोशात बनलेले बीजुक, उदा. म्यूकर बुरशी, कित्येक शैवले, धानीकवक

endosporium

बीजुकांतःपटल बीजुकाचे आतील आवरण

endothecium

अंतःकोश बीजुकाशयाच्या विकासातील प्राथमिक अवस्थेत आढळणारे ऊतक, उदा. शेवाळी

endotrophic mycorrhiza

अंतःस्थित संकवक उच्च वनस्पतींच्या मुळात शिरकाव कपुन व तेथेच आपले तंतू वाढवून त्यांचे पोषण करणारी कवक वनस्पती, यापासून आश्रय वनस्पतीस कार्बनी द्रव्य मिळते, यामुळे सहजीवनाचा हा एक प्रकार आहे. उदा. नौओशिया आमर

energesis

ऊर्जानिर्मिती, ऊर्जामुक्ति विश्लेषणात्मक किंवा विध्वंसक प्रक्रियेने पदार्थातील ऊर्जा अलग करण्याचा प्रकार. उदा. श्वसन, वितंचक, ज्वलन इ.

energy

ऊर्जा एखादी क्रिया घडवून आणण्यास आवश्यक असलेली शक्ती (उत्साह)

ensiform

खड्गाकृति तरवारीच्या पात्यासारखे, उदा. केशर, बाळवेखंड, बेलमकँदा यांची पाने, आबईची शेंग, आबई (Canavalia ensiformis DC)

entire

अखंड न फाटलेली किंवा दाते नसलेली (किनार) उदा. पेरू, सदाफुली, कण्हेर इत्यादींची पाने

entomophilous

कीटकपरागित कीटकांद्वारे परागण (परागांचा प्रसार) घडवून आणणारे, उदा. आंबा, मेंदी, संकेश्वर, सूर्यफूल यांची फुले

entomophily

कीटकपरागण (पद्धत) वर वर्णन केल्याप्रमाणे परागण करविण्याचा प्रकार

enucleate

प्रकलहीन प्रकल नसलेली कोशिका, सूक्ष्मजंतुमध्ये प्रकलाचे कण विखुरलेले असतात. तसाच काहीसा प्रकार नील हरित शैवलात आढळतो.

environment

परिस्थिति, आसमंत, पर्यावरण वनस्पती अथवा प्राणी ज्या नैसर्गिक परिसरात जगतात, वाढतात व प्रजोत्पादन करतात तेथील हवा, जमीन, पाणी, इतर सजीव, पर्जन्यमान, उंची, तपमान, इत्यादी सर्वांचा समावेश येथे (या संज्ञेत) होतो.

enzyme

वितंचक नेहमीच्या तापमानात दुसऱ्या कार्बनी द्रवपदार्थात रासायनिक प्रक्रिया घडवून आणणारा कार्बनी प्रेरक (निदेशक) उदा. डायास्टेज, किण्वातील (यीस्ट) किंतक (झायमेज) इ.

ephemeral

अल्पजीवी, अल्पायुषी फार थोडे दिवस जिवंत राहून सर्व जीवनावस्थांतून जाणारी (वनस्पती), काही आमरे, धुव प्रदेशातील किंवा अत्यंत उंचीवर वाढणाऱ्या काही वनस्पती, काही शेवाळी, शैवले, शैवाक इ.

epi-

बाह्य बाहेरचा किंवा वरचा (वर असलेले) या अर्थी उपसर्ग, प्रत्ययाप्रमाणेही उपयुक्त

epibasal

अपितल गर्भपूर्वावस्थेतील रंदुकाचा वरचा अर्ध, इतर काही अवयवांच्या टोकाकडील अर्धा भाग

epibiotic

अपिजैव निर्वंश पादपजातीतील अवशिष्ट (शिल्लक ) जाती.

equatorial division

समविभाजन

Equisetinae

बंधकतृण वर्ग, हयवाल वर्ग, एक्किसिटीनी नेचाभ पादपापैकी (वाहिनीवंत अबीजी वनस्पतीपैकी) काही प्राचीन व काही विद्यमान वनस्पतींचा गट, यालाच आर्टिक्युलेटी असेही इंग्रजी नाव आहे. यात वनस्पतींची प्रमुख पिढी बीजुकधारी, मुळे, खोबणीदार हिरवे खोड व बहुधा फार लहान मंडलाकृती पानांचे झुबके, फांद्या असल्यास मंडलाकार, पाने वंध्य व जननक्षम, विशिश्ट प्रकारच्या उपांगांवर (बीजुक कोशधरांवर) बीजुककोश आधारलेले असून वाहक स्तंभात (रंभात) पर्णविवरे नसतात. विद्यमान वंश (एक्कीसीटम) एकच असून त्याचा अंतर्भाव बंधकतृण कुलात (एक्किसीटेसी) व बंधकतृण गणात (एक्किसीटेलीझ) केला असून त्याशिवाय हेनिएलिझ आणि स्फेनोफायलेलीझ हे प्राचीन गण बंधकतृण वर्गात समाविष्ट आहेत. एक्किसीटमच्या प्रजोत्पादक अवयवास शंकू म्हणतात व त्यामध्ये एका लहान अक्षावर छत्राकृती बीजुककोशधर असतात. त्या छत्राखाली बीजुककोश उभे टांगलेले असून त्यात सारखी दिसणारी बीजुके असतात. रुजल्यावर दोन स्वतंत्र (एकलिंगी) गंतुकधारी बनवतात.

equitant

अध्यारुढ कळीमध्ये पानांच्या मांडणीचा एक प्रकार, कळीमध्ये प्रत्येक पात्याचे दोन्ही अर्ध एकमेकाजवळ बिजागरीप्रमाणे (संमीलित) असून एकात दुसरे पान याप्रमाणे बाहेरून आत क्रम असतो. उदा. बेलमकँदा, ग्लॅडिओलस इ.

era

महाकल्प, ईरा भूशास्त्रीय कालाचा सर्वात मोठा भाग (कालखंड), याचे अनेक उपविभाग (कल्प) बनविलेले आहेत.

erect

१ ऊन्नत २ ऊर्ध्वमुख १ सरळ उभे, भरपूर काठिण्यामुळे (काष्ठामुळे) ताठ उभे राहणारे (खोड) उदा. जांभूळ, आंबा किंवा घनकोशिकांमुळे उभे राहणारे (पान), उदा. बेलमकँदा, कांदा, पांढरा माका (Eclipta erecta L.), झेंडू (Tagetes erecta L.) इ. २ बीजकरंध वर असलेले सरळ (बीजक) उदा. पॉलिगोनम

ergastic substances

अजैव पदार्थ कोशिकेतील जीवद्रव्यापासून निघालेले अक्रिय (मेदबिंदू, पिष्ठकण, बहिःस्त्राव इ. सारखे पदार्थ)

ergot

अर्गट कवक रोगामुळे गवताच्या (उदा. बाजरी) किंजपुटाचे ऐवजी तेथे वाढलेला (कवकतंतूंचा बनलेला) काळा शिंगासारखा अवयव (जालाश्म)

ergotine

अर्गटिन अर्गटातील विषारी व औषधी द्रव्य

Ericaceae

संतानक कुल, एरिकेसी संतानक, गंधपुरा, ँड्रोमेडा, एरिका, कॅलूना, काऊबेरी इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे मोठे कुल, याचा अंतर्भाव संतानक गणात (एरिकेलीझ) करतात. प्रमुख लक्षणे- मरुवासी लक्षणे असलेली झुडपे, बहुधा अवकिंज व जुळलेल्या पाकळ्यांची द्विलिंगी ४-५ भागी फुले, केसरदले ८-१०, बाहेरचे मंडल पाकळ्यासमोर, २-१२ किंजदलांचा अनेक कप्यांचा बहुधा ऊर्ध्वस्थ किंजपुट, फळ विविध, परागकोशातील परागांच्या चौकड्या छिद्रावाटे बाहेर पडतात, बिया अनेक

Eriocaulaceae

एरिओकॉलेसी एरिओकॉलॉन, पीपॅलँथस इत्यादी लॅटिन नावाच्या वंशांतील एकदलिकित वनस्पतींचे कुल. एंग्लर व प्रँटल यांनी फॅरिनोजी गणात व हचिन्सननी एरिओकॉलेलीझ या गणात अंतर्भूत केले आहे. बेंथम व हूकर यांनी ग्लुमेसी श्रेणीतील एरिओकॉली या नावाने हे कुल वर्णिले आहे. प्रमुख लक्षणे - गवतासारख्या दिसणाऱ्या बहुवर्षायु औषधी, सूर्यफूल कुलातील स्तबक प्रकारच्या फुलोऱ्यात एकलिंगी, फार लहान, २-३ भागी, नियमित व एकसमात्र फुले, ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात २-३ कप्पे व प्रत्येक कप्यात एक बीजक, फळात (बोंडात) सपुष्क बिया

esculent

खाद्य खाण्यास उपयुक्त (योग्य) उदा. Hibiscus esculentus L. भेंडी

essential

आवश्यक अत्यंत जरुरीचे उदा. फुलांमध्ये केसरदले व किंजदले प्रजोत्पादनार्थ आवश्यक असून त्यांचेशिवाय फुलाचे कार्य होत नाही. सापेक्षतः संवर्त व पुष्पमुकुट ही पुष्पदलांची मंडले साहाय्यक होत.

estiole

सूक्ष्मरंध काही कवकंआच्या गर्तिकांचे, धानीफलांचे आणि काही पिंगल शैवलातील कुहराचे द्वार, उदा. फ्यूकस, पेल्व्हेशिया

estipulate

अनुपपर्ण

etaerio

संघफल, घोसफळ एकाच फुलातील सुट्या किंजदलापासून प्रत्येकी एक या प्रमाणे बनलेल्या साध्या फळांचा झुबका, उदा. मोरवेल, सोनचाफा, हिरवा चाफा, रुई, कुडा, अनंतमूळ, सदाफुली इत्यादींत फक्त दोन फळांच्या जोड्या असतात.

etiolated

तमोविकृत प्रकाशाभावी पिवळटपणा व इतर दोष (लांब काडी, खवल्यासारखी पाने, नाजुकपणा इ.) आलेली (वनस्पती)

etiolation

तमोविकृति वर उल्लेखिलेला रोग (असण्याचा प्रकार)

Eubasidii

सत्यगदाकवक उदवर्ग, युबेसिडी गदाकवकातील एक गट, अर्धगदाकवक हा दुसरा.

Eugenics

सुप्रजाननशास्त्र, सुजननविज्ञान नवीन संतती (भावी पिढी) आनुवंशिक दृष्ट्या चांगली निपजण्यासंबंधीची ज्ञानशाखा

Eumycetae

सत्यकवक विभाग, युमायसेटी कवक (अळंबे) वनस्पतींतील या गटात चार वर्गांचा (शैवलकवक, धानीकवक, गदाकवक आणि अपूर्ण कवक) समावेश करतात. काही शास्त्रज्ञ श्लेष्मकवक (मिक्सोमायसेटी) कवकांतच अंतर्भूत करतात, तथापि त्यांना अलग करून हल्ली सत्यकवकांचा दर्जा (मिक्सेआथॅलोफायटा, मिक्सोफायटा, मायसेटोझोआ) दिला जातो, कायक वनस्पतींचा स्वतंत्र विभाग मानल्यास (अनेक शास्त्रज्ञांत याबद्दल मतभेद आहेत) शैवले व कवक हे दोन उपविभाग (यात शैवाक जमेस धरल्यास तीन उपविभाग) होतात परंतु तसे न मानल्यास श्लेष्मकवक, सत्यकवक (युमायकोफआयटा) हे विभाग मानणे योग्य ठरते

Euphorbiaceae

एरंड कुल, यूफोर्बिएसी पॅरा व सीरा रबर, एरंड, शेर, टॅपिओका, आवळा, पानचेटी इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, एंग्लर व प्रँटल यांच्या आणि बेसींच्या पद्धतींत याचा अंतर्भाव भांड गणात (जिरॅनिएलीझ), परंतु हचिन्सन यांनी एरंड गणात (यूफोर्बिएलीझ) केला आहे. प्रमुख लक्षणे- औषधी, क्षुपे व क्वचित वृक्ष, दुधी चीक बहुधा आढळतो. बहुधा साधई एकाआड एक पाने, कधी चषकरुप फुलोरा, सच्छद, लहान, एकलिंगी फुले, कधी पाकळ्या नसतात, केसरदले अनियमित (संख्या), किंजदले तीन,किंजपुट एक व ऊर्ध्वस्थ, तीन एकबीजी कप्पे, बोंड फळात पुष्कयुक्त बीजे, क्रोटन, ऍकॅलिफा, पानचेटी बागेत लावतात

Eusporangiatae

स्थूलबीजुककोशी उपवर्ग, युस्पोरँजिएटी जाड आवरणाचे व प्रत्येकी अनेक कोशिकापासून बनलेले बीजुककोश असलेला नेचे गट

eusporangiate

स्थूलबीजुककोशिक, युस्पोरॅजिएट वर वर्णन केलेल्या प्रकारचा (नेचा)

eustele

वृन्दरंभ अनेक स्वतंत्र वाहक वृन्दाभोवती एक अंतस्त्वचेचा थर असून मध्ये भेंड असलेला रंभ उदा. सूर्यफूल, अनेक द्विदलिकित खोडे व मुळे यात सामान्यपणे आढळणारा रंभ

euxerophyte

सत्यमरुपादप पूर्ण विकसित मूलतंत्र असलेली, पाणी शोषून घेण्यात अडथळा आल्यास त्वरित कोमेजणारी व रुक्ष ठिकाणी वाढणारी वनस्पती.

evaporation

बाष्पीभवन, बाष्पीकरण पाण्याची वाफ बनून वातावरणात मिसळून जाणे, तसाच दुसरा एखादा द्रव पदार्थ (उदा. अल्कोहॉल) सामान्य तापमानात उडून जाणे

evaporimeter

बाष्पीभवनमापक वनस्पतींतून सोडल्या जाणाऱ्या बाष्परुप पाण्याचे तौलनिक मोजमाप करण्याचे उपकरण

evergreen

१ सदापर्णी २सदाहरित ३ चिरहरित १,२ - झाडावरील सर्वच पाने एकावेळी गळून न पडल्याने सदैव हिरवे दिसणारे (झाड किंवा वन) २,३ - दीर्घकाळ हिरवी राहणारी (पाने).

evolution

उत्क्रंआति, क्रमविकास सामान्यतः क्रमाने हळूहळू बदल किंवा विकास होण्याची प्रक्रिया. प्राणी व वनस्पती यांच्या अनेक पिढ्यांत ही चालू असणे शक्य असून त्यामध्ये बदल, प्रगति व वाढ अभिप्रेत आहे. या प्रक्रियेत सर्वांगीण बदल व प्रगती असतेच असे नाही, अंशतः किंवा पूर्णतः परागति होत असल्याची (झाल्याची) उदाहरणे अनेक आहेत. पृथ्वीच्या स्वरुपातील बदल अथवा पृथ्वीवर आलेल्या क्रमवार घटना यांचाही या सामान्य संज्ञेत समावेश करतात.

ex

बाह्य, अ-, -हीन, बहि अभावदर्शक अथवा बाहेरील या अर्थी उपसर्ग, संज्ञांमध्ये उपसर्ग किंवा प्रत्यय असा उपयोग केला आहे.

exalbuminous

अपुष्क, पुष्कहीन बीजातील गर्भाभोवतीचा विशेष अन्नसाठा नसण्याची स्थिती उदा. वाटाणा, हरभरा, चिंच इत्यादींची बीजे.

exaltatus (raised high)

उच्च उंच, भव्य उदा. इतर नेचांच्या मानाने भव्य असा हंसराज नेचा (Nephrolepis exaltata Schott) याला मराठीत आपर्णांग नेचा असेही नाव आढळते.

exarch

बहिर्वर्धी बहुतेक सर्व मुळांमध्ये आढळणारी अपमध्य प्रकाष्ठनिर्मिती, येथे आद्यप्रकाष्ठ बाहेर व उत्तरप्रकाष्ठ आत असण्याचे कारण केंद्राकडून परिघाकडे वाढ होत असते.

excentric

१ उत्केंद्र २ विमध्य १ केंद्रापासून दूर. केंद्राभोवती नियमितपणे न बनलेले उदा. बटाटा, कर्दळ, आरारुट यातील तौकीर कणात कणबिंदू कणाच्या केंद्रापासून दूर असून त्याभोवतीचे थर सारख्या रुंदीचे (प्रमाणात) नसतात, या उलट काही तौकीरकणात कणबिंदू व केंद्र अलग नसतात व थरांची जाडी प्रमाणबद्ध असते. २ खऱ्या केंद्राभोवती वलयांमध्ये प्रमाणबद्धतेचा अभाव उदा. झाडाला सतत एकाच दिशेकडून जोराने वारा लागत असल्याने खोडाच्या संरचनेत काष्ठवलयांची जाडी वाऱ्याच्या दिशेप्रमाणे केंद्राभोवती सारखी नसते. संरक्षित बाजूस ती अधिक असते कारण तिकडे वाढ चांगली होते. केंद्रातून काढलेल्या त्रिज्यांची लांबी सारखी नसते.

excitability

उद्दीपनक्षमता, उत्तेजनक्षमता उत्तेजकाला (चेतकाला) प्रतिसाद देण्याचे सामर्थ्य (क्षमता).

excretion

उत्सर्ग, उत्सर्जन टाकाऊ (निरुपयोगी) पदार्थ बाहेर (कोशिकेबाहेर) टाकण्याची प्रक्रिया, कधी कधी असे पदार्थ कोशिकेत साठूनही राहतात (उदा. उडणारी तेले, काही स्फटिक) किंवा शरीरातील लहान मोठ्या पोकळ्यात साचतात उदा. राळ, टॅनीन, चीक इ.

excretory product

उत्सर्जित पदार्थ चयापचयाच्या क्षेत्राबाहेर टाकलेला पदार्थ

excretory system

उत्सर्जन तंत्र उत्सर्जनात उपयुक्त अशी संरचना व कार्यक्षम अवयव, उपांगे इ. उदा. सोलून जाणारी साल, तिचे ढलपे, आपोआप गळून पडणारी पाने, जुने मध्यकाष्ठ यांमध्ये असे पदार्थ आढळतात.

excurrent

१ पत्रातीत २ असीमिताक्ष १ पानाच्या पात्याच्या बाहेर गेलेली (उदा. शीर) २ फांद्या नसून सतत वाढत सरळ गेलेले खोड असलेली (वनस्पती), उदा. पिसिया, ऍबीस इ.)

exendospermous

अपुष्क

exergonic process

ऊर्जादायी प्रक्रिया ऊर्जेचे उत्पादन घडून येते असा रासायनिक बदल करविणारी घटना उदा. श्वसन

exerted (protruding)

बहिरागत पुष्पमुकुटाच्या बाहेर स्पष्टपणे दिसत असलेले (डोकावणारे) उदा. वनजाई, संकेश्वर, पेरु व जांभुळ यांची केसरदले

exfoliation

अपपर्णन सपाट तुकडे किंवा खवले या स्वरुपात सोलून जाण्याचा प्रकार उदा. पेरु, अर्जुन इ. वनस्पतींची साल

exine

अधिलेप बाह्यावरण (परागकणांचे), यातील विविधता (काटे, रंधे, रेषा, आकार) लक्षात घेऊन त्यांचे प्रकार अथवा जनक वनस्पती ओळखणे शक्य असते.

exocarp

बाह्यकवच फलावरणातील सर्वात बाहेरचा पदर

exodermis

बहिस्त्वचा मुळाच्या अपित्वचे खालचा एककोशिक जाडीचा थर. मूलत्वचेच्या जून भागाखालील ह्या थरातील कोशिकावरण उपत्वचायुक्त (क्यूटिकल) अथवा स्यूबरिनयुक्त असते. उदा. मका

exogenous

बहिर्भव, बहिर्जात बाहेरील कोशिकांच्या थरातून उगम पावणारे, पाने, उपांगे, शाखा इ.

exoscopic

बाह्याग्र, बहिरग्र अंदुककलशाच्या मानेकडे (ग्रीवेकडे) स्वतःचा वरचा भाग (अग्रधुव) असलेला (गर्भ), उदा. शेवाळी

exosmosis

बहिस्तर्षण आतील पातळ विद्रवाचा बाहेरील अधिक दाट विद्रवाकडे पार्य पडद्यातून प्रवेश (विसरण),

exospore

बहिर्बीजुक बीजुककोसाबाहेर (विबीजुकाप्रमाणे) बनलेले बीजुक, उदा. धानीबीजुक

exosporium

बीजुकबाह्य पटल बीजुकाचे बाह्याच्छादन, विबीजुकाचे बाहेरचे आवरण, उदा. हिरवी बुरशी

exotic

विदेशी, आयात बाहेरील देशातून आलेली (वनस्पती), उदा. कुंती, कामिनी (Murraya exotica L.)

exploration

समन्वेषण लहान व मोठ्या प्रदेशातील वनस्पतींचा परिस्थिति विज्ञानाच्या दृष्टीने केलेला पूर्ण अभ्यास

explosive mechanism

स्फोटक योजना फळ तडकून बी बाहेर फेकले जाण्याची यंत्रणा, उदा. तेरडा, आबई, अंबुशी

exposed

उभ्दासित वारा, पर्जन्य व सूर्यप्रकाश इत्यादींचा परिणाम होण्यास उघडा पडलेला (संरक्षित नसलेला, एखादा प्रदेश किंवा व्यक्ती)

exposure

उभ्दासन वर वर्णिल्याप्रमाणे उघडे पडलेले असणे

expulsive fruit

निष्कासयी फल आतील बीज जोराने बाहेर ढकलणारे फळ, उदा. काटेरी इंद्रायणीचे फळ टोकास फुटून आतील मगज अनेक बीजांसह एकदम बाहेर फेकला जातो.

exserted

बहिरागत

exsiccate

शुष्क करणे वनस्पतींचे नमुने अवयवांसह कायम टिकून राहावे म्हणून सुकविण्याची प्रक्रिया (exsiccation) करणे

exstipulate

अनुपपर्ण, उपपर्णहीन पानाच्या तळाशी लहान उपांग नसलेली (पाने)

extensibility

तन्यता, विस्तरणीयता, वर्धनक्षमता ताणले जाण्याचे सामर्थ्य, वाढण्याची क्षमता. उदा. प्रतान (ताणा), देठ इ.

exterior

बाह्य फुलाच्या बाबतीत पुरस्थ, बाहेरचे

extinct

लुप्त, विलुप्त, निर्वेश पूर्वी असलेली परंतु हल्ली नाहीशी झालेली (वनस्पती अथवा प्राणी), उदा. बीजी नेचे

extra-

बाह्य- बाहेरचा या अर्थी उपसर्ग, मराठीत उपसर्ग किंवा प्रत्यय

extrorse

बहिर्मुख बाहेरच्या बाजूस तोंड असणारे उदा. कळलावी वनस्पतीच्या फुलातील परागकोश बाहेरच्या बाजूस तडकतात

exudation

निर्यास शरीरातून काही द्रवपदार्थ बाहेर टाकण्याची प्रक्रिया, उदा. जखम झाल्यावर बाहेर चीक गळणे, विशिष्ट हवामानात निसर्गतः पानांतून पाण्याचे थेंब गळणे, उदा. कॅलॅडियम, अंजनवेल इ.

eye

१ नेत्र २ कलिका ३ बिंदू १ डोळा २ कलमावरील डोळा (कळी) किंवा भूमिगत खोडावरची कळी ३ फुलातील ठळकपणे दिसणारा ठिपका उदा. गुलखेरा, भेंडी इ.

face

१ पृष्ठ २ मुख १ पानाची खोडाकडील किंवा प्रकाशाकडील बाजू २ परागकोशाची तडकणारी बाजु

facies (societies)

१ संहति, समाज २ स्वरुप १ पादपसंगतीतील जातींच्या संख्येत विलक्षण फरक दर्शविणारे लहानमोठे समुदाय २ वनस्पतीएचे सामान्य रुप (आकार)

factor

कारक, घटक आनुवंशिक गुण किंवा लक्षणे यांना कारणीभूत मानलेले रंगसूत्रातील सूक्ष्म कण, वनस्पतींच्या परिस्थितीविषयक चर्चेत समाविष्ट असलेली प्रत्येक बाब, उदा. जैव घटक, हवामानासंबंधी घटक इ.

facultative

प्रासंगिक, प्रसंगोपात्त परिस्थिति (प्रसंगा)नुरुप वर्तन करणारे, उदा. काही जंतू, कवक इत्यादी गरजेनुसार जीवोपजीवी किंवा शवोपजीवी

Fagaceae

बंज (बान) कुल, ओक कुल, फॅगेसी ओक (बान), बीच, चेस्टनट इत्यादी द्विदलिकित फुलझाडांचे लहान कुल, क्युफ्युलिफेरी असेही याला म्हणतात. प्रमुख लक्षणे - वृक्ष, साधी सोपपर्ण पाने, नतकणिश फुलोरा, वायुपरागित एकलिंगी फुले, ४-७ खवल्यासारखी परिदले, केसरदले संख्येने अनियमित, तीन, अधःस्थ व जुळलेली किंजदले, किंजपुटात तीन कप्पे व प्रत्येकात दोन बीजके, छदांच्या पेल्याने वेढलेली कवची फळ (कपाली), पुष्कहीन बिया, भूर्ज कुलाशी (बेट्युलेसी) साम्य

fairy ring

भूछत्र वर्तुळ जमिनीवर वर्तुळाकार उगवलेली भूछत्रे, त्यांचा उगम जमिनीतील कुजकट पदार्थावर वर्तुळाकार बहुवर्षायू तंतंउपासून होतो, रात्री जणू स्वर्गीय पऱ्या तेथे फेर धरून नाचल्या असाव्या अशा जुन्या गैरसमजुतीमुळे त्या अर्थाचे इंग्रजी नाव पडले असावे

falcate

दात्राकृति कोयत्यासारखे, उदा. काही कवकातील (काणी) विबीजुके, फळे उदा. मेढशिंगी (Dolicandrone falcuta Seem).

fall of leaves

पानगळ वर्षातून एकदा होणारी पानांची गळून पडण्याची प्रक्रिया, निष्पर्ण होणे

false (pseudo)

छदमी, आभासी, खोटे खऱ्याचा फक्त भास उत्पन्न करणारा अवयव

family

कुल अनेक संबंधित वंशांचा गट

fan shaped

व्यंजनाकृति पंख्यासारख्या पसरट आकाराचे, उदा. ताडाचे (borassus flabelifer L.) पान

farinaceous

१ भुरकट २ पिष्टमय १ पिठुळ आवरण असलेले २ स्टार्च किंवा तत्सम पदार्थ असलेले.

fasciated

सपाट अनित्यपणे सपाट झालेले (खोड), एक विकृति, उदा. शतावरीची एक जाती.

fascicle

वृन्द गट, संच, झुबका, उदा. अनेक फुलांचा किंवा वाहिन्यांचा गट

fascicular

वृन्दस्थ गटामध्ये असलेला

fasciculate leaves

वृन्दपर्णे एकत्र झुबक्यात असलेली अनेक पाने, उदा. पाइन, भुईचाफा, निशिगंध, कुमूर, नागदवणा इ.

fastigate

समृजु परस्परांच्या फार जवळ वाढणाऱ्या उभ्या शाखा असलेला (वृक्ष)

fat

मेद, वसा स्निग्ध (तुपकट) किंवा चरबीयुक्त पदार्थ, चरबी

father plant

पितृ वनस्पति संकर प्रक्रियेत पराग (नर गंतुके) देणारी वनस्पती

fatty acid

मेदी आम्ल, मेदाम्ल स्निग्ध पदार्थाचा एक घटक, दुसरा घटक म्हणजे ग्लिसरिन

fauna

प्राणिजात विशिष्ट प्रदेशातील सर्व प्राणी अथवा त्यांची संकलित नावांची यादी, पूर्ण माहितीचा ग्रंथ

feather-veined

पिच्छसिराल पिसासारखी शिरांची मांडणी असलेले (पान), आंबा, रामफळ इ.

fecundation

फलन अंदुक व रेतुक यांचा संयोग, स्त्री- व पुं- गंतुकांचे मीलन (एकरुप होणे).

feeder

१ पोषक २ पोषकावयव १ आश्रय वनस्पती २ अन्नपाण्याचा पुरवठा करणारा अवयव (साधन), उदा. सिलाजिनेलाच्या गर्भांकुराचा तळभाग (पद), नीटेसी

feeding process

अशनक्रिया अन्नपाणी घेऊन ते आत्मसात करणे

felted

ऊर्णजालकित बुरणुसासारखे केसाच्या गुंतवळ्याचे (नमनाचे) आवरण असलेले

female

मादी, स्त्री स्त्रीत्व दर्शविणारे विशेषण, आंतरराष्ट्रीय चिन्ह o +

female cell

स्त्री पेशी, स्त्री कोशिका अंडे, अंदुक

feminine

किंजी, किंजदलयुक्त, स्त्रीलिंगी उच्च दर्जाच्या वनस्पतींत किंजदलांचे मंडल असलेले (फूल, वनस्पती), उदा. पपई.

fenestrate

सच्छिद्र अनेक बारीक भोके असलेले.

feral

वन्य जंगली, रानटी, वनात आढळणारी किंवा लागवडीत नसलेली (वनस्पती)

ferment

वितंचक, विरजण

fermentation

वितंचन कार्बनी पदार्थांचे वितंचकाने (कार्बनी निदेशकाने) घडवून आणलेले रासायनिक रुपांतर (विघटन) उदा. दूधाचे दह्यात रुपांतर, लोणी खंवट होणे, साखरेचे रुपांतर मद्यार्कात होणे, मद्यार्कापासून ऍसेटिक आम्ल बनणे, सामान्य भाषेत आंबणे, अशा प्रक्रिया प्राणवायूचा उपयोग न करता किंवा करून घडून येतात.

fern

नेचा (वनस्पती)

ferrobacteria

लोहजंतु लोखंडाच्या लवणात बदल घडवून आणणारे सूक्ष्मजंतू

ferruginous

१ ताम्रवर्णी, गंजवर्णी २ लोही, लोहयुक्त, लोहमय १ गंजलेल्या लोखंडाच्या रंगाचे २ लोखंड असलेले

ferrugo

तांबेरा कवक वनस्पतींपैकी (गदाकवक) एका प्रकाराने आश्रय वनस्पतीवर आलेला तांबूस ठिपके पाडणारा जीवोपजीवी रोग (rust) उदा. गहू, जोंधळा, चमेली, कुसर इ.

fertile

१ सुपीक २ फलनक्षम, अवंध्य १ चांगले पीक येईल अशी (जमीन), पिकाऊ २ फळ (अपत्य, गर्भ) उत्पन्न करण्याचे सामर्थ्य असलेले, उदा. फूल, पराग, बीजक

fertilisation

फलन नर व स्त्री प्रजोत्पादक कोशिकांची (घटकांची) एकरुप होण्याची प्रक्रिया, लैंगिक प्रजोत्पादनातील मौलिक प्रारंभीची प्रक्रिया

fertilise

१ फलित करणे (होणे) २ फलनक्षम करणे १ अंदुक व रेतुक यांचे मीलन होणे २ जमिनीची सुपीकता वाढविणे, त्याकरिता खते घालणे

fertility

१ जननक्षमता २ सुपिकता १ फलित होण्याची पात्रता २ जमिनीचा पिकाऊपणा

fertilizer

खत जमिनीची सुपिकता वाढविणारे पदार्थ

fetidus

दुर्गंधित, दुर्गंधी वाईट वास येत असलेले, उदा. कृष्णकमळाची एक जाती (Passiflora foetida L.)

fibre

सूत्र, धागा वनस्पतींच्या अवयवांत बळकटी आणणारी जाड कोशिकावरणाची लांबट कोशिका

fibril

सूत्रक अतिसूक्ष्म धागा, कोशिकावरणात व प्राकलात हे धागे आढळतात.

fibrillose

सूत्रकी अनेक सूत्रकांनी बनलेले

fibro vascular bundle

सूत्रल वाहक वृंद अनेक कठीण लांबट कोशिका असलेला वाहक ऊतकांचा जुडगा

fibrous

सूत्रमय, सूत्रल धागेदार, अनेक धाग्यांचे बनलेले, उदा. वाहकवृंदात धागे आढळतात.

Ficoideae

वालुक कुल, फायकॉइडी (फायकॉइडेसी, ऐझोएसी) वळू (वालुक), झरस, धाप, वसू, दसरा साग इ. नावांनी ओळखल्या जाणाऱ्या वनस्पतींचा अंतर्भाव करणाऱ्या द्विदलिकित फुलझाडांचे एक लहान कुल. याचा अंतर्भाव हचिन्सन यांनी फायकॉइडेसी नावाने पाटलपुष्प गणात (कॅरिओफायलेलीझमध्ये) केला असून एंग्लर व प्रँटल यांनी ऐझोएसी या नावाने आणि बेंथम व हूकर यांनी फायकॉइडी या नावाने फायकॉइडेलीझमध्ये केलेला आढळतो. प्रमुख लक्षणे- औषधी व उपक्षुपे, बहुधा साधी, मांसल, कधी लहान खवल्यासारखी पाने, पाकळ्या नसलेली, अरसमात्र, बहुधा नियमित, द्विलिंगी फुले, सुटी किंवा जुळलेली व किंजपुटास चिकटलेली संदले, मूलतः पाच परंतु विभागून अनेक झालेली केसरदले, बाहेरची वंध्य व पाकळ्यासारखी, तीन ते पाच दलांचा, परंतु एक संयुक्त किंजपुट, क्वचित एकच बीजक, बोंडात किंवा मृदुफळात एक किंवा अनेक, सपुष्क कधी अपुष्क, बिया. वसू (Trianthema monogyna L.), वळू (वालुक = Gisekia pharnecioides L.)

fid

खंडित, भिन्न अंशतः विभागलेले या अर्थाचा पत्यय

fidelity

निष्ठा विशिष्ट प्रकारच्या पादप समुदायातच आढळण्याचे एखाद्या वनस्पतीच्या जातीएचे प्रमाण, अनेक भिन्न समुदायांत आढळणाऱ्या जातीची निष्ठा (प्रमाण) कमी दर्जाची असून फार कमी समुदायातील आढळणाऱ्या उच्च दर्जाची निष्ठा (प्रमाण) दर्शविते.

fig-insect

उदुंबर कीटक उंबर, अंजीर, पिंपळ, वड इ. यांच्या फळात आढळणारे व फुलोऱ्यात परागण घडवून आणणारे वराटक प्रकारचे कीटक (केंबरे).

filament

तंतु बारीक दोऱ्यासारखा अवयव, अनेक कोशिकांची माळ, उदा. युलोथिक्स, स्पायरोगायरा इ. शैवले किंवा अनेक कवक

filamentous

तंतुमय, तंतुयुक्त तंतूंचे बनलेले, शेवाळीतील गंतुकधारीची आरंभीची अवस्था, शैवलांचे किंवा कवकांचे शरीर

filar

सूत्राभ लांबट व पातळ (केस, उपांग इ.)

filial

पैतृक, संतानक संततिविषयक

Filicales

नेचे गण, फिलिकेलीझ नेचे वर्गातील एकमेव गण. काही नेचाभ पादपातील एक वर्ग मानतात. एंग्लर यांना याचे दोन गट (स्थल नेचे व जल नेचे) केले होते. लक्षणे- पहा Filicinae

Filicinae

नेचे वर्ग, फिलिसीनी नेचाभ पादप (टेरिडोफायटा, वाहिनीवंत अबीजी वनस्पती) या विभागातील एक वर्ग, काही शास्त्रज्ञांनी यात दोन उपवर्ग (स्थूलबीजुककोशी व तनुबीजुककोशी) केले असून त्यापैकी एकात समबीजुक सत्यनेचे (फिलिसीज) व असमबीजुक जल नेचे असे दोन गण अंतर्भूत केलेले आढळतात, फिलिकेलीझ (नेचे गण) व जल नेचे असेही दोन गण मानतात, तरा काही शास्त्रज्ञांनी जलनेचांना नेचे गणातच समाविष्ट केले आहे. वर्गीकरण विवाद्य (विविध) आहे. नेचे वर्गाची प्रमुख लक्षणे - बीजुकधारी पिढीला मूळ, खोड व मोठी पाने एकाआड एक असतात. वाहक उतकांच्या चितीय संरचनेत पर्णविवरे असतात. बीजुककोश पानांच्या अक्षविमुख पृष्ठांवर (मागील बाजूस) किंवा किनारीवर असतात. मुळे क्वचितच नसतात. या वर्गाचा उगम नग्नपादपवर्ग (सायलोफायटिनी) या प्राचीन वर्गापासून झाला असावा असे मानतात. कदाचित या दोन्हीचा उगम सारख्याच पूर्वजापासून झाला असावा. नेचे वर्गाचे तीन उपवर्ग हल्ली बहुतेक शास्त्रज्ञ मानतात. १ अश्मीभूत प्रारंभिक नेचे (प्रायमोफिलिसीज). २ स्थूलबीजुककोशी (युस्पोरँजिएटी) - पूर्ण विकसित, परंतु काही प्राचीन व काही विद्यमान नेचे उदा. हंसराज, रातकोंबडा, राजहंस, वृक्षी

filiform

तंतुसम सुतासारखे बारीक, तंतूप्रमाणे बारीक व लांबट, उदा. अमरवेलीचे खोड (Cassytha filimformis L.)

fimbriate

कंकतिकाकृति फणीसारखे दातेरी, झालरीसारखे, उदा. पिंक (डायांथस) च्या पाकळ्या, माकडशिंगाच्या (Caralluma fimbriata Wall). फुलाच्या पाकळ्या

fimicolous

शमलवर्धी खताच्या ढिगावर वाढणारी (वनस्पती)

fissile

विखंडी, विखंडनशील चिरलेले, चिंबलेला किंवा ती क्षमता असलेला (अवयव)

fissiparous

द्विभंजन, भंजन सहज दोन अथवा अधिक संपूर्ण भाग होणे (भंगणे) उदा. सूक्ष्मजंतूच्या कोशिका, नील हरित शैवले, यामध्ये प्रकलाची तपशीलवार विभागणी नसते.

fissured

स्फाटित, भेगाळ बाहेरुन भेगा (चिरा) पडलेली (मोठ्या झाडाची साल), उदा. चिंच, बाभूळ, शिरीष इ. उन्हाळ्यात सुकल्यामुळे तडकून भेगा पडलेली जमीन

fistular

नलिकासम नळीसारखे लांब व पोकळ, उदा. कांद्याचे पान व फुलोऱ्याचा दांडा, बाहव्याची (Cassia fistula L.) शेंग प्रथम पोकळ परंतु नंतर त्यात अनेक आडवे पडदे बनतात.

fixation

१ अवबंधन, रोपण २ स्थिरीकरण १ कुंडीत अथवा जमिनीत वनस्पती बसविणे २ सूक्ष्मदर्शकाखाली निरीक्षण करण्याकरिता वनस्पती अथवा त्यांचे पातळ काप, प्राणी किंवा त्यांचे सूक्ष्म भाग रासायनिक प्रक्रियेने कायम करणे

fixative

स्थिरकारी स्थिर करणारा पदार्थ

fixity

अपरिवर्त्यता पिढ्यानुपिढ्या सजीवांत काहीही बदल न होता ते आरंभापासून होते तसेच राहिले आहेत अशी जुनी समजूत, क्रमविकासाची उपपत्ती याउलट आहे.

flabellate

व्यजनाकृति पंख्यासारखे

flaccid

शिथिल, सैल कोशिकेतील पाणी कमी झाल्यावर तिला येणारी अवस्था

flaccidity

शैथिल्य शिथिलता, म्लानता उदा. कोमेजलेल्या (पाणी कमी झालेल्या) पानांची स्थिती

Flacourtiaceae

अत्रुण कुल, फ्लॅकोर्टिएसी तांबट, अत्रुण, अट्टाक व काकर इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. बेंथॅम व हूकर यांनी याला सॅमिडेसी असे संबोधले असून एंग्लर व प्रँटल यांनी फ्लॅकोर्टिएसी नावानेच त्याचा उल्लेख व अंतर्भाव पराएटेलीझ गणात केला आहे. हचिन्सन यांनी बिक्सेलीझ (केसरी गण) मध्ये समाविष्ट केले आहे. प्रमुख लक्षणे - वृक्ष व झुडपे, पाने चिवट, साधी एकाआड एक, सोपपर्ण, नियमित चार किंवा अधिक भाग प्रत्येक पुष्पमंडलात असतात. पुष्पदले कधी सर्पिल, कधी पाकळ्यांचा अभाव, असल्यास सुट्या व अनेक, संदले २-१५ सुटी किंवा जुळलेली, केसरदले अनेक व कधी त्यांचे अनेक संघ, बहुधा ऊर्ध्वस्थ, २-१० किंजदलांच्या किंजपुटात तटलग्न बीजकाधानीवर अनेक बीजके, मृदुफळात किंवा बोंडात एक किंवा अनेक सपुष्क बिया व त्यावर कधी बीजोपांग

flaescence

पीतता पिवळेपणा

flagellate

प्रकेसलयुक्त (प्रकेसलवान), कशाभिकायुक्त प्रकेसल असलेले

flagelliform

कशाभिकारुप, प्रकेसलाभ, प्रकेसलासारखे

flagellum

प्रकेसल, कशाभिका कोशिकेच्या बाहेर आलेला, प्राकलाचा लांबट, केसलापेक्षा मोठा व जटिल संरचनेचा धागा, यांची संख्या बहुधा एक किंवा दोन, क्वचित अधिक असून कोशिकेला ते गति प्राप्त करून देतात. सुक्ष्मजंतूंची केसले लहान व साधी असतात. चर बीजुके, चर गंतुके (नेचे) इत्यादींना प्रकेसले असतात.

flask shaped

सुरईप्रमाणे, कलशाकृति गोलसर बसका तळभाग व लांब मान असलेले प्रायोगिक काचपात्र, उदा. शेवाळी व नेचांतील अंदुककलश.

flavescent

पीत पिवळट, वनस्पतींच्या अवयवांना येणारा नैसर्गिक फिकट पिवळा रंग

flavous

पिवळेजर्द

fleixble

नम्य, लवचिक दाबामुळे वाकून (न मोडता) पुनः पूर्ववत होणारे. उदा. लव्हाळ्याचा दांडा, कित्येक पानांचे देठ, अनेक खोडे, ताणे इ.

fleshy

मांसल, रसाळ, मगजयुक्त गर (मगज) असलेले, रसयुक्त (केस अथवा कोशिकांनी भरलेले) काही वनस्पतींच्या शरीराचा एखादाच भाग मांसल किंवा रसाळ असतो, उदा. निवडुंगाचे खोड, पानफुटीची पाने, तुतीच्या फळातील किंवा फणसातील परिदले, काजूचा देठ, सफरचंदाची पुष्पस्थली, नारळातील पुष्क (खोबरे), अननसाच्या फुलोऱ्यातील दांडा व फुलाचे भाग, संत्री व मुसुंबातील पातळ अंतःकवचातील केस, विलायती चिंचेतील बीजोपांग

flexibility

नम्यता वर वर्णन केलेला गुण

flexuous

वाकडातिकडा, नागमोडी

float

तरंड तरंगणारा किंवा तरंगण्यास मदत करणारा अवयव, उदा. फ्यूकस शैवलाची एक जाती, सरगॅसम शैवल, पाण्यातील हायसिंथ अथवा शिंगाडा यांचे देठ, फळातील काथ्यामुळे नारळ (शहाळा) तरंगतो.

floating

प्लवमान, प्लव, प्लवन तरंगणारे

floating mechanism

तरंडयोजना, प्लवनयोजना वर वर्णिल्यासारखी व इतर काही तशी तरंगण्याची साधने, बहुधा अशा साधनांत हवायुक्त पोकळी असते, उदा. कमळाच्या बिया, ऊंडीची फळे, नारळातील काथ्याचे आवरण

floccose

ऊर्णी, तूलीय, तूलाच्छादित लोकरीसारख्या दिसणाऱ्या नरम केसांनी आच्छादलेला (अवयव)

flocculent

ऊर्णाभ लोकरीसारखे दिसणारे व सहज निघून जाणारे (केस)

flora

पादपजात १ देशातील किंवा प्रदेशातील सर्व वनस्पती २ विशिष्ट स्थानातील वनस्पतींच्या वर्णनाचा ग्रंथ यामध्ये वनस्पती ओळखून काढण्याकरिता विशिष्ट योजनाही असते. उदा. Flora of India म्हणजे भारतातील पादपजात.

floral

पुष्पीय, पुष्प- फुलांचा, फुलासंबंधी, फुलांतील

florescence

पुष्पकाल फुले येण्याचा मोसम

floret

पुष्पक स्तबक फुलोऱ्यातील (उदा. सूर्यफूल, झिनिया, झेंडू, शेवंती इ.) असंख्य लहान फूलांतील एक फूल

floribundus

विपुलपुष्पी, बहुपुष्पी खूपच फुले येणारी (वनस्पती), उदा. ऊक्षी Calycopteris floribunda lam), धायटी (Woodfordia floribunda salish)

floriculture

पुष्पसंवर्धन विशेषतः फुलांची पैदास करण्याचा प्रयोग (उद्योग)

floridean starch

फ्लॉरिडी स्टार्च, फ्लॉरिडी मंड लाल शैवक वनस्पतींत आढळणारे आरक्षित कार्बाएहायड्रेट, याचे कण परिकलात विखुरलेले असून त्यांवर आयोडिनचा थेंब टाकल्यास ते लाल किंवा पिंगट दिसतात. खऱ्या स्टार्चप्रमाणे ते जांभळट दिसत नाहीत तसेच ते वर्णकणूंत नसतात.

floriferous

पुष्पी, पुष्पधारी, सपुष्प फुले धारण केलेला (अक्ष, वनस्पती)

floriform

पुष्पाकृति, पुष्पाकार फुलासारखा आकार असलेले

florist

१ पुष्पसंवर्धक २ पादपजातलेखक १ फुलझाडांची लागवड, फुलांची पैदास व खरेदी विक्री करणारा २ फ्लोरा (पादपजाती) संबंधीचा ग्रंथकर्ता

floristic

पादपी, पादपजातीय पादपजातीसंबंधी

floristic composition

पादपी संघटना (रचना) विशिष्ट क्षेत्रातील भिन्न वनस्पती व त्यांचे शेकडा प्रमाण इत्यादी माहिती

floristics

पादपीसंघटनाशास्त्र पादपजाती, त्यांचा उगम, विकास, स्थानिक व भौगोलिक प्रसार इत्यादी सर्व बाबींच्या तपशीलवार माहितीची विज्ञानशाखा

florus

- पुष्पी फुले असलेले, उदा. एकपुष्पी, द्विपुष्पी, बहुपुष्पी (अनुक्रमे एक, दोन किंवा अनेक फुले असलेले)

flower

पुष्प, फूल सुमन, कुसुम, सुम, प्रसून ही नावेही संस्कृत वाङमयात आढळतात. केसरदले व किंजदले यापैकी निदान एकाचे मंडल व सामान्यतः त्याभोवती परिदलांचे निदान एक मंडल यांनी बनलेले संक्षिप्त प्रजोत्पादक इंद्रिय (प्ररोह). परिपूर्ण फुलात चार प्रकारची मंडले (संवर्त, पुष्पमुकुट, केसरमंडल व किंजमंडल) असतात. पुष्पदले संख्येने, आकाराने, रंगाने इत्यादी प्रकारे पुष्कळ विविधता दर्शवितात. प्रकटबीज वनस्पतीत प्रजोत्पादक प्ररोह असतात परंतु केसरदले व किंजदले यांची तुलनात्मक अवयव असूनही परिदले व किंजपुट यांच्या अभावी त्यांना फुले की फुलोरे म्हणावे याबद्दल एकमत नाही, त्यांना शंकू म्हणतात.

flowering

पुष्पविकसन फुलांच्या कळ्या उमलणे, झाड मोहरणे (बहरणे)

flowerless plant

अपुष्प वनस्पति फुले नसलेल्या वनस्पती

fluctuating variation

चंचलित भेद एखाद्या लक्षणासंबंधी सामान्य स्थितीच्या (मूल्याच्या) आसपास ढळणारा फरक, उदा. फळाच्या सर्वसामान्य आकारापेक्षा कमी व जास्त आकार असलेली फळे त्याच झाडावर (किंवा त्याच जातीच्या दुसऱ्या झाडावर असल्याने दिसणारा फरक

fluorescent

प्रतिदीप्तीशील अतिनील किंवा इतर प्रारणात ठेवल्यानंतर प्रकाश देणारे

flush

१ पुनर्वृद्धी २ आकस्मित जलवृद्धी १ काष्ठमय वनस्पतीचा पुन्हा वाढ होण्याचा काळ २ पाऊस किंवा अन्य कारणाने मर्यादित क्षेत्रात पाण्याचा पुरवठा व त्यामुळे येणारी वनश्रीतील संपन्नता

fluviatile

नदीय प्रवाहात किंवा नदीत वाढणारी (वनस्पती).

fly flower

मक्षिका पुष्प माश्यांच्या साहाय्याने परागित होणारे फूल, उदा. सुरण, पपनस, मेंदी इ.

fly trap

मक्षिका पJण्जर माशा किंवा तत्सम कीटक आकर्षून, पकडून, मारुन त्यांचा अन्नाप्रमाणे वापर करण्याचे साधन (सापळा, चापासारखी यंत्रणा), उदा. डायोनिया, ड्रॉसेरा इ. कीटकभक्षक वनस्पतींची पाने)

flying hair

उड्डानकेश वाऱ्याने तरंगत दूर जाण्यास व हवेत अधांतरी राहण्यास उपयुक्त केस (धागा) उदा. सहदेवीचा संवर्त, कुडा, कापूस, रूई, सावर यांच्या बीजावरील केस (धागे)

flying membrane

उड्डानपटल फळ किंवा बी यांना चिकटून असलेला पंखासारखा पातळ व पसरट भाग, उदा. शाल, पेट्रिया, चिल, शेवगा, वावळा, बिबला, टेटू इ.

flying tissue

उड्डानोतक वर वर्णन केलेल्या पंखातील विशिष्ट ऊतक (कोशिका समूह).

foetid

दुर्गंधी

folded

संमीलित दुमडलेले, मध्यशिरेवर पात्याचे दोन्ही भाग पुस्तकाप्रमाणे मिटविलेले

foliaceous

पर्णसम पर्णाभ हिरव्या पानासारखे, उदा. वाटाण्याची उपपर्णे

foliage

पर्णसंभार सर्व हिरव्या पानांचे खोडावरील आवरण

foliar

पर्णसम, पर्णसंबंधित पर्णरुप, पानासारखे, पानाशी संबंधित

foliate

पत्री, दली दले असलेले (संयुक्त पान), उदा. दोन दलांचे ते द्विदली (हिंगणबेट), तीन दलांचे ते त्रिदली (बेल), लिंबूचे पान हे एकदली संयुक्त पान मानतात.

foliation

पर्णागम, पर्णन वनस्पतील पाने किंवा पालवी येणे (पल्लवित होणे)

folicole

पर्णजीवी जिवंत किंवा मृत पानावर जगणारी (दुसरी वनस्पती)

folicolous

पर्णवासी पानावर राहणारी (अन्य वनस्पती)

foliicolous

पर्णवासी पानावर वाढणारी अपिवनस्पती, उदा. काही शैवले, कवक, धोंडफुले

foliiferous

पर्णधारी, सपर्ण पाने असणारे (उदा. खोड)

foliolose

दलयुक्त दलांचे (पानासारख्या लहान उपांगांचे) बनलेले

foliose

१ सपर्ण २ पर्णाभ १ अनेक पाने दाटीवाटीने उगवली आहेत अशी (वनस्पती) उदा. हरिता वर्ग २ पानासारखे पातळ, हिरवे व पसरट उदा. काही धोंडफुले, शैवले, गंतुकधारी इ.

folium (folius)

-पर्णी पानाचे या अर्थी प्रत्यय उदा. खंडितपर्णी, लंबपर्णी, ऱ्हस्वपर्णी, हिरवा अशोक (Polyalthia longifolia Thw.)

follicetum

पेटिकागुच्छ एकाच फुलातील अनेक सुट्या किंजदलांपासून बनलेला पेटीसारख्या फळांचा घोस, उदा. सोनचाफा, रायणी (Manilkana hexandra Roxb.)

follicle

पेटिकाफल पेटीसारखे (तळ व झाकण असलेले) उघडणारे फळ, एका ऊर्ध्वस्थ किंजदलापासून बनलेले, एका शिवणीवर तडकणारे शुष्क फळ उदा. रूई, सोनचाफा, सदाफुली इत्यादींच्या घोसफळांतील प्रत्येक लहान फळ

food body

खाद्यपिंडिका, अन्नगुलिका पानाच्या आसपास असलेली व कीटकांस अन्नाकरिता उपयुक्त अशी कोशिकांची गाठ, उदा. बाभळीच्या एका जातीतील पानांच्या दलावरची गाठ

food chain

अन्नशृंखला अन्न व त्यापासून प्राप्त होणारी ऊर्जा ज्या अनेक सजीव व्यक्तींच्या (किंवा सजीव गटांच्या) श्रेणीतून (मालिकेतून) पूर्णपणे खर्ची पडण्यापूर्वी, स्थानांतर करते ती साखळी.

foot

पद १ काही वनस्पतींच्या गर्भांकुराचा तळचा पोषक व शोषक भाग उदा. शेवाळी, नेचे इ. २ केसाचा तळ

forbe

प्रशाक गवताशिवाय इतर कोणतीही लहान वनस्पती

force

प्रेरण कृत्रिम उपायांनी वनस्पतींना पाने, फुले व फळे लवकर किंवा उशीरा बनविण्यास लावणे, मोसमापूर्वी किंवा नंतर भाज्यांचे पीक काढणे

forcipate

चिमटाकार चिमट्याच्या आकाराचे

forest

अरण्य, वन मुख्यतः मोठी झाडे, वेली व काही त्यांखाली अथवा त्यांमधून वाढणारी झुडपे व रोपटी असलेले घनदाट जंगल (वनश्रीचा प्रकार), मोठ्या वनस्पतींचा समावास

forestry

वनविज्ञान वनासंबंधी सर्व प्रकारची (संवर्धन, संरक्षण, उपयोग इ.) माहिती देणारी ज्ञानशाखा

foriculate

कर्तनीरुप कात्रीच्या आकाराचे

forked

द्विशाखी प्रत्येक वेळी दोन फाटे फुटलेले उदा. देठ, शिरा इ.

form

१ आकृति २ रुप १ संपूर्ण शरीराचा किंवा अवयवाचा आकार २ स्वरुप व लक्षणांत फरक असलेले दोन किंवा अधिक वंश किंवा जाती. उदा. लोंबती पाने व ताठ पाने असणारी झाडे, यामध्ये त्यातील व्यक्तींच्या अवतरणातील संबंध (नाते) अनिश्चित असतो.

formation

१ समावास २ संभवन १ सारख्या परिस्थितीत आढळणाऱ्या व समान वृत्तीच्या वनस्पतींचा समुदाय, उदा. वन, दलदल, तृणक्षेत्र. सारख्या आकृतींच्या समुदायांचे गट, वर्ग व वनश्री यांचे अनेक प्रकार करता येतात. २ निर्माण होण्याची प्रक्रिया, उदा. नवीन कळ्या, कोशिका, गर्भ, उपांगे, पाने इ.

formative phase

संभवनावस्था, निर्मायी अवस्था वनस्पतींच्या अवयवांची वाढ होत असताना व त्यांना आकार येत असताना व त्यांना आकार येत असताना नवीन कोशिका बनण्याची अवस्था, मुळांच्या व खोडांच्या टोकांस हा भाग असतो व त्यामागे लंबनावस्था असलेला भाग असतो.

fossil

जीवाश्म, अश्मीभूत प्रशेष प्राचीन कालातील वनस्पती किंवा प्राणी यांचा किंवा त्यांच्या अवयवांचा दगडावरील ठसा अथवा कार्बन, रेती किंवा चुनखडीने पूर्णपणे व्याप्त असा अवशेष, उदा. दगडी कोळसा हा प्राचीन वनस्पतींचा अश्मीभूत पण कार्बनयुक्त भाग होय.

foster(host) plant

आश्रय वनस्पति इतर वनस्पतींना पोषण किंवा आधार देणारी वनस्पती

fovea

गर्तिका लहान खाच, उदा. आयसॉएटिसच्या पानाच्या तळाशी असलेले खाच, त्यातच बीजुककोश असतो.

foveola

प्रगर्त अर्थ वर दिल्याप्रमाणे

foveolate

प्रगर्ती एक लहान खाच किंवा अनेक खाचा असलेला (अवयव)

fragment

खंड, शकल पूर्ण भागाचा एक लहान तुकडा

fragmentation

खंडन प्रत्यक्ष विभागणीने अनेक तुकडे (उदा. प्रकलाचे) होण्याचा प्रकार

free

मुक्त, सुटे इतर भागास न चिकटलेले, उदा. संदले, पाकळ्या इ.

frequency

वारंवारता, बाहुल्य वारंवार असण्याची किंवा आढळले जाण्याची घटना, एखाद्या पादपसंगतीतील अनेक नमुना क्षेत्रात विशिष्ट जाती किती क्षेत्रात आढळते व एकूण किती क्षेत्रे तपासली यांच्या गुणोत्तरावरुन बाहुल्याचे मापन करतात.

frequent

बहुल एखाद्या मर्यादित क्षेत्रात वारंवार आढळणारी (वनस्पती)

fringing forest

अनुतट वन, तटवर्ती वन किनारी वन, सतत वाहणाऱ्या पाण्याच्या ओहोळाच्या किंवा तळ्याच्या कडेने वाढणारे वन

frond

विपत्र, पाते १ सायकस, नेचे व तालवृक्ष यांच्या पानाचे विविध प्रकारे विभागलेले पाते २ समुद्रशैवलाचे पात्यासारखे कायक (शरीर) ३ शैवाकाचे (दगडफुलाचे) कायक

frondose

विपत्रसम सपाट, पसरट विभागलेल्या किंवा अखंड पात्यासारखे

fructescence

पक्वकाल फळे पिकण्याचा काळ

fructiferous

फलधारी फळे असणारे किंवा निर्माण करणारे (झाड)

fructification

फलित १ बीजुकोत्पादन अवयव २ फलनानंतरची प्रजोत्पादक संरचना ३ फळे येण्याची प्रक्रिया ४ लैंगिक प्रक्रियेनंतर (वनस्पतीत) बनणारी बीजयुक्त किंवा बीजुकयुक्त संरचना

fructose

फलशर्करा फळापासून काढलेली विशिष्ट रासायनिक संघटनेची साखर, केटो-हेक्सोज शर्करा

fruit

फल, फळ सपुष्प वनस्पतींच्या फुलातील लैंगिक प्रक्रियेनंतर (फलनानंतर) किंजपुटापासून बनलेले, बीजास संरक्षण देणारे व बीजप्रसारास मदत करणारे इंद्रिय, लैंगिक प्रक्रियेचा फळ व बीज हा दृश्य परिणाम होय, क्वचित फलनाशिवाय अशी फळे बनतात व त्यात वांझ बिया असतात किंवा त्या मुळीच नसतात. उदा. बीजहीन द्राक्षे, केळी, गुलाब इ.

frutescens

क्षुपीय, क्षुपाभ झुडपासारखे (वाढलेले), उदा. मिरची (capsicum frutescens L.)

fruticose

क्षुपिल लहान झाडासारखे अवयव असलेले, क्षुपासारखे

fucoxanthin

पिंगल शैवलद्रव्य, फ्यूकोझॅन्थीन पिंगट शैवलांतील रंगद्रव्य

fuligineus (sooty)

कज्जलाभ, काळेकुट्ट काजळासारखे उदा. काणी रोगासारखे

fumaginous

धूम्रवर्णी

Fumariaceae

पर्पटकुल, फ्यूमॅरिएसी फुलझाडांपैकी द्विदलिकित वर्गातील पर्पट, भूतकेशी, मामिरान इत्यादी वनस्पतींचे कुल. याचा अंतर्भाव ऱ्हीडेलीझ ह्या गणात करतात. प्रमुख लक्षणे- पाण्याचा अंश अधिक असलेल्या औषधी, क्वचित वेलीसारख्या, पाने साधी, बहुधा एकाआड एक, मूलज किंवा स्कंधेय, कधी फार विभागलेली व काहीशी समोरासमोर, फुले द्विलिंगी, एकसमात्र, परिदले तीन मंडलात असून संदले दोन, प्रदले चार, केसरदले सहा व किंजपुटाच्या दोन्ही बाजूस तीनच्या गटात व जुळलेली, किंजदले दोन, ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात एक कप्पा व त्यात दोन किंवा अनेक बीजके. फळ (बोंड) तडकणारे किंवा कपाली, बी एक किंवा अनेक. पर्पट अगर पित्तपापडा (Fumaria parviflora L.)

fumeus

धूमकल्प, धुरकट, धुरासारखे

function

कार्य इंद्रियाने किंवा अवयवाने केले जाणारे काम

fundamental

मौलिक मूलभूत, आधारभूत, उदा. ऊतक, तंत्र, अवयव इ.

fungal

कवकीय कवकासंबंधी

Fungi Imperfecti

अपूर्ण कवक वर्ग

fungicidal

कवकनाशक कवकांचा (त्यापासून होणाऱ्या रोगांचा) नाश करणारे (द्रव्य)

fungicolous

कवकवासी कवकावर आधार किंवा कवकापासून अन्नरस घेणारी (वनस्पती).

fungiform

भूछत्राकृति भूछत्रासारखे दिसणारे

fungoid parasite

जीवोपजीवी कवक इतर वनस्पतींवर उपजीविका करणारी कवक प्रकारची वनस्पती, उदा. भुरी, तांबेरा, काणी, अर्गट इ.

fungous

कवकजन्य कवकापासून झालेला (रोग), उदा. भुईमुगावरील टिक्का रोग

fungus

कवक, अलिंब, अळभे हरितद्रव्यहीन परोपजीवी साधी वनस्पती, पूर्वी कायक वनस्पती (थॅलोफायटा) विभागातील हा गट एक उपविभाग मानला जात असे व यामध्ये सर्वच हरितद्रव्य नसलेल्या वनस्पतींचा (सूक्ष्मजंतू, श्लेष्मकवक, सत्यकवक इ.) समावेश असे, परंतु हल्ली ही संज्ञा सामान्य भाषेतच तशी वापरतात, नवीन वर्गीकरणात वर सांगितलेले गट विभाग मानतात

funicle

बीजबंध, बीजांड वृंत किंजपुटातील बीजकास जोडणारा तंतूसारखा भाग अथवा बीजकाचा देठ

funicular

तंतुसम, तंतुवत् बारीक दोऱ्यासारखे, सुतासारखे

funiform

रज्जुसम लहान दोरासारखे, जाडजूड दोरीसारखे.

funnel cell

नालिका कोशिका नाळक्याच्या आकाराचा (वरच्या बाजूस रुंद व खाली क्रमाने निमुळता होत गेलेला) शरीरातील सूक्ष्म घटक. काही पानांच्या अंतर्रचनेत अपित्वचेखाली असलेल्या कोशिका समूहातील एक घटक (कोशिका).

funnel shaped

नालिकाकृति, नसराळ्यासारखा आकार असलेला, उदा. धोत्र्याच्या फुलाचा पुष्पमुकुट

fur

मृदुकोम मऊ, पातळ व लहान केस

furcate

द्विशाखी

furcellate

अल्पद्विशाखी द्विशाखीचा संक्षिप्त प्रकार उदा. एक तांबडे शैवल (Scinaia furcellata)

furrow

सीता, खोबण लहान पन्हळ, चर, सरी

furrowed

ससीता पन्हळ किंवा खोबण असलेले उदा. केळीच्या पानाची मध्यशीर, एक्किसीटमचे खोड, खडशेरणीची फांदी

furry

लोमश मऊ केस असलेले उदा. समुद्रशोकाची व आघाड्याची पाने, नॅफॅलियम इंडिकम Gnaphalium indicum L. इ.

fusiform

लुंठसम, तर्कुरुप दोन बाजूस निमुळते (अरुंद) व मध्ये फुगीर, लाटणे, कुकडे यासारखे, उदा. रताळे

fusion

संयोग, मीलन, संगम एकरुप होणे, संपूर्णपणे मिसळून जाणे, उदा. प्रजोत्पादक घटकांच्या (गंतुकांच्या) मीलनामुळे रंदुक बनते. कोशिकांच्या संयोगाने वाहिन्या (उदा. चिकाळ नलिका, काष्ठवाहिन्या) बनतात.

G

जी G पुष्पसूत्रात (किंजमंडलाबद्दल) स्त्रीकेसरांबद्दल वापरलेले अक्षर

galactin

गॅलॅक्टिन १ गॅलॅक्टोडेंड्रान या नावाच्या वनस्पतीतील रसात आढळणारे प्रमुख द्रव्य २ शिंबी कुलातील वनस्पतींच्या बीजात आढळणारा डिंकासारखा पदार्थ

galactose

गॅलॅक्टोज गॅलॅक्टिनपासून काढलेली साखर (C६ H१२ O६)

galbulus

गोलशंकु, मांसल शंकु गोलाकार शंकूपासून बनलेले बीजयुक्त इंद्रिय (उदा. सुरु व थुजा), यातील बीजधारी खवले टोकांशी मोठे मांसल व छत्राकृती असून त्यांच्या खालच्या बाजूस उघडी बीजे असतात

galea

स्फटा फडी, फणा

galeate

स्फटाकृति फणाकार, उदा. बचनागाच्या फुलातील एक संदल

galericulate

चषकछदी पेल्याप्रमाणे झाकण असलेला

galeriform

चषकरुप पेल्याप्रमाणे

gall

गुल्म, विकृतवृद्धी कीटकांच्या दंशाने किंवा जीवोपजीवी कवक वनस्पतींच्या संसर्गामुळे वनस्पतींच्या ऊतकांमध्ये दोष निर्माण होऊन व अनित्य (असामान्य) स्थानिक वाढ होऊन भिन्न प्रकारच्या गाठी, फोड इत्यादी बनण्याचा प्रकार, उदा. पापटी, ऊंबर याची पाने, ऊंबरातील काही फुले

gallic acid

गॅलिक आम्ल ओक( बंज, बान) वृक्षावर असलेल्या गाठीतील स्तंभक द्रव्य

gallotanin

गॅलोटॅनिन ओकच्या सालीतील ग्लुकोसाइड

Galton's laws

गॉल्टनचे नियम

galvanotropism

विद्युतनुवर्तन चलविद्युत् प्रवाहाच्या चेतनेने घडून येणाऱ्या वाढीमुळे अवयवास वाकडेपणा (वळण) येण्याचा प्रकार हे वळण विद्युत धनाग्राकडे असते.

gametangium

गंतुकाशय, युग्मकधानी गंतुके (प्रजोत्पादन कोशिका) निर्माण करणारा एककोशिक किंवा अनेककोशिक अवयव

gamete

गंतुक, युग्मक लैंगिक प्रजोत्पादन कोशिका, ही स्वरुपविषयक (पुं. व स्त्री लिंगभेद दर्शविणारी किंवा न दर्शविणारी असते. तथापि, तिची कार्यक्षमता दुसऱ्या (बहुधा भिन्न) गंतुकाशी संयोग झाल्याशिवाय दिसून येत नाही, फारच क्वचित ती एकटीच नवीन प्रजा निर्माण करु शकते (अनिषेक जनन)

gametic number

गंतुकी सूत्रसंख्या, युग्मकी सूत्रसंख्या एका गंतुकातील रंगसूत्रांची एकपट संख्या (एकगुणित)

gametogenesis

गंतुकजनन गंतुकाशयात गंतुके निर्माण करण्याची प्रक्रिया

gametophore

गंतुकधर, युग्मकधर गंतुकाशयाला आधार देणारा देठासारखा भाग, गंतुके निर्माण करणारा, तंतुयुक्त भाग, उदा. काही शैवले व कवक (बुरशी)

gametophyte

गंतुकधारी गंतुकांच्या साहाय्याने नवीन संतती निर्माण करणारी वनस्पतींच्या जीवनातील एकगुणित अवस्था किंवा लैंगिक पिढी, उदा. फुलझाडांतील तीन प्रकलयुक्त परागनलिका व आठ प्रकलयुक्त गर्भकोश

gametophytic budding

गंतुकधारीय मुकुलायन पुं-नर जननेंद्रिये (रेतुकाशये) धारण करणाऱ्या पिढीपासून शाकीय पद्धतीने सूक्ष्म कळ्यासारख्या अवयवांची निर्मिती व नंतर त्यापासून नवीन एकगुणित पिढ्यांची उत्पत्ती.

gametoplasm

गंतुकप्राकल, गंतुकद्रव्य सलिंग प्रजोत्पादक कोशिकेतील जीवद्रव्य

gamogenesis

लैंगिक प्रजात्पादन (पुनरुत्पादन)

gamogenic

फलनज, निषेचनज गंतुकांच्या संयोगापासून बनलेले

Gamopetalae

मुक्तप्रदल उपवर्ग

gamopetalous

युक्तप्रदली अंशतः किंवा पूर्णपणे जुळलेल्या पाकळ्या असलेला (पुष्पमुकुट अथवा फूल) उदा. सदाफुली, रूई, पारिजातक, धोत्रा

gamophyllous

युक्तपरिदली परिदले (संवर्त व पुष्पमुकुट असा भेद न दर्शविणारी) जुळलेली असलेले फूल, उदा. कुमूर, नागदौना, गुलबुश इ.

gamosepalous

युक्तसंदली सर्व संदले पूर्णपणे किंवा अंशमात्र चिकटलेली असण्याचा प्रकार किंवा जुळलेली असलेला (संवर्त) उदा. धोत्रा, तुळस, तेरडा इ.

gamostely

रंभमीलन प्रथम स्वतंत्र असलेल्या ्नेक रंभांचे नंतर एक होण्याचा प्रकार

gamotropic movement

फलनपूर्व हालचाल प्रजोत्पादक घटकांच्या संयोगापूर्वी घडून येणारी त्यांची किंवा संबंधित अवयवांची (उपांगांची) हालचाल.

gangliform

गंडिकारुप, गंडिकाम, गुच्छिकारुप अनियमित फुगवट्याप्रमाणे.

ganglion

१ गंडिका २ गुच्छिका १ कवकतंतूतील विविधप्रकारे (कमी अधिक) फुगलेला भाग २ तंत्रिका तंत्रात (चैतनव्यूहात) आढळणारा अनेक कोशिकांचा गाठीसारखा समूह.

gap

विवर सलग पृष्ठभागात पडलेली खिंड

Gardening

उद्यानविज्ञान भिन्न प्रकारच्या बागा (उद्याने) बनविण्यासंबंधीच्या व त्यांच्या संवर्धनासंबंधीच्या माहितीची शाखा

Garigue

गॅरीग भूमध्यसामुद्रिक प्रदेशातील खुरटी झाडी, यात मुख्यतः तुलसीकुल, शिंबीकुल आणि सुगंधी औषधीय वनस्पती यांचा भरणा असतो.

gas (gaseous) exchange

वायुविनिमय सामान्यपणे कार्बन डायॉक्साइड वायु बाहेर सोडणे ऑक्सिजन (प्राणवायू) आत घेणे ही सजीवंतील प्रक्रिया, वनस्पतीत प्रकाश संश्लेषणात या उलट प्रक्रिया आढळते.

gas diffusion

वायु विसरण एका वायुचे दुसऱ्या वायुत किंवा द्रवात विलीन होणे.

gas vacuole

वायुरिक्तिका ऍनाबीनासारख्या नील-हरीत शैवलांच्या कोशिकेतील प्राकलात असणारी वायूने भरलेली पोकळी, याबद्दल मतभेद आहेत.

Gasteromycetes

भूकंदक (कवक) उपवर्ग, गॅस्टरोमायसेटीज सत्यकवकांपैकी गदाकवक वर्गातील एक उपवर्ग, काही शास्त्रज्ञ या गटाला गणाचा (लायकोपर्डेलीझ) दर्जा देतात, भूतारका, कंदकवक (आभासी), नीडकवक, पूतिकवक इत्यादींचाही येथे समावेश करतात. गदाबीजुके गदाकोशिकावर येतात व गदेसारख्या पुनरुप्तादक (प्रजोत्पादक) कोशिका निदान आरंभी शरीरांतर्गत असून त्यात पडदे नसतात, तसेच त्या कंदुक (चेंडूसारख्या) शरीरातील गाभ्यात अनेक कप्यात असतात.

Geaster

भूतारका पक्व झाल्यावर खालचा भाग (बाह्याच्छादन) तडकून व उलटा होऊन तारकाप्रमाणे दिसणारे कवक, वरचा भाग नंतर फुटुन बीजुके बाहेर पडतात, भूकंदुक कवकंआच्या उपवर्गात याचा अंतर्भाव केलेला आढळतो.

geitonocarpy

आसन्न फलोत्पत्ति, समीप फलोत्पत्ति समीप (आसन्न) युतीमुळे फळ बनण्याचा प्रकार

geitonogamy

आसन्न युति, समीप युति, निकट परागण, एक पादप परागण एकाच वनस्पतीच्या दोन जवळच्याच फुलातील परागणामुळे घडून आलेली फलनक्रिया

gelatine

शुद्ध सरस कडक, डिंकासारखा चिकट, पाण्यात न विरघळणारा पण मिसळून बुळबुळीत आणणारा पारदर्शक, रुचिहीन पदार्थ उदा. तालिमखाना किंवा इसबगोल यांचे बी, पिवळ्या तिळवणीची पाने, खोड व फळे यावरचे (प्रपिंडीय) केस, कित्येक जलवनस्पती.

gelatinous

पिच्छिल शुद्ध सरसयुक्त, चिकट, बुळबुळीत, उदा. थलथलित कवक

gelose

थलथली, जेली गेलिडियम या तांबड्या शैवलापासून मिळणारी थलथली (जेली) अथवा बुळबुळीत पदार्थ, एगर या सामान्य इंग्रजी नावाने असा पदार्थ ओळखतात, तो इतर काही शैवलापासूनही मिळतो, जेलीयुक्त खाद्य पदार्थात हा उपयुक्त असतो.

gemini

युगुले, जोड्या जोडीने असणारे, प्रकलाच्या न्यूनीकरणात पूर्वावस्थेत जोडीने असणारी समरचित रंगसूत्रे, यापैकी एक पित्याकडून व एक मातेकडून आलेले असते.

geminus

युगुल, जोडी

gemma

मुकुलिका काही वनस्पतीतील सूक्ष्म प्रजोत्पादक अलिंगी कळ्यासारखे (शाकीय) अवयव, उदा. शेवाळी

gemmation

मुकुलिकासंभव मुकुलिकांची निर्मिती, सूक्ष्म कळ्या येणे उदा. किण्व (यीस्ट) या एककोशिक कवक वनस्पतीवर तशाच कोशिका कळ्याप्रमाणे वाढून त्यांची माळ बनते, म्यूकर बुरशीतही कधी कधी हा प्रकार आढळतो.

gene

जनुक, जीन संततीत पिढ्यानुपिढ्या उतरणाऱ्या लक्षणांबद्दल जबाबदार असा रंगसूत्रातील जटिल घटक. जनक वनस्पतीच्या प्रजोत्पादक कोशिकेत (गंतुकात) रंगसूत्रांचा एकच संच असून त्यातील प्रत्येक रंगसूत्रावर अनेक जनुकांचाही एकच संच असतो. परंतु दोन गंतुके (पुं. व स्त्री) एकत्र झाल्यावर त्यात (रंदुकात) होणाऱ्या रंगसूत्रांच्या जोडीमध्ये जनुकांचे दोन संच बनतात व शरीरातील कोणत्याही सामान्य कोशिकेत तसेच राहतात. एक जनुक एका लक्षणाबद्दल किंवा अनेकांबद्दल जबाबदार असू शकते, तसेच अनेक जनुके एका लक्षणाबद्दल जबाबदार असणेही शक्य असते. अनुहरणाच्या प्रक्रियेत जनुकात (संख्या व संघटना) बदल होऊ शकतो (gene mutation) व त्यामुळे संततीतही कमी अधिक प्रमाणात भेद झालेले आढळतात.

gene dosage

जनुकमात्रा प्रकलातील एखाद्या आनुवंशिक घटकाच्या उपस्थितीची संख्या

generation

पीठिका, पिढी निर्लिंग (अलिंग) पद्धतीने अथवा एका शाकीय साधनाने एका व्यक्तीपासून किंवा सलिंग पद्धतीने दोन प्रजोत्पादक कोशिकांपासून (रंदुकापासून) निर्माण झालेली संतती.

generative cell

जनन कोशिका, जननपेशी प्रकटबीज वनस्पतींच्या परागकणातील पुं-गंतुके बनविणारी कोशिका

generic

वांशिक, वंशासंबंधी वंशविषयक (गुणासंबंधी), वंसनिदर्शक

genesis

निर्मिती नव्याने निर्माण करण्याची प्रक्रिया, उगम व विकास

genetic

जननिक, वंशागत, जनन- एका पिढीतून दुसरीत (अनुहरणामुळे) येणारे, जननासंबंधी, अनुहरणाशी संबंधित

genetic complex

जननिक संच कोशिकेतील परिकल आणि रंगसूत्रातील आनुवंशिक गुणदोषवाहक घटक यांचा संपूर्ण गट

geneticist

जननवैज्ञानिक, आनुवंशिकीविज्ञ जननविज्ञानासंबंधी विशेष ज्ञान असलेला (तज्ञ)

Genetics

जननविज्ञान, आनुवंशिकी प्रजोत्पादनाची प्रक्रिया, त्याशी संबंधित इंद्रिये, अवयव, काशिका व तदंतर्गत कोशिकांगके, आनुवंशिक लक्षणे, त्याशी संबंधित घटक (जनुके) व त्यांचा पिढ्यानपिढ्या प्रवास (अनुहरण) आणि त्या संबंधीचे प्रयोग, निष्कर्ष वि सिद्धांत इत्यादीसंबंधीच्या माहितीची शाखा, यालाच अनुहरणशास्त्र असेही म्हणतात

geniculate

अवनत जानु वाकलेल्या गुडघ्याप्रमाणे, उदा. काही फुलांच्या पुष्पमुकुटाचा तळभाग

genome

रंगसूत्र (गुणसूत्र) संच विशेषतः जननिक दृष्ट्या विचारात घेतलेला एकगुणित रंगसूत्रांचा गट

genotype

१ जनुकविधा २ वंशरुप १ एखाद्या व्यक्तीतील लक्षणांच्या अभ्यासाने निश्चित केलेला जनुकांचा संच, प्रकट व अप्रकट लक्षणे विचारात घेऊन विशिष्ट पिढीतील त्या लक्षणाच्या जनुकासंबंधी संक्षिप्त स्वरुपात व्यक्त केलेले सूत्र उदा. (अ) उंच व्यक्तीत सुप्तपणे असणारा खुजेपणा उं (खु) या सूत्राने दर्शविता येईल तर (आ) तसा खुजेपणा सुप्तरुपाने नसणाऱ्या व्यक्तीचा जनुकसंच उं उं या सूत्राने व (इ) उंचपणाचे जनुक नसणाऱ्या व्यक्तीचा जनुकसंच खु खु या सूत्राने दर्शविता येतो. येथे (अ) व (आ) या व्यक्तींचे बाह्यस्वरुप उंच म्हणजे सारखे असले तरी जनुकसंच भिन्न असतात, (इ) ही व्यक्ती खुजीच असते. ह्या बाह्यस्वरुपांना सरुपविधा (pnenotype) म्हणतात. यावरुन सारखी सरुपविधा असलेल्या दोन व्यक्तींतील जनुकसंच सारखे असतातच असे नाही, त्यांच्या जनुकविधा भिन्न असू शकतात. २ ज्या जातीवरुन वंशाची निश्चिती केली आहे ती जाती.

Gentianaceae

किराइत कुल, जेन्शिएनेसी किराइत (किरात, काढेचिराइत), कुमुद, इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे लहान कुल, याचा समावेश जेन्शिएनेलीझ किंवा किराइत गणात केला जातो. प्रमुख लक्षणे- (खाली दिलेल्या गणाच्या लक्षणांशिवाय)- आल्प्स पर्वतात विशेषेकरून आढळणाऱ्या लहान मोठ्या आकाराच्या वनस्पती, फुले भडकरंगी, कळ्या पिळीव व एका कप्याचा किंजपुट

Gentianales

किराइत गण, जेन्शिएनेलीझ या गणात जेन्शिएनेसी, ओलिएसी (पारिजातक कुल), ऍपोसायनेसी (करवीर कुल) व ऍस्क्लेपिएडेसी (रुई कुल) इत्यादींचा समावेश बेसींनी केला असून हचिन्सन यांनी फक्त किराइत कुलच अंतर्भूत केले आहे. प्रमुख लक्षणे- पूर्ण, नियमित, पंचभागी फुले, द्विकिंज, ऊर्ध्वस्थ किंजपुट व समोरासमोर पाने इत्यादी लक्षणे मुख्यतः आढळतात. लोगॉनिएसी (कुचला कुल) याचाही येथेच पूर्वी समावेश करीत.

genuine tissue

सत्योतक, सत्य ऊति संबंधित कोशिकांच्या समूहातून विभागणीने निर्मिलेल्या व पुढे प्रभेदन घडून आलेल्या कोशिकांचा समूह, आभासी नसलेले ऊतक,

genus

वंश, प्रजाति वर्गीकरणात जाती हे सर्वात शेवटचे एकक मानून वंश हे त्यापेक्षा वरच्या दर्जाचे एकक मानतात, कारण अनेक भिन्न व संबंधित जातींचा संच म्हणजे वंश होय, मात्र एका वंशातील जातीतील फरक हे भिन्न वंशातील जातींतील फरकांपेक्षा कमी असतात, अनेक वंशांचा गट म्हणजेच कुल होय.

geocarpous

भूफलित

geocarpy

भूफलन, भूफलता प्रथम फूल जमिनीवर बनून नंतर ते जमिनीत घुसून फळ पक्क होण्याचा प्रकार उदा. भुईमूग

Geographic botany

वनस्पति भूगोल पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील भौगोलिक परिस्थितिसापेक्ष वनस्पतींच्या अथवा पादपसमूहांच्या विस्ताराच्या माहितीची शाखा, उदा. शंकुधारी वने, विषुववृत्तावरील निबिड वने, भिन्न तृणक्षेत्रे इ.

Geologic botany

पुरावनस्पतिविज्ञान

geonasty

गुरुत्वानुकुंचन भूगर्भाकडे वळण्याची अवयवांची प्रक्रिया, उदा. आदिमूळ.

geoperception

गुरुत्वसंवेदन गुरुत्वाकर्षणाच्या चेतनेला प्रतिक्रिया दर्शविण्याचा प्रकार

geoperceptive organ

गुरुत्वसंवेदी अवयव गुरुत्वाकर्षणाला प्रतिसाद देणारा अवयव, उपांग किंवा कोशिकांगक, उदा. अंतस्त्वचेतील तौकीरकण, मुळाचे टोक

geophilae

मृदाशैवले मातीवर वाढणारी शैवले, उदा. व्हाऊचेरिया.

geophilic

भूमिप्रिय, भूरागी १ जमिनीत फळे बनविणारी वनस्पती, उदा भुईमूग २ जमिनीवरच वाढणारी (वनस्पती), स्थलवासी.

geophilous

१ भूमिप्रिय २ स्थलवासी, स्थल १ पहा geocarpy २ सदैव जमिनीवर वाढणारी (वनस्पती)

geophyta

स्थलवनस्पति सदैव जमिनीवर वाढणाऱ्या वनस्पती परंतु आपल्या कळ्या जमिनीत असणाऱ्या बहुवर्षायु खोडावर (उदा. कंद, मूलक्षोड, ग्रंथिक्षोड इ.) बनवून त्या तेथेच कायम ठेवणाऱ्या वनस्पती. परिस्थितिविज्ञानात सर्वच शाकीय भाग जमिनीत असणाऱ्या वनस्पतीस भूपादप (geophyte) म्हणतात.

geophyte

गूढपादप जमिनीतील खोडावर प्रतिकूल परिस्थितीत कळ्यांचे संरक्षण करून जगणारी वनस्पती (उदा. आले, हळद इ.) त्यावेळी जमिनीवरील तिचा भाग सुकून जातो.

geotaxis

गुरुत्वानुचलन, गुरुत्वीय अनुचलन गुरुत्वाकर्षणाच्या चेतनेमुळे घडून येणारी हालचाल (प्राप्त होणारी गति) किंवा स्थलांतर, वनस्पतींचे सुटे भाग किंवा मुक्तपणे संचार करणाऱ्या वनस्पती, हा प्रकार दर्शवितात.

geotome

मृदाखंडक, मृदाकर्तक प्रायोगिक अभ्यासाकरिता मातीचे नमुने (लहान तुकडे) गोळा करण्याचे शास्त्रीय साधन (उपकरण).

geotropic

गुरुत्वानुवर्तनी गुरुत्वाकर्षणाच्या चेतनेमुळे त्या दिशेने (संमुख) किंवा त्या दिशेविरुद्ध (विन्मुख) होणारी अवयवाची वाढ (वळणे), उदा. खोडाचे टोक जमिनीवर गुरुत्वाकर्षणाविरुद्ध व मुळाचे टोक खाली गुरुत्वाकर्षणाच्या दिशेने वाढते.

geotropism

गुरुत्वानुवर्तन वर वर्णन केल्याप्रमाणे वाढ होऊन वळण्याची प्रतिक्रिया

Geraniaceae

भांड कुल, जिरॅनिएसी भांड गणातील (जिरॅनिएलीझ) द्विदलिकित फुलझाडांचे एक कुल. बेथॅम व हूकर यांनी या कुलात ऑक्सॅलिडेसी, लिग्नँथेसी, ट्रोपिओलेसी व बाल्ममिनेसी यांचाही समावेश केला आहे. प्रमुख लक्षणे-बव्हंशी केसाळ औषधी, अनेकदा उपपर्णयुक्त साधी पाने, नियमित द्विलिंगी, पंचभागी फुले, संवर्त चिरस्थायी, पाच सुट्या पाकळ्या व त्याच्या दुप्पट किंवा तिप्पट तळाशी जुळलेली केसरदले, किंजपुट ऊर्ध्वस्थ व त्यात मध्यवर्ती अक्षावर अनेक बीजके, किंजल्क पाच, फळ बहुधा पालिभेदी, मध्यवर्ती चंचूपासून किंजदले सुटी होतात. जिरॅनियम व पेंलॅर्गाएनियमची झाडे बागेत लोकप्रिय आहेत.

germ

१ अंकुर २ सूक्ष्मजंतू, सूक्ष्मजीव १ खोडावरील कळी, बियातील गर्भ २ सूक्ष्म जंतू, रोगजंतु, अतिलहान साधे जीव

germen

१ किंजपुट २ कलिका

germicide

जंतुघ्न, जंतुनाशक जंतूंचा नाश करणारे द्रव्य

germinable disc

अंकुरबिम्ब, जननबिम्ब बीजुक रूजून त्यापासून काही कोशिकांचे बनलेले व सूक्ष्म चकतीसारखे प्राथमिक शरीर, उदा. मार्चांशिया शेवाळी.

germinal

१ जन्मजात २ जनक, निर्मायी १ अनुवंशिकतेमुळे उपजत असलेले (लक्षण) २ निर्माण करणारा, उदा. कोशिकांचा थर

germination

अंकुरण, उगवण बीज किंवा बीजुक अनुकूल परिस्थितीत रुजण्याची प्रक्रिया, अंकुर येणे, सुप्तावस्थेतील कळ्या जागृत होऊन फुले किंवा प्ररोह वाढीस लागण्याची घटना (sprouting)

Gesneriaceae

शिलापुष्प कुल, जेस्नेरिएसी पाथरफोडी (शिलापुष्प), जेस्नेरिया डग्लसी इ. वनस्पतींचे (बियात दोन दलिका असलेल्या फुलझाडांचे) कुल, याचा अंतर्भाव पर्साएनेलीझ गणात करतात. प्रसार - उष्ण व उपोष्ण कटिबंध, प्रमुख लक्षणे- औषधी झुडपे, वृक्ष, वेली व काही अपि वनस्पती, पाने साधी, समोरासमोर, क्वचित थोडीफार विभागलेली, फुलोरा कुंठित, किंवा फुले एकेकटी, ती द्विलिंगी, पंचभागी, आकर्षक, संदले जुळलेली व तशीच प्रदले, केसरदले दोन, चार किंवा पाच, पाकळ्यांस चिकटलेली, किंजदले दोन, ऊर्ध्वस्थ, क्वचित अधःस्थ व जुळलेली, किंजपुटात एक कप्पा व अनेक बीजके, मृदुफळ किंवा शुष्कफळ (बोंड), बिया लहान, असंख्य, बाम्ही कुल, टेटुकुल व बंबाखू कुल याशी साम्य, पाथरफोडी औषधी आहे. ग्लॉक्सीनिया, जेस्नेरिया यांच्या जाती बागेत लावतात.

gibberillins

जिबरिलिन्स वनस्पतीत आढळणारे व नैसर्गिकरीत्या वाढीस साहाय्य करणार कार्बनी संप्रेरक, काही बाबतीत हे ऑक्सिन ह्या नावाच्या वृद्धि संप्रेरकापासून भिन्न असतात. यांचा कृत्रिमरित्या उपयोग करून वनस्पतीची ऊंची वाढविणे, फलनाशिवाय फळांची उत्पत्ति करणे, फुलण्याची क्रिया जलद गतीने घडविणे, बीजांची प्रसुप्तावसथा त्वरित कमी करविणे इत्यादी अनेक बाबतीत यश मिळाले आहे

gibbous

कोशयुक्त अवयवाच्या तळाशी पिशवीसारखा एकांगी फुगीरपणा येऊन खोलगट खाच असलेला, उदा. संवर्त (मोहरी), स्नॅपड्रॅगॉन

gigantic

प्रचंड, राक्षसी, भीमकाय फार मोठे,दांडगे, उदा. अमेझॉन नदीतील कमलपुष्प, सुमात्रा बेटातील एक भुईपुष्प (रॅप्लेसिया आर्नाएल्डी), बम्हदेशातील बांबूची एक जाती (Dendrocalamus giganteus Munro), रुई (Calotropis gigantea R. Br.)

gigantism

भीम- (बृहत्-) कायिता प्रचंडपणा अथवा फार मोठा आकार असण्याचा प्रकार.

gill

पटल पातळ पडद्यासारखा अवयव, उदा. भूछत्रे

gilvous

पिंगल तपकिरी किंवा पिंगट रंगाचे उदा. अशोक, आंबा, माधवलता (मधुमालती = Hiptage madablota Gaertn.) यांची कोवळी पाने.

gimped

स्थूल दंतुर

Gingkoales

व्यजनपर्ण वृक्ष (कन्याकेश वृक्ष) गण, गिंकोएलीझ मध्यजीव महाकल्पातील प्रकटबीज वनस्पतींचा एक गण, यामध्ये गिंकोएसी हे एकच कुल व गिंको बायलोबा ही एकच जाती, प्रमुख लक्षणे- विभक्तलिंगी वृक्ष, ऱ्हस्व व दीर्घ प्ररोह असतात. पंख्यासारखी पाने (व्यजनपर्ण) व त्यात द्विशाखाक्रमी शिरांची मांडणी, ती पाने तळाशी पाचरीसारखी व टोकास विभागलेली, मेडन हेअर फर्न या नावाच्या नेचाशी पानांचे साम्य असल्याने या वृक्षाला मेडन हेअर टी (कन्याकेश वृक्ष) म्हणतात. तसेच पंख्यासारख्या पानांच्या आकारामुळे व्यजनपर्ण वृक्ष असेही म्हणतात. लघुबीजुकपर्णे लोंबत्या कणिश फुलोऱ्यावर (शंकूवर) सर्पिल प्रकारे मांडलेले, गुरुबीजुके धारण करणाऱ्या शंकूवर फक्त एक देठ व त्यावर दोन अनावृत (प्रकट, नग्न) बीजके असतात, रेतुके चलनशील

girder

तुळई, धरण खोड किंवा काही पाने यांमध्ये ताण आणि दाब सहन करण्याकरिता वा आधाराकरिता उपयुक्त अशा कठीण आवरणाच्या घटकांची तुळईसारखी मांडणी.

girdle

मेखला १ करंडक वनस्पतींत आढळणाऱ्या शरीर कोशिकांच्या बाजूस असलेला दोन्ही कोशिकावरणांना जोडणारा सूक्ष्म पट्टीसारखा भाग २ सायकसच्या पर्ण लेशाची वलयाकृती शाखा

girdle structure

मेखला संरचना खोडाच्या आडव्या छेदात त्रिज्येच्या दिशेने पसरलेल्या व हरित्कणूंनी भरलेल्या लांबट कोशिकांनी वेढलेला वाहक कोशिकांचा संच.

girdling

मेखलन झाडाची वलयासारखी पट्टी काढणे

glabrescent

अल्परोमश, अल्पकेशी काहीसे केसाळ किंवा बव्हंशी गुळगुळीत असलेला (अवयव) उदा. ओसाडीचे पान.

glabrous

केशहीन, रोमहीन केस नसलेले (अवयव), उदा. करंज (Pongamia glabra Vent)

glaciation

हिमानी क्रिया पृष्ठभागावरुन हिमनदी वाहात जाण्याची प्रक्रिया व त्यामुळे झालेला बदल, उदा. पूर्वीची वनश्री नाहीशी होणे.

gladiate

खड्गाकृति, अस्याकृति तरवारीसारखे, उदा. पान, फळ

gland

१ प्रपिंड, ग्रंथि २ छदककपाली, वंजुफल १ शरीरात किंवा शरीरावर, पाणी अथवा इतर द्रव पदार्थ (उदा. मधुरस, पाचक रस) स्त्रवणारी किंवा साठवून ठेवणारी कोशिका किंवा अन्य निश्चित संरचना (उपांग), ग्रंथि, उदा. जलस्त्रावक ऊतक, २ ओकचे किंवा तत्सम फळ, कठीण कवचाचे, शुष्क एकबीजी व तळाशी छदकांचा पेला असलेले फळ

glandula

प्रपिंडक आमराच्या फुलातील किंजल्कावरची चिकट चकती

glandular hair

प्रपिंडीय केश, ग्रंथियुक्त केश, प्रपिंडकेश टोकास स्त्रावक किंवा संचयी (ग्रंथी) संरचना असलेले केसासारखे उपांग, उदा. कीटकभक्षक वनस्पती, पिवळी तिळवण, तुळस, खाजकुयली, चित्रक

glandular serrate

प्रपिंडदंती, ग्रंथिदंतुर पानाच्या किंवा अन्य अवयवांवरील दातेरी किनारीवर (कडेवर) किंवा टोकावर प्रपिंडे (ग्रंथी) असण्याचा प्रकार.

glandulose

प्रपिंडसम, प्रपिंडयुक्त, प्रपिंडी, ग्रंथियुक्त प्रपिंडासारखे किंवा प्रपिंड (ग्रंथी) असलेले (अवयव, पृष्ठभाग, केस, बिम्ब इ.)

glaucesant

१ समुद्रवर्णी २ किमानील १ समुद्राच्या पाण्याच्या (हिरवट) रंगाचे २ काहीसे निळसर हिरवे पहा glaucous

glaucescent

अल्पानील काहीसे आनील

glaucous

आनील मेणाच्या पातळ थरामुळे निळसर हिरवा रंग असलेले, उदा. घायपाताचे पान, एरंडाचे खोड, देठ इ.

gleba

गाभा काही कवकांच्या बीजुकोत्पादक शरीरातील अनेक कप्पे असलेले ब बीजुके निर्मिणारे ऊतक.

glebula

गोलवर्ध गोलसर उंचवटा

glebulose

गोलवर्धयुक्त पृष्ठभागावर गोलसर उंचवटे असलेले (साधे शरीर, कायक), उदा. धोंडफूल.

gliadin

ग्लायडीन विशेषतः गव्हाच्या दाण्यात असलेले प्रथिन.

glide

विसर्पण घसरत जाणे, हळू सरकणे उदा. काही नीलहरित शैवले व करंडक वनस्पती.

gliding growth

विसर्पी वृद्धि

globoid

गोलाभ प्रथिनाच्या कणातील गोलाकार खनिज कण उदा. एरंडाचे बीजातील पुष्क

globular

गोलाकार चेंडूसारखे उदा. जाफरी गेंदाचा फुलोरा, बाभळीचा फुलोरा

globule

नर गुलिका, गोळई, ग्लॉब्यूल नर (पुं.) गंतुके निर्मिणारे वाटोळे जटिल इंद्रिय उदा. कारा (शैवल), या वनस्पतींत तंतुयुक्त अवयवात (रेतुकाशयात) पुं-गंतुके असून असे अनेक तंतु एकत्र असलेल्या संरचनेभोवती अनेक कोशिकांच्या एका थराचे वेष्टन असते. सामान्य अर्थी गोळी

globulin

ग्लॉब्यूलिन गोल व पारदर्शक कण, गोलाभातील मुख्य पदार्थ

glochidium

लोमांकुश, रोमांकुश टोकाशी बाणाप्रमाणे वाकडा असलेला केस किंवा काटा, उदा. ऍझोला नावाचा जलनेचा, काही निवडुंगाच्या जाती

glome

गोल गुच्छ अनेक लहान फुलांचा चेंडूसारखा फुलोरा उदा. बाभूळ, लाजाळू इ.

glomerate

गोल गुच्छित १ वर वर्णिल्याप्रमाणे फुलोऱ्यात असलेली (फुले) २ अनेक गुच्छ एकत्र असलेले उदा. औदुंबर (Ficus glomerata Roxb.)

glomerulate

पुष्पकपुंजित, बीजुकपुंजित काही अवयवांचे (बीजुके, पुष्पके इऍहे) झुबके असलेली (वनस्पती)

glomerule

स्तबकपुंज अनेक स्तबकांचा एकाच छदमंडलातील पुंजका उदा. उटककारी (Echinops echinatas Roxb.)

glucose

द्राक्षशर्करा, ग्लुकोज वनस्पतीतील साखरेचा एक प्रकार C६H१२O६

glucoside

ग्लुकोसाइड विघटनानंतर द्राक्षशर्करेत रुपांतर पावणारा जटिल पदार्थ उदा. अमिग्डॅलीन, कोनीफेरीन, सॅलिसीन ही द्रव्ये अनुक्रमे बदाम, चीड, वाळुंज यामध्ये आढळतात.

glumaceous

तुषसम गवतांच्या फुलातील तुसासारखे

glume

तुष, तूस विशेषतः गवतांच्या फुलोऱ्यातील कणिशकात आढळणारे शुष्क छद, उदा. मका, गहू

glumella

अंतस्तुष

Glumiflorae

तृणगट, ग्लुमिफ्लोरी बेंथॅम व हूकर यांनी या गटाला श्रेणी म्हटले आहे, एंग्लर व प्रँटल यांनी गण व बेसींनी तृणगण (ग्रॅमिनेलीझ) अशी नावे देऊन त्यामध्ये तृणकुल व मोथाकुल अंतर्भूत केले आहेत, हचिन्सन यांनी या गटाला विभाग मानून तृणगण व मोथागण असे दोन गण व त्या प्रत्येकात अनुक्रमे एकेक कुल (तृणकुल व मोथाकुल) समाविष्ट केले आहे. सर्व गवते व लव्हाळे येथे अंतर्भूत आहेत.

gluten

ग्लुटेन १ स्टार्च वेगळा काढल्यानंतर राहिलेले काही वनस्पतींतील चिवट व आरक्षित प्रथिन २ काही भूछत्रावरचे चिकट आवरण.

glutinous

चिक्कणछादित चिकट पदार्थाचे आवरण असलेले, उदा. विंचवी (वृश्चन) व तंबाखूचे पान

glycogen

मधुजन, ग्लायकोजेन आवश्यकतेनुसार साखरेत रुपांतर केला जाणारा तौकीरासारखा कोशिकेतील पदार्थ, उदा. यीस्ट, कित्येक कवक, अनेक प्राणी

Gnetales

उंबळी (कोंबळ) गण, नीटेलीझ प्रकटबीज वनस्पती उपविभागापैकी एक गण, यांची काही लक्षणे आवृतबीज वनस्पतीप्रमाणे (फुलझाडे) असून या गणात नीटेसी- उंबळी (कोंबळ) कुल या एकाच कुलाचा अंतर्भाव होतो. द्वितीयक काष्ठ भागात वाहिन्या, बीजकातील अंदुककलशाचा अभाव (अपवाद- एफेडा), ही लक्षणे फुलझाडांतल्याप्रमाणे असून एकूण तीन वंशांचा (एफेड्रा, वेलविशिया आणि नीटम) समावेश होतो. या वंशातील वनस्पती फारच क्वचित आढळतात. नीटम (उंबळी, कोंबळ) च्या महालता सह्याद्रीच्या जंगलात तर हूम किंवा अस्मानिया (एफेड्रा) सिंधमध्ये व हिमालयात आढळतात, वेलविशिया (तुंबोला) आफिकेत वाढते

goblet shaped

चषकाकृति पसरट तळ, मध्ये दांडा व वर काहीसा फुगीर भाग अशा पेल्याच्या आकाराचे

golgi body

तनुकल, गॉल्गी बॉडी, गॉल्गी पुंजक काही थोड्या वनस्पतींच्या पण बहुधा सर्व प्राण्यांच्या कोशिकेतील प्राकलात आढळणारा, अनेक सूक्ष्मतंतू अथवा सूक्ष्मबिंदू यांचा पुंजका, याचे कार्य कोशिकेच्या स्त्रवणाशी संबंधित असावे असे मानतात.

gonidangiophore

बीजुककोशदंड बीजुककोशाचा आधारतंतू

gonidangium

बीजुककोश वनस्पतींच्या गंतुकधारी अवस्थेतील बीजुकांची निर्मिती करणारा प्रजोत्पादक अवयव, बीजुकधारी अवस्थेतील बीजुकांचे कार्य याहून भिन्न नसते. म्हणून मराठी पर्याय तोच ठेवला आहे.

gonidial layer

१ शैवलस्तर २ बीजुकदंडस्तर १ काही धोंडफुलांच्या (शैवाक) शरीरातील शैवल कोशिकांचा थर पहा Lichen २ कवकांच्या शरीरातील बीजुककोश धारण करणाऱ्या तंतूंचा थर पहा Fungi

gonidiophore

बीजुकदंड बीजुकांना आधारभूत तंतू उदा. बुरशी

gonidium

१ बीजुक २ शैवलकोशिका १ लिंगभेदविहीन पद्धतीने बनलेली व रुजल्यावर सलिंग अथवा गंतुकधारी अवस्था निर्मिणारी प्रजोत्पादक कोशिका २ धोंडफुलातील शैवल

gonoplasm

पुं द्रव्य प्रजोत्पादक नर-कोशिकायुक्त अवयवापासून, फलन नलिकेद्वारा, स्त्री कोशिकायुक्त अवयवातील स्त्री कोशिकेशी संयोग होण्यास जाणारा नर जीवद्रव्याचा एकप्रकलयुक्त भाग, उदा. द्राक्षवेलीवरील भुरी.

gracilis

तनु बारीक या अर्थी लॅटिन संज्ञा, हिचा वापर वनस्पतींच्या जातिवाचक नावाकरिता करतात.

gradate sorus

क्रमि (बीजुककोश) पुंज, क्रमिपुंज बीजुककोशांची पक्व होण्याची वेळ व स्थान क्रमाने (तळापासून वर) बदलत असणारा पुंज, उदा. प्रारंभिक नेचे, त्यावरुन Gradatae =क्रमिपुंजी- क्रमिपुंज असलेले नेचे (गट)

gradient

क्रमिकता, उतार, प्रवणता परस्पराशेजारी असलेल्या दोन भिन्न प्रदेशांतील (उदा. डोंगर व मैदान) जमीन, हवामान इत्यादींतील फरकांमुळे एकातून दुसऱ्यात जाणाऱ्या सीमाप्रदेशात आढळणारा चढौतार, हा त्यातील वनस्पतींच्या समुदायात हळुहळु संघटनात्मक फरक पडण्यातही दिसून येतो.

graft

कलम, भेटकलम, कलम करणे दोन वनस्पतींचा शाकीय संबंध घडवून आणण्याकरिता एका स्थिर (बहुधा मजबुत) वनस्पतीच्या फांदीवर व खोडावर (याला खुंट म्हणतात) कृत्रिमरीत्या सांधलेली दुसरी इष्ट तर काट किंवा छाट ह्या स्वरुपातील वनस्पती

grain

१ कण २ शूकधान्य १ कोणत्याही घन पदार्थांचे अत्यंत लहान भाग २ पिकविलेल्या गवतांचे फळ अथवा बीज, कित्येकांच्या छदावर टोकाशी लांब राठ केस असतो, ते शूक आणि त्यामुळे शूकधान्य हे नाव. उदा. भात, गहू, बाजरी

Graminaceae

तृणकुल, गवते, ग्रॅमिनेसी (ग्रॅमिनी) गवत या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या सर्व एकदलिकित वनस्पतींचे मोठे कुल, याचा अंतर्भाव ग्लुमिफ्लोरी (ग्रॅमिनेलीझ) गणात केला जातो. प्रमुख लक्षणे- औषधीय वनस्पती, पोकळ किंवा भरीव दंडगोलाकृति खोड व पाने बहुधा साधी व दोन रांगांत, लांब असून पर्णावरण खोडाभोवती तळाशी वेढलेले पण अपूर्ण (फाटलेले), जिव्हिकावंत, फुलोऱ्यात अनेक कणिशके व त्यातील परिदलहीन फुले तुसांनी वेढलेली, लघुतुषांना परिदले मानतात, फुले एकलिंगी किंवा द्विलिंगी, केसरदले तीन (क्वचित कमीजास्त) किंजदल एक व एकबीजी शुष्कफल (सस्यफल), परागण वाऱ्याने होते, बी सपुष्क

Graminales

तृणगण

graminicolous

तृणप्रिय, तृणवासी गवतावर उपजीविक करणारी (जीवोपजीवी) वनस्पती, उदा. चिकटा (Sclerospora graminicola) नावाचा कवकापासून होणारा रोग बाजरीवर वाढतो.

grana

तरंगक, कण, ग्रॅना १ हरितकणूंतील रंगद्रव्याचा बिंदुक (सूक्ष्मथेंब) २ कोणताही सूक्ष्म कण

Granataceae

दाडिम कुल, ग्रॅनॅटेसी

grand period of growth

महावृद्धिकाल कोशिका, ऊतक व अवयव यांच्या पूर्ण वाढीकरिता आरंभापासून शेवटपर्यंत लागलेला संपूर्ण वेळ.

grandis

महा-, बृहत्- मोठा या अर्थाचा लॅटिन उपसर्ग, त्यावरुन grandiflora किंवा grandiflorus = महापुष्पी, उदा. अगस्ता (Sesbania grandiflora Poir).

granular

कणमय, कणयुक्त रवाळ, कणीदार, कणांनी बनलेले, उदा. कोशिकेतील प्राकल, सूक्ष्मकणांचे आवरण असलेले

grassland

तृणभूमी, गवताळ प्रदेश हवामानादी परिस्थितीमुळे ज्या ठिकाणी मुख्यतः नैसर्गिकरीत्या फक्त गवताची मुबलक वाढ होते असा प्रदेश

graveolens

उग्रगंध न आवडण्याइतका उग्र वास, उदा. सताप (Ruta graveolens L.), शेपू (Peucedanum graveolens L.)

graviperception

गुरुत्वबोध, गुरुत्वागम गुरुत्वाची (पृथ्वीच्या आकर्षणाची) अथवा स्वतःच्या वजनाची जाणीव.

gravitational water

गुरुत्वीय जल गुरुत्वाकर्षणामुळे जमिनीत शिरुन विशिष्ट खोलीवर (खडकाळ थरांवर) साचलेले पाणी, हे द्रवरुप असून वनस्पतींना उपलब्ध होते.

green alga

हरित शैवल, हिरवे शैवल

green house

पादपगृह तीव्र प्रकाश व रुक्ष हवा यांपासून संरक्षित असलेले व वनस्पतींच संवर्धन करण्याच्याच सोयिस्कर खोलीसारखे झोपडे, येथे सावली, मंद प्रकाश व दमट हवा मिळण्याची कृत्रिम परिस्थिती राखलेली असते.

gregarious growth

सांघिक वाढ, सामूहिक वाढ एकाच जातीच्या अनेक वनस्पतीची एकत्र होणारी वाढ, उदा. कर्दळ, केळ, आले, बांबू इ.

grit cell

कठक, दृढ पेशी फार घन आवरणाची कोशिका

gritty

रेवाळ कठीण कण (रेव) असलेले

groove

चर, खोबण

ground meristem

तल्प विभज्या खोडाच्या किंवा मुळाच्या टोकाशी सतत कोशिकांचे विभाजन व तज्जन्य नवीन ऊतकांची निर्मिती झाल्याने त्यातील तीन भागांपैकी केंद्रवर्ती भाग, त्यापासून वनस्पतीतील पक्व भागात भेंड, निकाष्ठ किरण व मध्यत्वचा, अंतस्त्वचा इत्यादी मौलिक ऊतके बनतात.

ground respiration

मूलश्वसन जमिनीत असणाऱ्या मुळांचा श्वासोच्छ्वास, याचा खनिजांच्या शोषणाशी संबंध नसतो.

ground tissue

तल्पोतक अपित्वचा, वल्क, वाहक ऊतके इत्यादी विशिष्ट ऊतकाखेरीज वनस्पतीतील इतर व आधारभूत मृदूतकांचा संच, यामध्ये मध्यत्वचा, निकाष्ठ (भेंड), निकाष्ठ किरण इत्यादींचा अंतर्भाव होतो.

ground vegetation

निम्नस्तर (भूस्तर) वनश्री वनातील सर्वात खालचा (जमिनीजवळचा) वनस्पतींचा थर

group

गट, समूह अनेक सारख्या वस्तू, व्यक्ती किंवा पदार्थ, ऊतके, उपांगे, जाती, वंश इत्यादींचा एकत्र संच

growing point

वर्धनाग्र, वर्धिष्णु अग्र, वर्धी अग्र सतत वाढ चालू असलेले वनस्पतींच्या अवयवांचे टोक

growing zone

वर्धी क्षेत्र वनस्पतींच्या अवयवांची प्रत्यक्ष लांबीत वाढ होत असलेला भाग. उदा. खोड, मूळ व शाखआ यांची टोके किंवा तळभाग इ.

growth

वृद्धि, वर्धन, वाढ नवीन कोशिकांची निर्मिती होऊन किंवा असलेल्या कोशिकांच्या आकारमानात वाढ होऊन अवयवांची आकाराने व संख्येने कायम वाढ होण्याची प्रक्रिया, बीज रुजताना या दोन्ही क्रिया घडून येतात.

growth curvature

वृद्धिवक्रता वाढ चालू असताना येणारा वाकडेपणा

growth inhibiting

वृद्धिरोधक वाढीस प्रतिबंध करणारा किंवा वाढीचा वेग मंद करणारा व कोशिकांत बनविला जाणारा (पदार्थ).

guard cell

रक्षक कोशिका पानावरील त्वग्रंधाची (सूक्ष्म छिद्राची) उघडझाप करण्याबद्दल जबाबदार असलेली बहुधा अर्धचंद्राकृती हरितद्रव्ययुक्त कोशिका, ह्यांची जोडी असते. क्वचित हिरव्या खोडावर, देठावर व किंजपुटावर या कोशिका आढळतात.

gum

गोंद, डिंक

gummosis

डिंक्या रोग, गोंद रोग खोड किंवा फांद्या यामधून डिंकासारख्या चिकट द्रव पदार्थाचा स्त्राव चालू असण्याचा प्रकार

gutta

थेंब, ठिपका, तैलबिंदु

guttate

अश्रुवत्, बिंदुयुक्त ठिपकेदार, उदा. गोलदार वृक्ष (Sterculia guttata Roxb.)

guttation

निस्यंदन पानांतून अथवा तत्सम अवयवांतून पाण्याचे थेंब निसर्गतः गळून पडण्याचा प्रकार, रात्रीच्या थंड हवेत बाष्पोच्छवासाच्या अभावी हा प्रकार घडून येतो, उदा. गवते, अंजनवेल, ट्रोपिओलम, इत्यादी यांमध्ये जलस्त्रावक ऊतके व जलरंधे यांचा संबंध येतो.

Guttiferae

वृंदार (कोकम) कुल, गटिफेरी (क्लुसिएसी) सुरंगी, कोकम, नागचाफा, आमली, ऊंडी (पुन्नाग), ओट इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा समावेश कोकम (वृंदार) गणात (गटिफेरेलीझमध्ये) केला जातो. प्रमुख लक्षणे- पिवळट किंवा हिरवट चीक असलेले वृक्ष किंवा झुडपे, पाने साधी, बहुधा समोरासमोर तैल प्रपिंडयुक्त व चिवट, फुले एकलिंगी, द्विलिंगी, अवकिंज व एकाच किंवा भिन्न झाडांवर, संदले व प्रदले २-६ सुटी, क्वचित पाकळ्या नसतात. केसरदले अनेक, सुटी, क्वचित जुळलेली, किंजपुटात एक किंवा अनेक कप्पे, मृदुफळ किंवा न तडकणारे फळ, बीजे मोठी व अपुष्क

gymno-

नग्न-, प्रकट-, अनावृत- उघडे (आवरण नसलेले) या अर्थाचा ग्रीक उपसर्ग

Gymnospermae

प्रकटबीज वनस्पति उपविभाग, जिम्नोस्पर्मी ज्यांची बीजे किंजपुटात (भावी फळात) बंदिस्त नसून किंजदलावर उघडीच असतात अशा सापेक्षतः प्रारंभिक बीजधारी वनस्पतींचा उपविभाग. प्रमुख लक्षणे- काही जीवाश्मरुपात व काही विद्यमान वनश्रीत आढळतात. लघुबीजुकपर्णे व गुरुबीजुकपर्णे बहुधा स्वतंत्र शंकूवर व एकाच किंवा भिन्न झाडांवर, गंतुकधारी पिढ्या फारच ऱ्हास पावलेल्या असून अंदुककलश बहुधा आढळतो, रेतुकाशय ऱ्हसित व रेतुके क्वचितच चलनशील, परागनलिका व परागण फुलझाडांतल्याप्रमाणे, बहुधा प्रकाष्ठात वाहिन्या नसतात. फळे बनत नाहीत. पक्वावस्थेत शंकूफळ रुक्ष असते. यामध्ये सात किंवा आठ गणांचा समावेश करतात.

Gynaecium

किंजमंडल, स्त्री केसर मंडल फुलातील सर्वात आतील महत्त्वाचे बीजोत्पादक पुष्पदलांचे (किंजदलांचे) वर्तुळ, किंजदलावरील बीजकात स्त्री गंतुक (अंदुक) असल्याने या सर्वच भागाला स्त्रीलिंगी (स्त्री केसर) समजतात

gynandromorph

पुं-स्त्रीरुप, पुंजायरुप नर वनस्पतीसारखी दिसणारी स्त्री वनस्पती (मादी वनस्पती).

Gynandrophore

किंजकेसरधर (किंकेधर) किंजदले व केसरदले यांना आधारभूत असा फुलातील अक्षाचा लांबट भाग (दांडा), उदा. पांढरी तिळवण

Gynandrous

किंजकेसरित किंजदलाला केसरदले चिकटलेली असण्याचा प्रकार, उदा. आमर पुष्प (ऑर्किड)

gynobasic

किंजतलोद्गामी किंजलाचा तळ किंजपुटाच्या तळाशी असून किंजपुट पुष्पस्थलीमध्ये असण्याचा प्रकार उदा. तुळस, दीपमाळ, बुरुंबी इ.

gynophore

किंजधर किंजदलांना आधार देणारा फुलातील केसरमंडलातून वाढलेला अक्ष, उदा. वाघाटी, पांढरी तिळवण, मुचकुंद इ.

gynospore

गुरुबीजुक, बृहत्बीजाणु

gynostemium

किंजकेसराक्ष किंजमंडल व केसरमंडल यांचा संयुक्त व संक्षिप्त अक्ष उदा. आमरे (ऑर्किड), पोपटवेल, सापसंद इ.

gyrate

अवसंवलित, चक्राकृति, अग्रवलित

gyrose

नतोन्नतपृष्टी, तरंगितपृष्ठी नागमोडी रेषा किंवा कंगोरे यांनी भरलेला पृष्ठभाग असलेला (अवयव).

habit

१ रीति २ बाह्यरुप १ वृत्ति, वर्तन अथवा आहारविषयक सवय, उदा. जीवोपजीवी, स्वोपजीवी २ बाहेरून दिसणारी शारीरिक रुपरेखा (स्वरुप), उदा. गुच्छाकृती, चवरीसारखे, उशीसारखे, सरपटणारे, चढत जाणारे, वृक्ष, क्षुप, औषधी इ.

habitat

अधिवास, निवासक्षेत्र वनस्पती जेथे निसर्गतः फुलते, वाढते, प्रजोत्पादन करते असे ठिकाण, उदा. दाट वन, कुरण, खडकाळ किंवा रेताड मरुप्रदेश, समुद्रतट, जलाशय इ.

hadrocentric

मध्यप्रकाष्ठक, केंद्रकाष्ठिक

hadrocentric bundle

मध्यप्रकाष्ठक वृंद मध्ये प्रकाष्ठ व त्याभोवती परिकाष्ठ असलेला वाहक ऊतकांचा संच, उदा. नेचाची तिरश्वर शाखा

hadrome

प्रकाष्ठ, काष्ठ वाहक वृंदातील काष्ठयुक्त वाहकांचा भाग, विशेषतः पाण्याची ने आण करणारा घन आवरणाच्या मृत कोशिकांचा (ऊतकाचा) भाग

haematoxylin

हीमॅटॉक्सिलीन गर्द तांबूस रंगाचे द्रव्य, एका वनस्पतीच्या (Haematoxylon campechianum L.) मध्य काष्ठापासून काढलेले असून त्याचा उपयोग सूक्ष्मदर्शकाच्या साहाय्याने निरीक्षणाकरिता करतात.

hair

केश वनस्पतींच्या शरीरावर अपित्वचेपासून वाढणारे भिन्न प्रकारचे केस, हे एककोशिक, अनेककोशिक, मऊ, राठ, दाहक, संरक्षक, प्रपिंडीय इ. विविध प्रकारचे असतात. उदा. कापसाचे धागे

hair shaped

केशाकृति केसासारखे बारीक व लांब

hairiness

केशालुत्व, केसाळपणा

hairy

केशालु, केसाळ, रोमिल

halbert-rhaped

तोमराकृति भाल्याच्या आकृतीचे उदा. हरणखुरीचे पान, त्रिकोनी व तळाकडील दोन कोनांची टोके बाहेरच्या बाजूस वळलेली

half (semi) cylindric

अर्धचितीय ईक बाजू सपाट व दुसरी अर्धगोलाकार अशा आकाराचा लांबट (अवयव), उदा. कित्येक पानांचे देठ, काही पाती, उदा. कोरफड

half bred

संकरज

half equitant

अर्धारुढ

half inferior

अर्धाधःस्थ संवर्ताच्या नलिकेत किंजपुट अर्धवट सुटा असून त्या सभोवार पाकळ्या व केसरदले असलेला किंजपुट

half moon shaped

अर्धचंद्राकृति अर्ध्या चंद्राप्रमाणे आकाराचे, उदा. कृष्णकमळाच्या एका जातीचे, तसेच एका नेचाच्या जातीचे पान (Adiantum lunulatum)

haliplankton

समुद्रप्लवक समुद्रातील सजीवांचा तरता व पृष्ठाचा आसपासचा समूह.

halobiontic

लवणांबुवासी. फक्त खाऱ्या पाण्यातच राहणारी (वनस्पती).

halophilous

लवणप्रिय मिठाशिवाय इतर क्षार असलेल्या किंवा खारट जमिनीत विशेषेकरून वाढणारी (वनस्पती), माचुरा, कांकरा, चिप्पी, तिवार, कांदळ इत्यादी समुद्रकिनारी वाढणारी झाडे

halophobous

लवणद्वेष्टी, लवणविरोधी क्षारमुक्त किंवा खारट जमीन टाळणारी (वनस्पती)

halophyte

लवण वनस्पति क्षारयुक्त (विशेषतः खारट) पाण्याच्या सान्निध्यात वाढणारी वनस्पती, पीलू, केवडा, ऊंडी, नारळ इत्यादी आणि वर उल्लेखिलेल्या लवणप्रिय वनस्पती, सागरशैवले

hand microtome

हस्त सूक्ष्मछेदक हाताने चालविता येणारे, सूक्ष्म छेद घेण्याचे यंत्र

handle cell

हस्तक कोशिका, मुष्टि कोशिका कांडशरीरिका शैवलाच्या रेतुकाशयाच्या (पुं- जननेंद्रियाच्या) बाहेरील आवरणातील आधारभूत कोशिकांपैकी एक

hanging root

पारंबी झाडाच्या शाखेपासून निघून खाली लोंबणारे व पुढे जमिनीत खोलवर घुसून आधार देणारे मूळ, उदा. वड

haploid

एकगुणित प्रजोत्पादक कोशिकेच्या प्रकलातील रंगसूत्रांची एकपट संख्या, इतर कोशिकात ही संख्या दुप्पट असते. बहुतेक सर्व गंतुकधारी पिढीत एकपट व बीजुकधारी पिढीत ती दुप्पट (संख्या) असते व बीजुके तयार होताना ती संख्या पुन्हा एकपट होते.

haploidization

एकगुणन कोशिकेतील रंगसूत्रांची संख्या दुप्पट असताना, ती एकपट होण्याची प्रक्रिया, अर्धसूत्रण

haploidy

एकगुणितत्त्व एकगुणित रंगसूत्रे असण्याचा प्रकार

haplophase

एकगुणितावस्था

hapteron

दृढधर बहुकोशिक पण वाहक ऊतके नसलेला आणि चिकटून राहण्यास उपयुक्त असा अवयव उदा. फ्यूकस शैवल

haptogropism

स्पर्शानुवर्तन खडबडीत पृष्ठभागाच्या स्पर्शाच्या चेतनेमुळे वेटाळत वाढण्याची प्रतिक्रिया, उदा. अमरवेल, प्रतान, मोरवेलीची देठे, कित्येक वेलींची टोके

haptostele

प्रथमाद्यरंभ मध्ये प्रकाष्ठ व त्याभोवती परिकाष्ठ असा सममध्य वाहक संच असलेला अत्यंत साधा व अतिप्राचीन वाहक वनस्पतींत आढळणारा रंभ उदा. ऱ्हिनिया

haptotropic

स्पर्शानुवर्तनी स्पर्शामुळे घडून येणारी वाढ दर्शविणारे (अवयव)

hard bast

उपकाष्ठ परिकाष्ठाच्या सूत्रल (घनकोशिकायुक्त) भाग

hastate

प्रशराकृति, तोमराकृति

haulm

संधिखोड सांधेदार खोड

haustorium

शोषक आश्रय वनस्पतींतून अन्न शोषून घेण्याचा जीवोपजीवी वनस्पतीचा लहान मुळासारखा रुपांतरित अवयव उदा. अमरवेल, बांडगूळ

head

१ स्तबक २ शीर्ष १ पहा capitutum २ टोकाचा भाग

heart shaped

हृदयाकृति

heart wood

मध्यकाष्ठ खोडातील भेंडाभोवती (केंद्रवर्ती) असलेला सर्वात जून व मृत लाकडाचा भाग

helicoid

शुंडी गोगलगाईच्या शिंपल्याप्रमाणे वेटोळे असलेला (फुलोरा अथवा शाखांची मांडणी), सोंडेप्रमाणे

heliophilous

प्रकाशप्रिय भरपूर सूर्यप्रकाशात वाढणारी (वनस्पती), उदा. सूर्यफूल, एरंड, गुलाब, निंब, आंबा, नारळ इ.

heliophobous

प्रकाशद्वेष्टी प्रत्यक्ष सूर्यप्रकाश टाळणारी, नेचे, सिलाजिनेला इ.

heliophyte

प्रकाशप्रिय वनस्पति

heliotactic

प्रकाशानुचलनी प्रकाशाच्या चेतनेनुसार होणाऱ्या शरीरांतर्गत प्रक्रियेमुळे त्याकडे किंवा त्याविरुद्ध दिशेकडे (अनुक्रमे धन व ऋऋण) स्थानांतर करणारी वनस्पती किंवा घडणारी (हालचाल), उदा. स्वतंत्र व चलनशील वनस्पती (शैवले) अथवा त्यांचे सुटे भाग (बीजुके, गंतुके इ.)

heliotaxis

प्रकाशानुचलन वर वर्णन केलेली स्थानांतराची प्रक्रिया, उदा. हरित्कणु, सूक्ष्मजंतू

heliotropic

प्रकाशानुवर्तनी प्रकाशाच्या दिशेला किंवा दिशेविरुद्ध वाढत वळणारा (वनस्पतीचा अवयव), खोडाची व मुळाची टोके

heliotropism

प्रकाशानुवर्तन, सूर्यावर्तन वर वर्णन केल्याप्रमाणे वाढण्याची प्रक्रिया (प्रतिक्रिया)

helmet shaped (galeate)

स्फटाकृति पोकळ व अर्ध्या कमानीसारखे, उदा. अतिविषाच्या फुलातील पाकळीसारखे संदल

helophyte

आर्द्रप्रिय वनस्पति दलदलीत वाढणारी वनस्पती, उदा. पाणकणीस, लव्हाळा, अळू, एक्किसीटम, जलनेचे, शिंगाडा

helotism

दास्यत्व धोंडफुलातील कवक व शैवल यांच्या परस्परसंबंधात कवक हे आश्रित व शैवल आश्रय असा संबंध ध्वनित करणारी संज्ञा, वास्तविक तो परस्परावलंबनाचा (सहजीवनाचा) एक प्रकार आहे

hemi cryptophyte

अर्धगूढपादप, अर्धगूढ कलिकोद्भिद जमिनीच्या पृष्ठालगत अनेक वर्षे राहणारा पोषक (शाकीय) अवयव आणि कळ्या असणारी वनस्पती, यावर अनेकदा पालापाचोळ्याचे आवरण असते.

hemi-

अर्ध निम्मेपणा दाखविणारा उपसर्ग

Hemibasidii

अर्धगदाकवक उपवर्ग, हेमिबेसिडी गदाकवक वर्गातील तांबेरा व काणी या दोन गणांचा समावेश असलेला गट, यामध्ये विशिष्ट विश्रामी बीजुकाच्या अंकुरणानंतर गदाकोशिका बनते.

hemicarp

फलांश, अंशफल

hemiparasite

अर्धजीवोपजीवी

hepaticae

यकृतका वर्ग, हिपॅटिसी शेवाळी (बायोफायटा) विभागातील तीन वर्गापैकी एक. या वनस्पतींचे शरीर पानासारखे सपाट, साधे व जमिनीवर केसासारख्या मुळांनी चिकटलेले, क्वचितच साधे खोड व साधी सूक्ष्म पाने असलेले व अंतर्रचनेत भिन्न ऊतकांनी भरलेले असते. प्रजोत्पादक इंद्रिये बहुधा वरच्या पृष्ठावर असून बीजुकधारी पिढी साधी किंवा पद, दंड व बीजुकाशय यांची बनलेली असते. तथापि ती गंतुकधारीवर पूर्णपणे अवलंबून असते.

herb

औषधी लहान, मऊ, वर्षापेक्षा बहुधा जास्त न जगणारी, पण जगल्यास जमिनीवर कायम काष्ठयुक्त खोड नसलेली वनस्पती. उदा. सूर्यफूल, मका, कोबी, डेलिया, झेंडू इ.

Herbaceae

औषधीय उपवर्ग, हर्बेसी द्विदलिकित वनस्पतींच्या वर्गातील गट, हचिन्सन यांनी येथे सर्व औषधी आणि त्यांपासून विकास पावलेल्या झुडपांचा समावेश केला आहे.

herbaceous

औषधीय वर वर्णन केल्याप्रमाणे (खोड अथवा वनस्पती), उदा. काकडीचा वेल, गुलबुश

herbage

पल्लव वनस्पतीचे शाकीय भाग

herbal

औषधी ग्रंथ, पादप कोश सर्व तऱ्हेच्या वनस्पतींची विविध माहिती संकलित करून देणारा जुन्या पाश्चात्य पद्धतीचे ग्रंथ, उदा. जॉन जेरार्डचा ग्रंथ

herbalist

औषधी ग्रंथकर्ता, पादपकोशकर्ता वर वर्णन केल्याप्रकारच्या ग्रंथाचा लेखक (संकलन, संपादक)

herbarium

वनस्पतीसंग्रह अभ्यासाच्या सोयीकरिता विविध प्रकारे जमवून ठेविलेल्या वनस्पतींचा साठा, व्यापकप्रमाणात हल्ली सजीव वनस्पतींचे संवर्धन व संशोधन अशा संस्थेत केले जाते.

herbivorous

वनस्पत्याहारी, शाकाहारी केवळ वनस्पती (गवते, पाचोळा, तण, फळे इत्यादी) खाऊन राहणारे (प्राणी), उदा. काही पक्षी, गाईबैल,मेंढ्या, घोडे, हत्ती इ. मनुष्यांपैकी काही फक्त वनस्पतिज पदार्थ खाऊन जगतात त्यांना शाकाहारी म्हणतात.

hercogamy

विष्कंभयुति संरचनेतील विशेषत्वामुळे स्वयंफलन न होऊ देणारी योजना. उदा. सूर्यफुलातील केसरदले व किंजदले यांच्या पक्व होण्याच्या भिन्न वेळा व ऊंचीतील फरक, कळलावीच्या फुलातील या दोन अवयवांचे स्थान

hereditary

आनुवंशिक वंशपरंपरेने आलेले (लक्षण), संपादित नसलेले, उदा. पुष्पगंध, पुष्पसंरचना

heredity

आनुवंशिकता आईबापापासून व काही प्रमाणात इतर पूर्वजांकडून संततीत कमीजास्त प्रमाणात लक्षणे उतरण्याची प्रवृत्ती व त्यामुळे दिसणारे साम्य, ह्या प्रक्रियेत होणाऱ्या काही घटनांमुळे काही लक्षणांत फरक पडून संततीस वेगळेपणा येतो अथवा नवीन लक्षणे प्राप्त होतात.

heritability

अनुहर्यत्व एका पिढीतून दुसरीत उतरण्याची लक्षणांची शक्यता (क्षमता)

heritable

अनुहर्य एका पिढीतून दुसऱ्या पिढीत उतरणारे (लक्षण), सर्वच आनुवंशिक लक्षणे किंवा वंशपरंपरा चालू ठेवले जाणारे लक्षण (गुण, दोष)

hermaphrodite

उभयलिंगी, द्विलिंगी चिन्ह ४ + केसरदले व किंजदले असलेले (फूल). दोन्ही लिंगभेद दर्शविणारी इंद्रिये असणारी गंतुकधारी पिढी (उदा. काही शैवले, शेवाळी इ.) पहा bisexual, monoclinous, perfect

hesperidium

जंबीरसम, नारंगक नारिंगासारखे फळ, अनेक जुळलेल्या ऊर्ध्वस्थ किंजदलापासून बनलेले, अनेक कप्प्यांचे, रसाळ केसांनी भरलेले व चिवट सालीचे मृदुफळ, उदा. लिंबू, पपनस इ.

hetero carpous

विषमफली एकापेक्षा अधिक प्रकारची फळे निर्मिणारी (वनस्पती).

hetero-

असम-, विषम ग्रीक भाषेमध्ये, भिन्न अथवा अनित्य या अर्थाचा उपसर्ग

heterochromosome

असमरंगसूत्र, विषमरंगसूत्र नर व मादी यांच्या शरीरातील लिंगविषयक किंवा अन्य प्रकारे फरक पडलेले रंगसूत्र

heterochromous

असमवर्णी, विषमवर्णी एकाच फुलोऱ्यातील काही फुले एका रंगाची व इतर दुसऱ्या रंगाची असण्याचा प्रकार, उदा. कॉसमॉस, ऍस्टर, डेलिया, इत्याईदंचे स्तबक फुलोरे. बुगनवेलियाचा एक प्रकार

heterocotylous

असमदलिकित दोन्ही दलिका सारख्या नसलेले (बी)

heterocyst

असमकोष्ठ इतराहून भिन्न (मोठी, पारदर्शक, जिवंत व दुहेरी आवरणाची) शैवल कोशिका, उदा. नीलहरित शैवले

heteroecious

अनेक (बहुधा दोन) आश्रयावर वाढणारी (उपजीविका करणारी, वनस्पती), उदा. तांबेरा गहू व दारुहळद या आश्रयावर आळीपाळीने वाढते.

heteroecism

अनेकस्थता, भिन्नाश्रयता वर वर्णन केलेला प्रकार

heterogamous

१ भिन्नपुष्पकी २ विषम गंतुकी १ दोन प्रकारची (उभयलिंगी व एकलिंगी किंवा वंध्य) फुले असणारे स्तबक अथवा तो फुलोरा धारण करणारी वनस्पती उदा. सूर्यफूल, झिनिया, गोरखमुंडी, शेवंती, दवणा इ. २ भिन्न गंतुके (स्त्री व नर) असलेली (वनस्पती)

heterogamy

१ असमयुति २ विषमगंतुकत्व ३ पुष्पविविधता १ दोन भिन्न गंतुकांचा संयोग २ दोन प्रकारची (पुं. व स्त्री) गंतुके असण्याचा प्रकार ३ नर व स्त्री पुष्पांच्या कार्याचा अथवा मांडणीचा बदल

heterogeneity

असमजनन १ पहा alternation of generations, abiogenesis, २ कळ्यातील भेदांमुळे किंवा निसर्गलीलेमुळे झालेली निर्मिती

heterogenetic

असमजनित परफलनामुळे झालेले

heterogenous

नैकविध विविधतापूर्ण (वैचित्र्यपूर्ण) असणारे, एकविध (एकरुप) नसलेले

heteromerous

१ असमभागी २ स्तरित १ पहा heterocyclic २ भिन्न थरांचे बनलेले, उदा. धोंडफुलातील शैवल आणि कवक यांची स्वतंत्र थरयुक्त मांडणी असलेले शरीर

heteromorphic

असमरुपी, विषमरुपी अनित्य संरचना असलेले किंवा विकृतियुक्त, अवयवातील भिन्नत्व दर्शविणारे

heteromorphism

असमरुपता, विषमरुपत्व वर वर्णन केलेली लक्षणे असण्याचा प्रकार

heterophyllous

विषमपर्णी भिन्न माध्यमात (पाणी व हवा) असलेल्या खोडाच्या भागंआवर भिन्न प्रकारची पाने असणारी (वनस्पती). उदा. कमळ, शिंगाडा, अतिविष (Aconitum heterophyllum Wall).

heterophylly

विषमपर्णत्व वर वर्णिलेला प्रकार

heteroplasy

अनित्यवृद्धि जखमेमुळे त्यानंतर तेथे होणारी अनित्य वाढ उदा. गाठ, फोड इ.

heteroprothally

विषम पूर्वकायकत्व नर व स्त्री गंतुकधारी (पूर्वकायक) अलग असण्याचा प्रकार उदा. सिलाजिनेला, एक्किसीटम

heterosis

संकरज (संकर) ओज दोन सापेक्षतः शुद्ध प्रकारातील वनस्पतींच्या संकरामुळे निर्माण झालेल्या संततीत एकत्र आलेल्या व आकारमान आणि जोम याशी संबंधित अशा अनेक जनुकांच्या श्रेणीच्या संमिश्र परिणामामुळे आढळून येणारे विशेषत्व

heterospermy

असमबीजत्व एकाच वंशातील काही जातीत सपुष्क व काहीत अपुष्क बीजे असण्याचा प्रकार. उदा. मोरस (Morus)

heterosporous

असमबीजुक नर व स्त्री गंतुकधारी निर्माण करणारी दोन (लघु व गुरु) प्रकारची बीजुके प्रसवणारी (वनस्पती), उदा. सिलाजिनला, आयसॉएटिस, काही जनलेचे (सालव्हीनिया)

heterospory

असमबीजुकत्व दोन प्रकारची बीजुके निर्माण करण्याचा प्रकार (क्षमता).

heterostyly

भिन्न किंजलत्व एकाच जातीत भिन्न उंचीची किंजले असणारी फुले असण्याचा प्रकार, उदा. कदंब कुल, आंबुशी, प्रिम्यूला

heterothallic

विषमजालकित, विषमकायिक नर व स्त्री अशी दोन प्रकारची गंतुके भिन्न कायकावर किंवा तंतूमय शरीरावर असणारी वनस्पती, उदा. म्यूकर बुरशी, काही शैवले, शेवाळी इ.

heterothallism

विषमजालकता, विषमकायिकता वर वर्णन केलेला प्रकार

heterotrophic

परोपजीवी इतर सजीव किंवा मृत शरीरावर उपजीविका करणारी (वनस्पती), उदा. बुरशी, सूक्ष्मजंतू, कवक इ.

heterotropism

परोपजीवन, परोपजीविता वर वर्णन केलेला प्रकार

heterotropous

तिर्यङमुख

heterotypic division

विषमविभाजन कोशिकांच्या विभाजनात द्विगुणित रंगसूत्रांच्या संख्या विभागणीने संपूर्ण सारख्या जनुकांचे नसलेले व एकपट (एकगुणित) संरचनेचे दोन संच बनण्याची प्रक्रिया

heterozygosis

विषमरंदुकत्व खाली वर्णिलेला प्रकार

heterozygote

विषमरंदुक दोन वैकल्पिक भिन्न लक्षणे (जनुके) असलेल्या गंतुकांच्या संयोगाने बनलेली संयुक्त कोशिका, यापासून होणाऱ्या संततीत लक्षणांचा संकर आढळतो

heterozygous

विषमरंदुकी विषमरंदुकता असलेले

hexacyclic

षट्चक्रीय सहा मंडलाचे (फूल), संवर्त व पुष्पमुकुट यंआची मिळून चार किंवा केसरदलांची दोन अथवा तीन मंडले व इतरांची अनुक्रमे चार किंवा तीन अशी एकूण सहा

hexagonous

षट्कोनी सहा धारा असलेले (खोड, बी किंवा फळ)

hexamerous

षट्भागी प्रत्येक मंडलात सहा पुष्पदले असलेले फूल

hexandrous

षट्केसरी, षट्पुंकेसरी

hexandry

षट्केसरत्व फुलात सहा केसरदले असण्याचा प्रकार, उदा. मोहरी, नागदवणा

hexapetalous

षट्प्रदली सहा पाकळ्या असलेले (फूल), उदा. हिरवा चाफा

hexaploid

षट्गुणित रंगसूत्रांची सहापट संख्या असलेली (वनस्पती)

hexarch

षट्सूत्र, षडादिकाष्ठ आदिप्रकाष्ठाचे सहा गट असलेला रंभ

hibernal aspect

शिशिर दृश्य, शिशिर प्रभाव हिवाळ्यात आढळणारे वनस्पति समुदायाचे स्वरुप

hibernation

शीत निष्क्रियता, ग्रीष्मनिद्रा हिवाळ्यातील सुस्ती अथवा निष्क्रियता, काही झाडांची पाने गळून पडल्याने खोड व फांद्या यांचे क्रियाशीलत्व तात्पुरते थांबलेले आढळते, उदा. खैर, काटेसावर, रामफळ इत्यादींची पाने गळतात. शीतकटिबंधात प्रखर थंडीत हा प्रकार विशेषेकरून आढळतो. भूमिगत खोड किंवा बीजस्वरुपातही अशीच निष्क्रीयता आढळते.

hilum

१ नाभि २ कणकेंद्र ३ परागकेंद्र १ बीजक जेथे बीजबंदास अथवा बीजकाधानीस चिकटलेले असते तेथे त्यावर पडलेला वण २ तौकीर पदार्थांचे थर कणातील ज्या बिंदूभोवती बनतात तो बिंदू, यालाच कोणी locus म्हणतात ३ परागकणाचे छिद्र

hippocrepiform

अश्वक्षुराभ, अर्धवर्तुळाकृति घोड्याच्या नालाप्रमाणे आकार असलेला, उदा. गर्भ, परागकोश.

hirsutus

दीर्घकेशी, दीर्घरोमी लांब व विरळ केसाचे उदा. गजकर्णी (Rhinacanthus hirsuta Kurg).

hispid

राठकेशी, दृढरोमी राठ किंवा ताठर केस असलेले, उउदा. भोपळीचा वेल, Acalypha hispida Burm शोभेचे झुडुप

histogenesis

ऊतकजनन, ऊतिजनन ऊतकांचा उगम व निर्मिती आणि त्यांचा विकास

histology

सूक्ष्मशारीर, ऊतकविज्ञान सूक्ष्मदर्शकांच्या साहाय्याने केला जाणारा वनस्पतींच्या (किंवा प्राण्यांच्या) शरीरांच्या संरचनेचा अभ्यास अथवा त्यासंबंधीच्या माहितीची शाखा

hoary

पलित भुरकट, पांढरट व दाट लव असलेले

holandric

य रंगसूत्री, वाय रंगसूत्री. य रंगसूत्र असलेले.

hold fast

दृढबंध आधाराला घट्ट धरुन ठेवून स्थिरत्व देणारा चकतीसारखा अवयव, उदा. शैवले, शैवाक (धोंडफूल),

hollard

पूर्ण जलांश जमिनीतील पाण्याचा पूर्णांश

hologamy

प्रकलसंयोग गंतुकातील प्रकलांचा संयोग

holoparasite

पूर्ण जीवोपजीवी अन्य सजीवावर पूर्णपणे आपले पोषण करणारी (वनस्पती), उदा. अमरवेल, तांबेरा, काणी

holophytic

पूर्ण स्वोपजीवी, पादपसमभोजी संपूर्णपणे स्वावलंबनाने पोषण करणारी

holophytism

पूर्ण स्वोपजीवन संपूर्णपणे स्वावलंबी असलेले जीवन

holosaprophyte

पूर्ण शवोपजीवी (मृतोपजीवी)

holotype

मूलस्वरुप ज्यावरुन प्रथम वर्णन लिहिले गेले तो मूळच्या वनस्पतीचा एकमेव नमुना किंवा तिचा अन्य अवयव.

homo chlamydeous

समपरिदली संदले व प्रदले असा फरक नसलेले (फूल) उदा. कमल कुल

homo-

सम- सारखेपणा दर्शविणारा ग्रीक भाषेतील उपसर्ग

homochlamydeous

समपरिदली सर्व परिदले सारखी असलेले (फूल), संवर्त व प्रदले यात फरक नसतो. उदा. निशिगंध, कुमूर, नागदवणा

homocyclic

समचक्रीय, समवलयी सर्व पुष्पदलांची मंडले दलसंख्येने सारखी असलेले (फूल) उदा. नारळ, धोत्रा.

homoeomerous

अस्तरित, संमिश्र भिन्न स्तर नसलेले, काही धोंडफुलाच्या संरचनेत शैवल व कवक यांचे मिश्रण असलेले (शरीर, कायक)

homogamy

१ समपक्कता २ समयुति १ एकाचवेळी पूर्ण फुलातील पराग व किंजल्क पक्क होऊन कार्यक्षम असण्याचा प्रकार, उदा. धोत्रा २ सारख्या गंतुकांचा संयोग

homogeneous

एकविध एकजिनसी, एकाच प्रकारचे अथवा गुणधर्माचे, विविधता नसलेले.

homologous

१ समजात, सजातीय २ समरचित, समजातीय १ वरकरणी भिन्न वाटले तरी मूलतः एकाच प्रकारचे, सारख्याच मूलभूत संरचनेचे, उदा. संदले व प्रदले, प्राण्यातील काही अवयव, उदा वाघळाचे पंख व व्हेल माशाचे (देवमाशाचे) पर २ संततीमध्ये माता व पिता यांच्याकडून आलेल्या व तत्त्वतः समान लक्षणांबद्दल जबाबदार असलेल्या रंगसूत्रांच्या एका जोडीपैकी प्रत्येक रंगसूत्र

homology

समजातता, सजातीयत्व मूलभूत सारखेपणा असण्याचा प्रकार, उदा. फड्या निवडुंगाचे खोड (पानासारखे दिसणारे) व त्रिधारी निवडुंगाचे खोड शास्त्रीय दृष्ट्या अक्ष, परंतु वरकरणी भिन्न आहेत. तसेच वाटाण्याची पानासारखी उपपर्णे, घोटवेलीचे ताणे व बोरीची काटेरी उपपर्णे यांचे स्वरुप भिन्न पण मूलतः तिन्ही पर्णतलाची उपांगे आहेत.

homoplasy

समवृद्धि, समतोविकास काही कारणाने होणाऱ्या अनित्य वाढीत पूर्वीप्रमाणेच नवीन भाग अंतर्भूत असण्याचा प्रकार

homosporangic

समबीजुक जनक एकाच प्रकारची बीजुके बनविणारी

homosporic

समबीजुकोद्भूत एकाच प्रकारच्या बीजुकापासून झालेली, उदा. (बहुतेक) नेचांचा पूर्वकायक (गंतुकधारी)

homosporous

समबीजुक सर्वच बीजुके सारखी असलेली (वनस्पती) उदा. अनेक नेचे

homospory

समबीजुकत्व सर्व बीजुके सारखी असण्याचा प्रकार

homothallic

समजालकित, समकायिक प्रजोत्पादक लैंगिक अवयवांच्या निर्मितीच्या दृष्टीने एकाच प्रकारचे जालक (कलकतंतूंचे व शैवल तंतूंचे जाळे) अथवा कायक असलेली जाती उदा. काही कवक, शैवले, शेवाळी इ.

homothallism

समजालकता, समकायिकता गंतुकांच्या उत्पादनाच्या दृष्टीने सारखे किंवा सामान्य तंतू किंवा कायक असण्याचा प्रकार

homotypic division

समविभाजन कोशिकेच्या न्यूनीकरण विभाजनातील पहिल्या विषम विभागणीनंतरची रंगसूत्रांची संख्येबाबत सारखेपणा राखणारी दुसरी विभागणी, परिणामी आरंभीच्या द्विगुणित कोशिकेपासून चार एकगुणित कोशिका (बीजुके, रेतुके, अंदुके इ.) बनतात.

homozygosis

समरंदुकत्व सारख्या प्रजोत्पादक कोशिकांच्या (गंतुकांच्या) संयोगाने रंदुक बनण्याचा प्रकार, खालील संज्ञा पहा.

homozygote

समरंदुक सारख्या (वैकल्पिक जनुकांच्या सारखेपणा असलेल्या) गंतुकांच्या संयोगापासून बनलेली संयुक्त कोशिका, अशा कोशिकेपासून संकरप्रजा निर्माण होत नाही

homozygous

समरंदुकी वर वर्णन केलेल्याप्रमाणे समरचित रंगसूत्रांच्या जोडीतील प्रत्येकावर विशिष्ट स्थानी सारखीच जनुके असलेली व्यक्ती

honey

मध प्रथम मधमाश्यांनी शोषून घेऊन आपल्या पोवळ्यात साठविल्यावर पुढे मनुष्याने त्यातून काढून घेतलेला, फुलातील गोड रस (मधुरस)

hood

स्फटा, फणा

hooded

स्फटाकृति, फणाकृति नागाच्या फडीच्या आकाराचा (अवयव), उदा. साल्व्हिया, तुळस, सब्जा इत्यादींच्या पुष्पमुकुटातील मोठी वरची पाकळी

hook

अंकुश टोकाशी आकड्यासारखे (गळासारखे, वक्र) मागे वळलेले उपांग उदा. हिरवा चाफा, वेत

hordein

होर्डाइन बार्लीत असणारे विशेष प्रकारचे प्रथिन

hormogonium

मालांश, मालाखंड नीलहरित शैवलांच्या तंतुयुक्त शरीराच्या अनेक कोशिकांचे माळेसारखे तुकडे, हे विशिष्ट (असमकोष्ठ) कोशिकांच्या साहाय्याने सुटे होऊन नवीन वनस्पती बनवितात उदा. नॉस्टॉक, ऍनाबीना इ.

hormone

संप्रेरक, हॉर्माएन सर्व सजीवांच्या शरीरातील चयापचयामध्ये चालना देणारा व त्यातील विविध प्रक्रियांची गति कमीजास्त करणारा वितंचकासारखा कार्बनी पदार्थ, भिन्न प्रक्रियात भाग घेणारे संप्रेरक भिन्न असून त्यांपैकी काही विशिष्ट प्रपिंडातून स्त्रवतात व सर्व शरीरभर पसरतात, त्यामुळे अनेक शरीरक्रिया घडून येतात, वृद्धि संप्रेरक वाढीला जबाबदार असतो.

Horned liverworts

शृंगका, शृंगी यकृतका

hortensis

उद्यानविषयक, उद्यानवासी बागेतील किंवा बागेसंबंधी, उदा. आकाशनिंब (Millingtonia hortensis L.) हा वृक्ष बागेत शोभादायक म्हणून किंवा रस्त्यांच्या दुतर्फा लावतात.

horticulture

उद्यानविज्ञान बागेसंबंधी सर्व माहिती संकलन करणारी ज्ञान शाखा

hortus

बाग, उद्यान विशेष प्रकारे वाढविलेल्या निवडक वनस्पतींचा समूह

host

आश्रय दुसऱ्या सजीवास आधार अगर पोषण देणारा प्राणी अगर वनस्पती

hull

१ तूस २ टरफल १ पहा glume २ पहा pericarp, epicarp

humus

कुजात, कुजकट पदार्थ जमिनीतील काळपट व कुजकट कार्बनी (वनस्पतिज व प्राणिज) पदार्थ, जमिनीच्या पोताशी व सुपिकतेशी याचा निकट संबंध असून त्यामुळे जमीन धुपून जात नाही.

husk

तुष फोल, चौडे, सालपट, काही फळांचे अथवा बियांचे बाहेरचे आवरण, हे परिदले किंवा छदे यापासून बनलेले असते, उदा. गूजबेरी

hyaline

पारदर्शक पलीकडचे दर्शविणारे (उपांग अवयव इ.)

hyaloplasm

बाह्यप्राकल

hyalosome

अवर्णकणु रंगद्रव शोषून न घेणारा प्राकलातील सूक्ष्म कण

hybrid

संकरज अशुद्ध वंश, मिश्र प्रजा, जननिक दृष्टीने भिन्नता असलेल्या दोन जाती किंवा प्रकार यांच्यापासून जन्मलेले

hybridisation

संकरण वर वर्णिलेली प्रक्रिया (कृति)

hybridise

संकर करणे कृत्रिमरित्या दोन भिन्न जातींत किंवा प्रकारात प्रजोत्पादन घडवून आणणे अथवा मिश्रप्रजा निर्माण करणे

hybridology

संकरविद्या संकरणासंबंधीची माहिती

hydathode

जलप्रपिंड शरीरातील अत्याधिक पाणी बाहेर टाकण्याची योजना (प्रपिंड) यामध्ये जलस्त्रावक ऊतक व जलरंध यांचा अंतर्भाव होतो, जलरंधाचा कधी अभाव असतो पण असल्यास त्याची संरचना पर्णरंधाप्रमाणे असून उघडझाक नसते. नेफोलेपिस नेचामध्ये टाकलेल्या पाण्यात चुना विरघळलेला असतो.

Hydnaceae

शूलकवक कुल सत्य गदाकवक उपवर्गातील व पटलकवक गणातील त्रिकोनी काट्यासारखा अवयवावर गदाकोशिका असलेल्या कवकांचे कुल

hydric

जलविषयक पाण्यातील, पाण्यासंबंधी

hydrocarpic

वारिफलजनक, जलफलजनक परागणाची कृति पाण्याच्या पृष्ठावर झाली असताही त्यानंतर फळ पाण्याखाली बनविणारी (वनस्पती), उदा. सवाला (Vallismeria).

hydrocentric

मध्यप्रकाष्ठक

hydrochasy

आर्द्रस्फुटन

hydrogenase

हायड्रोजनेज रेणुवीय हायड्रोजनचा कार्यद्रव्यासारखा वापर करणारे कार्बनी निदेशक, नायट्रोजनचे स्थिरीकरण घडवून आणण्याशी हे संबंधित असते. क्लोरेला नावाच्या शैवलामध्ये नायट्राइटचे क्षपण घडवून आणण्यात याचा संबंध येतो.

hydrolase

हायड्रोलेज जलविच्छेदनामध्ये साहाय्यक वितंचक (कार्बनी निदेशक)

hydrolysis

जलविच्छेदन, जलापघटन, हायड्रॉलिसिस पाण्याचा वापर करून रासायनिक संयुगाचे दोन भाग करविणे, एक भाग H व दुसरा OH बरोबर संयोग पावतो. उदा. Nacl चे NaOH आणि HCl असे दोन भाग पडतात.

hydrome

जलवाहक पाण्याची ने आण करणाऱ्या शरीर घटकांचा संच,

hydromorphy

जलानुरुपता, जलरुपता पाण्यात राहून जीवन काढण्यास उपयुक्त असे (रुपांतरित) शरीर असण्याचा प्रकार उदा. हायड्रिला, नायास इ.

hydronastic

जलानुकुंचनी पाण्याच्या सान्निध्यामुळे कमीजास्त वाढ होऊन झालेले (अवयवांचे वलन), या वळणाचा पाण्याच्या दिशेशी संबंध नसतो.

hydrophilous

१ जलप्रिय २ जलपरागित ३ जलसाधित १ सदैव भरपूर ओलावा असलेल्या ठिकाणी वाढणारी वनस्पती उदा. बाम्ही, शेवाळी २ पाण्याकडून पराग नेण्याची कृति घडविणारी उदा. सवाला, नायास ३ रंदुकनिर्मितीत (प्रजोत्पादनात) पाण्याच्या माध्यमाचा वापर करणारी (वनस्पती) उदा. शैवले व जलकवक

hydrophobe

जलद्वेष्टी, जलविरोधी पाणी वर्ज्य करणारी

hydrophyte

जलवनस्पति, जलोद्भिद सतत अंशतः अगर पूर्णपणे पाण्यात वाढणाऱ्या वनस्पती, उदा. कमळ, कुमुद, शिंगाडा इ.

hydroponics

मृदहीन कृषि, जलकृषि नित्याप्रमाणे प्रत्यक्ष जमिनीत लागवड न करता पोषण भरपूर मिळेल अशा विद्रवात किंवा अशा विद्रवाच्या वापराने केलेली वनस्पतींची लागवड अथवा संवर्धन, चांगल्या शेतजमिनीची दुर्मिळता असते तेथे ही पद्धत फायदेशीर होते.

Hydropteridales

जलनेचे गण पाण्यात वाढणारे नेचे, यांचा स्वतंत्र गण न मानता त्यांचा अंतर्भाव तनुबीजुककोशी (लेप्टोस्पोरँजिएटी) उपवर्गात स्वतंत्र कुलात करतात.

hydrotactic

जलानुचलनी पाण्याच्या चेतनेमुळे घडून येणारे (स्थलांतर) उदा. श्लेष्मकवक वनस्पतींचा प्राकल

hydrotaxis

जलानुचलन वर वर्णन केल्याप्रमाणे घडून येणारी प्रतिक्रिया

hydrotropic

जलानुवर्तनी पाण्याच्या चेतनेमुळे वाढ होऊन घडून येणारे वनस्पतींच्या अवयवांचे वलन (वळणे)

hydrotropism

जलानुवर्तन वर वर्णन केलेली पाण्याकडे किंवा पाण्यापासून दूर वाढण्याची अवयवांची प्रतिक्रिया, उदा. बीज रुजल्यावर त्यातील मोड जमिनीतील ओलसर भागाकडे वळुन वाढतो, त्याउलट रोपाचे वरचे टोक (अंकुर) प्रकाशाकडे वर वाढते.

hygrochasy

आर्द्रस्फुटन पाणी शोषून घेतल्यामुळे घडून येणारी वनस्पतींच्या अवयवांची तडकून फुटण्याची प्रतिक्रिया, उदा. काही प्रदेशातील वनस्पतींची फळे, उदा. जेरीकोचा गुलाब

hygrometer

आर्द्रतामापक हवेतील ओलावा (बाष्पांश) मोजण्याचे उपकरण

hygrophilae

आर्द्रप्रिय वनस्पती, उन्दोद्भिद ओलसर हवा व जमीन पसंत करणारी वनस्पती. उदा. काही नेचे, शेवाळी, अळू, कर्दळ, केळ इ.

hygroscopic

उन्देक्षीय, आर्द्रताशोषी पाणी शोषून फुगणे व पाण्याअभावी आकसणे अशी प्रतिक्रिया दर्शविणारे उदा. शेवाळी (परितुंड दंत), नेचे (बीजुककोशाचे वलय), बीजुक क्षेपक (एक्किसीटम) इ.

hymen

पटल पापुद्रा, त्वचेसारखा पण पातळ पडदा

hymenium

बीजुकोत्पादक स्तर (थर) गदाकवकात आढळणारा व बीजुकघरातील बीजुकांची उत्पत्ति करणाऱ्या कोशिकांचा सलग थर

Hymenomycetae

पटलकवक गण, हायमेनोमायसेटी

hypanthodium

कुंभासनी पुष्पासनाचा फुगून वाढलेला व कुंभाच्या (कलशाच्या) आकाराचा सूक्ष्म व बहुधा एकलिंगी फुलांचा समूह, उदा. अंजिर, वड, उंबर इ.

hyperplasy

अतिवृद्धि कोशिकांच्या संख्यावाढीमुळे ऊतक व अवयव यांच्या आकारात अधिक वाढ होण्याचा प्रकार

hypertrophy

अतिपुष्टी कोशिकांच्या आकारवाढीमुळे अवयवांच्या किंवा ऊतकांच्या आकारात अति वाढ होण्याची प्रक्रिया

hypha

कवकतंतु कवक वनस्पतींच्या शरीराचा एक तंतू, यात कधी आडपडदे असतात व तंतूंना कधी शाखा असतात, कवकतंतूंच्या कोशिकांत प्राकलकणू नसतात, एक किंवा दोन प्रकल किंवा अनेक प्रकल असतात, अनेक तंतू एकत्र येऊन पातळ पापुद्रे, छदे, ऊतके किंवा मांसल अवयव बनतात, उदा. बुरशी, भूछत्र, भूकंदुक इ.

hypnospore

विश्रामी बीजुक प्रतिकुल परिस्थितीत सुरक्षित स्थितीत जिवंत राहणारे बीजुक

hypo-

अधः, अव-, अधर-, अभि- खालचे या अर्थी उपसर्ग

hypobasal

अवतल तळाकडील अर्धा भाग, गर्भकोशिकेच्या (रंदुकाच्या) विभाजनात पहिल्या अवस्थेतील गंतुकधारीला चिकटलेला तिचा खालचा अर्धा भाग, उदा. नेचे, शेवाळी इ.

hypocotyl

अधराक्ष बीजातील दलिकांच्या खाली असलेला प्रारंभिक अक्षाचा भाग, द्विदलिकित बीजातून बाहेर आलेल्या मूळांकुराच्या टोकामागील भाग

hypodermal

अभित्वचीय अपित्वचेच्या खालच्या कोशिकांच्या थराशी संबंधित असलेले

hypodermis

अभित्वचा, अधस्त्वचा अपित्वचेखालचा थर, कधी हे थर दोन किंवा तीन असून कोशिकावरण कधी जाड तर कधी फक्त त्यांचे कोपरे जाड व अनेकदा कोशिका मृत असतात. सजीव कोशिकात हरितकणूही आढळतात. उदा. सूर्यफुलाचे अथवा मक्याचे खोड

hypogeal

अवभौम बीज रुजताना, बीजातील दलिका जमिनीत राहून गर्भांकुराचे पोषण करतात, अशा प्रकारे बीजाची रुजण्याची पद्धती (अंकुरण) उदा. हरभरा

hypogynous

अवकिंज किंजमंडलाच्या खालच्या पातळीवर पण त्यास न चिकटलेले असे (इतर भाग- पुष्पदले) अथवा असा संरचनेचे (फूल), उदा. मोहरी, तिळवण इ.

hyponasty

अधर (अधो) वर्धन खालची बाजू (पृष्ठभाग) अधिक जलद वाढून अवयवास वक्रता येण्याचा प्रकार, उदा. कलिकावस्थेत प्रथम अशा वाढीने फुलातील सर्व अवयव परस्परास वेढून संरक्षण होते. फूल उमलण्याच्या वेळी याउलट कृति (वाढ) होऊन फूल उमलते. बीजाच्या रुजण्याच्या वेळी मूलांकुर जमिनीत जाणे व नंतर दलिकासकट (किंवा त्याशिवाय) उरलेला भाग जमिनीवर येऊन रोप सरळ वाढणे यामध्ये ही योजना आढळते

hypophyll

१ अवपर्ण २ पर्णतल १ पानाच्या किंवा तत्सम अवयवाच्या खाली अर्धवट वाढलेले पान किंवा खवल्यासारखा अवयव किंवा उपांग उदा. रस्कस २ पानाच्या देठाचा खोडाशी चिकटलेला भाग

hypophysis

मूलजनक प्राथमिक मूळ व त्याची टोपी यांची निर्मिती करणारी, फुलझाडांच्या गर्भाची कोशिका

hypoplasy

विकृतवृद्धि अपुऱ्या पोषणाने वाढ थांबल्याने झालेली विचित्र वाढ

hypopodium

१ पर्णतल २ किंजवृंत १ पानाच् तळ २ किंजदलाचा देठ

hyposperm

अवबीजक बीज अथवा बीजक यांचा तळभाग, याच्या वरच्या बाजूस बीजकाचे आवरण प्रदेहापासून सुटे होते.

hyposporangium

अवपुंजत्राण बीजुककोशाच्या खालून वाढणारे आवरण, उदा. काही नेचे

hypostatic

संनियंत्रित

hypotrophy

अवविकास अवयव किंवा भाग यांची अपूर्ण वाढ

hypsophyll

छद

hysterophyte

शवोपजीवी मृत पदार्थांवर उपजीविका करणारी (वनस्पती), उदा. भूछत्र, कंदकवक, भूकंदुक इ.

hysterostele

लघुरंभ ऱ्हसित किंवा नष्टप्राय झालेले रंभ (वाहक ऊतकांचा चितीय भाग) उदा. काही जलवनस्पती

icone

पादपाकृति वैज्ञानिक आकृतीच्या रुपाने वनस्पतीचे दर्शन

identical

समरुप, समान सर्व दृष्टीने सारखे, उदा. व्यक्ती, अवयव, अपत्य

identification (of plant or parts)

अभिज्ञान वनस्पतीचे अथवा तिच्या अवयवांचे इतर वनस्पतीशी विरोध अथवा साम्य निश्चित करून ती ओळखणे, वर्गीकरणातील स्थान समजून घेणे

idioblast

विषम कोशिका, भिन्न कोशिका ऊतकातील इतर कोशिकांपेक्षा भिन्न अशी एखादी कोशिका, उदा. कमळाच्या पानाच्या किंवा फुलाच्या देठातील ऊतकात आढळणाऱ्या तारकाकृति कोशिका, अशा काही कोशिकात टाकाऊ पदार्थ (राळ, टॅनिन, स्फटिक इ.) असतात,

idiochromosome

लिंगसूत्र लिंगविशिष्ट प्रवृत्तींचे अनुहरण करणारे रंगसूत्र

illegitimate name

अवैध नाम आंतरराष्ट्रीय संकेत व नियम यांनी मान्य न केलेले प्राणी व वनस्पतीचे शास्त्रीय नाव.

imbibe

विचोषण करणे, अंतःशोषण करणे शोषून घेऊन संचय करून ठेवणे, उदा. बीजाची साल पाण्याशी संपर्क होताच ते शोषून घेऊन धरुन ठेवते, सुके लाकूड, कोशिकावरण किंवा कोशिकांतर्गत द्रव्य पाणी शोषून फुगते.

imbibition

विचोषण, अंतःशोषण वर वर्णिलेली प्रक्रिया, विसृतीचा एक प्रकार

imbricate

परिहित १ छपरावरील कौलाप्रमाणे एकावर दुसरे अंशतः असलेली (पुष्पदले) २ कळीमध्ये विशिष्ट पुष्पदलांच्या (पाकळ्यांच्या) मांडणीत काही दले वर वर्णिल्याप्रमाणे तर इतर एखाद्या दलाच्या दोन्ही कडाजवळच्या दोन दलांनी अंशतः झाकलेल्या व दुसऱ्याच्या दोन्ही कडा पूर्णतः बाहेरच राहिलेल्या असा प्रकार, उदा. मोहरीचे किंवा पिवळ्या धोत्र्याचे फूल

immersed (plunged)

निमज्जित बुडलेले, पाण्याच्या किंवा पानाच्या पृष्ठभागाखाली राहिलेले, असलेले अथवा वाढलेले

immobile

स्थिर, अचल न हालणारा (अवयव), उदा. केतकीचा परागकोश

immunity

प्रतिकारक्षमता रोगकारक पदार्थाला किंवा परिस्थितीला प्रतिकार करण्याची पात्रता.

immutability

अपरिवर्त्यता सजीवांची वर वर्णन केलेली, न बदलण्याची प्रवृत्ति (एक जुनी गैर समजूत).

immutable

अपरिवर्त्य कोणतेही फरक न पडता जसेच्या तसे राहणारे (सजीव)

impenetrable

अभेद्य मधून आरपार जाण्यास अशक्य (कठीण) असे (जंगल).

imperfect flower

एकलिंगी पुष्प आवश्यक पुष्पदलात न्यूनता असणारे फूल, एकलिंगी फूल उदा. पपई, भोपळा इ.

imperforate

रंधहीन, अच्छिद्री, छिद्रहीन भोके नसलेले

impermeability

अपार्यता अपार्य असण्याची क्षमता.

impermeable

अपार्य द्रवरुप, वायुरुप अथवा घनरुप पदार्थ आरपार सूक्ष्म गतीने (विसरणाने) जाऊ न देणारा (पडदा)

impervious

अप्रवेश्य छिद्रांच्या अभावी आरपार जाऊ न देणारा, उदा. मेणाच्या लेपामुळे, उपत्वचेमुळे किंवा वल्कामुळे पाणा आतबाहेर जाऊ देणारा (पानाचा अथवा इतर अवयवांचा पृष्ठभाग)

imported

आयात परठिकाणाहून आलेली (वनस्पती)

impregnating tube

फलन नलिका दोन विरुद्धलिंगी प्रजोत्पादक कोशिकांच्या संयोगाचे वेळी रेतुकाशयापासून वाढलेला नळीसारखा अवयव, उदा. पिथिमय कवक

impregnation

फलन रेतुक व अंदुक यांचा संयोग, गर्भाधान

impression

मुद्रा, ठसा मऊ चिखलावर वनस्पतीच्या अवयवाचा ठसा उमटून तो पुढे कठीण दगड झाल्याने बनलेला जीवाश्म (एक प्रकारचा शिलारुप अवशेष)

impulse

आवेग बाह्य परिस्थितीतील काही घटकामुळे सजीवास मिळालेला ज्ञान स्वरुपातील धक्का

impure

अशुद्ध दोन शुद्ध वंशातील पण भिन्न जाती अथवा प्रकार यांच्या संकराने बनलेली संतति (संकरज)

inae

वनस्पतींच्या वर्गीकरणात वंशाच्या वरच्या दर्जाच्या गटाचे शास्त्रीय नाव हा प्रत्यय लावून दर्शवितात. उदा. Rosinae (Rose हे वंशाचे नाव), येथे वरच्या दर्जाचा गट म्हणजे subtribe. पूर्वी वर्गाकरिता हा प्रत्यय वापरीत.

inanimate

निर्जिव, जड, अचेतन जीवनव्यापार अथवा सजीवात आढळणारी क्रियाशीलता न दर्शविणारे, कसल्याही चेतनेला प्रतिक्रिया न करणारे

inarticulate

संधिहीन सलग, सांधे नसलेले (उदा. खोड)

inborn

उपजत आनुवंशिक, जन्मापासून असलेले (शारिरीक वा मानसिक लक्षण)

inbred

अंतःप्रजनन फारच जवळच्या आप्तांमध्ये शरीरसंबंध होऊन प्रजानिर्मिती होण्याची घटना (प्रक्रिया)

incipient

प्रारंभिक आरंभीच्या अवस्थेतील, उदा. नीलहरित शैवलातील प्रकल

incised

छेदित अनियमितपणे निसर्गतः फाटलेले, दातेरी व खंडित यांमधील प्रकार

incision

छेदन निसर्गतः कापून पडलेली अथवा कृत्रिमपणे पाडलेली चीर, उदा. पानाच्या किंवा पाकळ्यांच्या कडा कमी जास्त प्रमाणात फाटलेल्या (चिरलेल्या) आढळतात.

included

अंतःस्थित आत (दुसऱ्या अवयवाच्या पोकळीत) राहिलेले, उदा. पुष्पमुकुटात असलेली केसरदले, धोत्रा, गारवेल इ.

inclusion

अंतर्विष्ट समावेश झालेले, उदा. परिकलात किंवा कोशिकेत समावेश झालेले पदार्थांचे कण

incompletae

अपूर्णपुष्पी उपवर्ग

incomplete flower

अपूर्ण पुष्प साहाय्यक पुष्पदलात (परिदलात) न्यूनता असलेले (फूल), उदा. पुनर्नवा, चाकवत, शेर, शेंड इ.

incompressible

असंकोच्य, अदम्य न दाबले जाणारे (खोड)

incrustation

पुट, कवच १ खनिज द्रव्याने लपेटलेले वनस्पतींचे अवशेष (जीवाश्म), यात कार्बनी द्रव्याचा अभाव असून शरीर संरचनेतील वैशिष्ट्य मात्र आढळते. २ खपलीसारखे आच्छादन

incumbent

१ प्रणत २ आधारित १ जमिनीवर भार टाकून वाढणारे (खोड) २ इतरावर भार टाकणारी व वाढणारी (वनस्पती)

incurved

अंतर्वक्र बाहेरुन आतील बाजूस वाकलेले, उदा. पाकळ्या, केसरदले

indefinite

१ अमर्याद, असंख्य २ अकुंठित १ संख्या व आकारमान यात मर्यादा नसणारे, उदा. बीजके, केसरदले, पाकळ्या इ., आंतरराष्ट्रीय चिन्ह ०० २ प्ररोह किंवा फुलोरा यांच्या प्रमुख अक्षाची न थांबता चालू राहणारी वाढ

indehiscence

अस्फुटन स्फोट (तडकणे, उकलणे) न होणे, उदा. बीजुकाशय, बीजुककोश किंवा फळ आपोआप न फुटण्याचा प्रकार

indehiscent

अस्फुटनशील आपोआप न तडकणारे (अवयव)

independent assortment

स्वतंत्र व्यवस्थापन आईबापापासून संकरप्रजेत आलेले काही वैकल्पिक गुण पुढील पिढीत स्वतंत्रपणे उतरुन त्यातील संततीत त्या गुणांची अलग वाटणी

indeterminate

१ अनिश्चित, अनिर्धारित २ अकुंठित १ पुढील घटनांची (उदा. वाढ, बदल इ.) खात्रीपूर्वक माहिती नसण्याचा प्रकार २ अक्षाची वाढ मर्यादित नसलेला (फुलोरा)

indicator species

निदर्शक जाती आपल्या अस्तित्वाने परिस्थितीची (हवामान किंवा त्यातील बदल) जाणीव करून देणारी वनस्पतीची जाती उदा. रामेठा ही जाती अधिक उंच, अधिक पावसाचे प्रमाण व कमी तपमान इत्यादी असलेल्या प्रदेशाची जाणीव उत्पन्न करते, कारण ती अशा ठिकाणीच आढळते.

indigenous

स्वकीय, रहिवासी एतद्देशीय, बाहेरुन न आलेली, उदा. आंबा, कोकम, पांगारा, मोह इत्यादी वृक्ष भारतीय असल्याने त्यांच्या लॅटिन नावात त्या अर्थाची जातिवाचक संज्ञा (indica) समाविष्ट आहे.

indirect division

अप्रत्यक्ष विभाजन

individual

व्यक्ति एकाच जातीतील प्रत्येक प्राणी किंवा वनस्पती, अनेक सारख्या व्यक्तींची जाती बनते,

induced

प्रवर्तित, प्रेरित बाहेरील चेतकामुळे (चेतना देणाऱ्या घटकामुळे) घडून आलेली (वनस्पतीतील प्रतिक्रिया) उदा. अवयवांचे वलन, सुट्या भागांचे स्थलांतर

indumentum

घनलोमावरण दाट लवीचे आच्छादन

induplicate

अंतर्नत धारास्पर्शी कलिकावस्थेतील मांडणीचा एक प्रकार, प्रत्येक लहान पानाच्या दोन्ही कडा आतील बाजूस वळलेल्या असून जवळच्या तशाच दुसऱ्या पानांच्या कडांना स्पर्श करतात.

indurated

घनीभूत विकासावस्थेत विरळपणा जाऊन दृढता आलेले.

indusiate

पुंजत्राणयुक्त बीजुककोशांच्या समूहावरचे आवरण असलेले

indusium

पुंजत्राण बीजुककोशांच्या समूहाचे आच्छादन, उदा. नेचे

ineae

वनस्पतींच्या उपगणांच्या शास्त्रीय नावामध्ये असलेला प्रत्यय, उदा. नेचे उपगण (Filicineae).

ineffective publication

अननुवृत्त प्रकाशन अनुवृत्त प्रकाशनाच्या पद्धतीने केला नसलेला वनस्पतींच्या नावाचा मजकूर

inermis

अकंटकित बिनकाटेरी, काटे नसलेली (वनस्पती), उदा. वनजाई (Clerodendron interme (L.) Gaertn.)

inextensibility

अतन्यता न ताणले जाण्याची क्षमता (गुण), उदा. मुळे व खोड अतन्य असणे आवश्यक असते.

inextensible

अतन्य न ताणता येणारा (अवयव)

infection

संसर्ग रोगजंतूंशी प्रत्यक्ष संबंध व जंतूंचा शरीरप्रवेश

infectious

सांसर्गिक बाहेरून संसर्गाने येणारा (जडणारा)

inferior

अधःस्थ, निम्न इतर पुष्पदलांच्या खालच्या पातळीवर असणारा (किंजपुट), उदा. पेरु, डाळिंब, भोपळा इ., पुष्पसूत्रात हे लक्षण G किंवा जी या आद्याक्षरापुढील आकड्यावर, आडवी रेषा काढून दर्शवितात

infertile

१ निकस, नापीक २ वंध्य १ पोषणक्षमता नसलेली जमीन २ जननक्षम नसलेली (वनस्पती)

inflated

फुगीर फुगवलेले, हवा अथवा पाणी यामुळे तुडुंब भरलेले, उदा. काही शैवलांचे तरंड, काही फळांचे आच्छादन, काही फळाभोवती असलेले संवर्त (पोपटी व कपाळफोडी)

inflexed

अंतर्नत आतील बाजूस वाकलेले (दुमडलेले), उदा. तिवाराच्या कळीतील केसलदले

inflexibility

अनम्यता दाबाने न वाकण्याची क्षमता, उदा. उभे खोड

inflexible

अनम्य बाहेरील दाबाने न वाकणारे

inflorescence

पुष्पबंध, फुलोरा १ फुले असणाऱ्या फांदीवरील (अक्षावरील) त्यांची मांडणी, पुष्पविन्यास २ अनेक फुलांचा घोस, (झुबका), फांदीच्या टोकाचे एकच फूल

infra-

अव- खालचा या अर्थी उपसर्ग.

infrageneric

१ अंतर्वेशी २ अववांशिक १ पहा intrageneric २ वंशापेक्षा खालच्या दर्जाचे, उदा. उपवंशातील किंवा त्या दर्जाचे.

infraspecific

१. अंतर्जातीय २ अवजातीय १ पहा intraspecific २ वर्गीकरणात जातीपेक्षा खालच्या दर्जाचे उदा. उपजाती, प्रकार, वाण इ. च्या दर्जाचे.

infundibular

नालिकाकृति नाळक्यासारखा उदा. धोत्र्याच्या पुष्पमुकुट

inherent

अंगभूत, स्वाभाविक निसर्गदत्त, नैसर्गिक प्रवृत्तीमुळे असणारे किंवा येणारे (गुण), उदा. जीवद्रव्याची प्रमुख लक्षणे

inheritance

अनुहरण वारसा, एका पिढीतून दुसऱ्या पिढीत गुण उतरण्याची प्रक्रिया, यामुळे संततीत व आईबापात कमी जास्त साम्य दिसुन येते, तसेच जातिविषयक गुणांच्या (लक्षणांच्या) अनुहरणामुळे प्रत्येक जीव आपल्यासारखीच प्रजा निर्माण करतो.

inhibition

कुंठन, अवरोधन थांबविण्याची क्रिया, स्थगित करण्याचा प्रकार, उदा. वाढ, विकास, प्रजोत्पादन, शोषण इ.

inhibitor

रोधक, दमक, निरोधक, निरोधी, अवरोधक रासायनिक व जैव प्रक्रियांचा वेग कमी करणारा किंवा प्रक्रिया थांबविणारा घटक, संततीत एखादे लक्षण प्रकट होण्यास विरोध करणारा (घटक, कारक)

initial cell

आदिकोशिका, आरंभिक कोशिका जिच्यापासून पुढे विशिष्ट बनतो ती आरंभीची कोशिका

injection

१ अंतःक्षेपण २ सूचिकाभरण १ बाहेरुन आत सोडण्याची प्रक्रिया, उदा. अंतराकोशिकी पोकळ्यात जवळच्या कोशिकेतून पाणी सोडण्याची क्रिया २ सुईसारख्या सूक्ष्म नळीने द्रवरुप अथवा वायुरुप पदार्थ शरीरात घालणे

innate

अधःबद्ध, तलबद्ध तळाशी चिकटून आधारलेला (परागकोश), उदा. मोथा, वांगे, टोमॅटो, मोहरी इ.

inner

१ अंतः २ अंतस्थ १ आतील या अर्थी उपसर्ग २ आतील, केंद्राजवळचे

inorganic

अकार्बनी, अकार्बनिक, अजैव खनिज, सजीवाशी संबंध नसलेले (पदार्थ)

inrolled

अंतर्वलित आतील बाजूस गुंडाळलेली, उदा. कळीमध्ये पाकळीची किंवा पानाची किनार, कमळ, अळू, पहा involute

insect pollination

कीटक परागण कीटकांकडून घडवून आणलेला फुलातील परागांचा किंजल्काशी संपर्क

insectivorous plant

कीटकभक्षक वनस्पति

inserted

निवेशित, संलग्न

insertion

निवेशन, संलग्नता एका अवयवाचा दुसऱ्याशी असलेला निकट संबंध, उदा. पाने व खोड, पुष्पस्थली व पुष्पदले, पाकळ्या व केसरदले इ.

insolation

सौरतापन सूर्यकिरणात प्रत्यक्षपणे तापून निघण्याची प्रक्रिया

insoluble

अविद्राव्य, अविलेय, अद्राव्य न विरघळणारा (पदार्थ)

insusceptible

ग्रहणाक्षम, अग्रहणशील ग्रहण न करु शकणारी अथवा एखाद्या रोगाच्या जंतूंना पूर्ण विरोध करणारी (व्यक्ती)

integer

अखंडित न फाटलेले (चिरलेले), उदा. पान

integerrimus

अखंडित अवयवाच्या अखंडत्वाची विशेष ग्वाही देणारी संज्ञा, उदा. पांशी (Carallia integerimma DC).

integrifoloius

अखंडपर्णी अखंड कडा असलेल्या पानाची (वनस्पती), उदा. फणस Artocarpus integra (Thumb.) Merr.syn.A. integrifolia L.

integument

आवरण बीजकाचे (प्रदेहाभोवतीचे) आच्छादन, यापासून बीजावरण बनते, हे एक किंवा दोन असतात

inter-

आंतर-, अंतरा- संबंधित भागांच्या बाबतीत मध्ये या अर्थी उपसर्गाप्रमाणे उपयोग करतात.

interaction

अन्योन्य क्रिया, आंतरक्रिया दोन पदार्थांमध्ये होणारी परस्परावर परिणामकारक क्रिया, उदा. एकाच लक्षणाबाबत दोन जनुकांमध्ये होणाऱ्या परस्पर संबंधामुळे कधी कधी संततीत अनपेक्षित परिणाम दिसून येतो.

intercalary

मध्यस्थित दोन कायम ऊतकांमध्ये असलेले अथवा वनस्पतीच्या दोन्ही टोकास नसून अक्षावर मध्ये असलेले (ऊतक, कोशिका, वर्धनशील भाग इ.)

intercalation

मध्यस्थापन जुन्या कणांमध्ये नवीन कण प्रविष्ट होण्याचा प्रकार, उदा. कोशिकावरणाची वाढ, कधी नवीन कोशिका पूर्वीच्या कोशिकासमूहात प्रवेश करून समूहाकार वाढतो.

intercarpellary

आंतर (अंतरा) किंजदली अनेक किंजदलांमध्ये असलेले (उदा. प्रपिंड)

intercellular

अंतराकोशिकी दोन किंवा अनेक कोशिकांमधून असलेले (उदा. पदार्थ, पोकळ्या इ.)

intercostal

अंतरासिराल शिरांमधून असणारे

intercrossing

अंतरासंकरण दोन जाती किंवा प्रकार यांमध्ये घडविलेले प्रजोत्पादन

interfascicular

अंतरावृंदीय दोन किंवा अधिक वाहक संचांमधील

interfoliar

अंतरापर्णी अनेक पानांमधून

intergeneric hybrid

अंतरावंशीय संकरज दोन वंशातील व्यक्तींमधील संकरणाने झालेली संतति

intermediate host

मध्याश्रय, मध्यस्थ आश्रय जीवोपजीवी वनस्पतीच्या किंवा प्राण्याच्या सतत आश्रयाखेरीज अल्पकाळ असणारा दुसरा एक आश्रय, उदा. गव्हावरील तांबेऱ्याचा मध्यस्थ आश्रय, दारुहळद (बार्बेरी, Berberis aristata DC).

internal phloem

अंतःपरिकाष्ठ प्रकाष्ठाच्या आतील (भेंडाजवळच्या) बाजूस असलेले परिकाष्ठ, उदा. काकडीचे खोड

internodal

अंतरापर्वीय दोन पेऱ्यांमधील (भाग, कोशिका इ.)

internode

कांड कांडे, खोडाच्या अथवा शाखेच्या दोन पेऱ्यांमधील भाग

interpetiolar

अंतरावृन्तीय समोरासमोर असलेल्या दोन पानांच्या देठांमधील (भाग, उपपर्ण)

interrupted

खंडित, असंतत मधूनमधून खंड पडलेले

interseminal

अंतराबीजी, आंतरबीजी अनेक बीजकांमधून किंवा बीजांमधून असलेले (विखुरलेले), उदा. सायकॅडिऑइडियाच्या उभय बीजुककोशधारी शंकूतील खवले.

interspecific hybridisation

अंतराजातीय संकरण दोन भिन्न जातींतील व्यक्तींमध्ये झालेला संकर

interstaminal

अंतराकेसरदली दोन किंवा अधिक केसरदलांमध्ये असलेले उदा. बिम्ब

interxylary phloem

अंतराप्रकाष्ठीय परिकाष्ठ प्रकाष्ठ भागात पसरलेला परिकाष्ठाचा भाग उदा. वाघनखी, टेटू, यांमध्ये प्रकाष्ठाचे त्रिज्येप्रमाणे खंड पडून त्यामधून परिकाष्ठ असते.

intine

आलेप परागकणाचे सर्वात आतील आवरण

intra-

अंतः आतील या अर्थी उपसर्ग

intrafoliar

अंतःपर्णी पानांमधून असलेले उदा. काही तालवृक्षांचे फुलोरे.

intricate

जटिल गुंतागुंत असलेले (उदा. जाळे, संरचना इ.)

introduced

आनीत परठिकाणाहून आणून वाढविलेली (वनस्पती) उदा. तंबाखू, बटाटा, गुलबुश इ.

introduction of plants

वनस्पतिप्रवेशन नवीन वनस्पतींची लागवड करणे किंवा ती यदृच्छया आणली जाऊन तिची वाढ व प्रसार होणे

introrse

अंतर्मुख आतील बाजूस उघडणारा, उदा. कमळाचा परागकोश

intrusion

अंतभेदन, अंतर्वेशन आत घुसून राहण्याची (वाढण्याची) प्रक्रिया), उदा. एक अन्यदेशीय वनस्पती दुसऱ्या क्षेत्रात प्रविष्ट होणे, एक ऊतक दुसऱ्यात प्रविष्ट होणे.

intrusive

अंतर्भेदी, अंतर्वेशी आत घुसणारे, आत वाढणारे अथवा आत प्रवेश करणारे (ऊतक).

intussusception

कणाधान पूर्वी असलेल्या पदार्थाच्या कणांमध्ये नवीन कणांचा प्रवेश. उदा. कोशिकावरणाच्या आकारमानात वाढ होण्याची एक प्रक्रिया.

inulase

इन्यूलेज इन्यूलिन नावाच्या स्टार्चसारख्या कार्बाएहायड्रेट पदार्थांचे शर्करेत (लेव्ह्युलोज) रुपांतर करणारे वितंचक द्रव्य, हे सूर्यफूल कुलातील वनस्पतीत स्फटिकावस्थेत प्रथम आढळले होते. उदा. डेलियाची ग्रंथिल मुळे

invalid name

अयथार्थ नाम, असार्थ नाम शिष्टसंमत नसलेले नाव

invasion

आक्रमण परकीय वनस्पतीचा नवीन प्रदेशात प्रवेश व तेथे स्थिर (स्थायी) होणे, यामध्ये तिचे झालेले स्थानांतरही अंतर्भूत आहे.

inverse

अधोमुख, व्यक्त उलटे, बीजकरंध खाली व बीजकतल वर असलेले (बीजक), उदा. सूर्यफूल

inversion

व्युत्क्रम स्थान किंवा क्रम उलटा होणे, उदा. कोशिकाविभाजनात, एखाद्या रंगसूत्राचा काही भाग उरलेल्याशी उलटा लागल्याने जनुकांचा क्रम बदलतो, यामुळे संततीतील लक्षणात फरक होतो.

invertase

इन्हर्टेज, परिवितंचक इक्षुजा (इक्षु-शर्करा) या सामान्य साखरेचे रुपांतर फलजा (फक्टोज) व द्राक्षजा (ग्लुकोज) अशा दोन साखरेत करणारे वितंचक, या प्रक्रियेला पर्यसन (इन्व्हर्शन) म्हणतात.

involucel

छदकमंडल फुलोऱ्यातील लहान छदांचे बनलेले वर्तुळ, उदा. गाजराचा संयुक्त चामरकल्प फुलोरा, यामध्ये प्रत्येक साध्या चामराखाली छदकमंडल असते,

involucre

१ छदमंडल २ परिधान १ फुलोऱ्यातील (विशेषतः स्तबक व चामरकल्प) फुलांच्या गुच्छाखाली असलेल्या मुख्य अक्षावरचे छदांचे वर्तुळ, उदा. सूर्यफूल, गाजर, कोशिंबीर, गुलबुशाच्या परिदलाखाली संवर्तासारखे दिसणारे छदांचे वर्तुळ २ शेवाळी वनस्पतींतील गंतुकधारीचे गर्भावरील आच्छादन, हे फुटून गर्भाची वाढ बीजुकधारीच्या स्वरुपात होते, अंदुककलशाचे आच्छादन (पिधानि) परिधानाच्या आत असते

involute

अंतर्वलित कळीमध्ये वरच्या बाजूस वळलेल्या (गुंडाळलेल्या) पानाच्या किनारी (कडा), उउदा. अळू, कमळ, येथे दोन स्वतंत्र सुरळ्या होतात व हा पर्णवलनाचा एक प्रकार आहे.

Iridaceae

केशर कुल, इरिडेसी केशर, बाळवेखंड, ग्लॅडिओलस इत्यादी एकदलिकित वनस्पतींचे लहान कुल, याचा अंतर्भाव इरिडेलीझमध्ये (केशर गणात करतात. प्रमुख लक्षणे- भूमिस्थित खोड, बिनदेठाची पाने, परिदले नेहमी दोन वर्तुळात सारखी नसतात, केसरदले तीन व सुटी, अधःस्थ किंजपुट, बोंड, इतर लक्षणे पलांडु कुलाप्रमाणे

irregular

१ अनियमित २ अरहीन १ आकार व आकारमान यामध्ये एखाद्या फुलातील एका मंडलातील पुष्पदले सारखी नसल्याने फुलाची समात्रता बिघडली असण्याचा प्रकार, उदा. कर्दळ २ कोणत्याही उभ्या पातळीने कापले असता दोन समभाग न होणारे (फूल), उदा. निवडुंग

irritability

संवेदनक्षमता, संवेदनशीलता, चैतन्य बाहेरुन चेतवल्यामुळे प्रतिक्रिया दर्शविण्याची क्षमता, सर्व सजीवांचे प्रमुख लक्षण

isidium

उत्प्रवाल, इसिडियम प्रवाळाप्रमाणे दिसणारी धोंडफुलावरील प्रजोत्पादक घडी किंवा वळी, ही अलग होऊन नवीन वनस्पती बनविते.

iso-

सम- सारखेपणा दर्शविणारा उपसर्ग

Isoetales

शलपर्ण गण, आयसॉएटेलीझ नेचाभ पादपापैकी (वाहिनीवंत अबीजी वनस्पतींपैकी) लायकोपोडिनी (मुग्दल शेवाळी) वर्गातील हा एक गण असून यामध्ये प्राचीन (जीवाश्मरुप) व विद्यमान वनस्पतींच्या दोन कुलांचा (अनुक्रमे प्ल्युरोमिएसी व आयसॉएटेसी) अंतर्भाव होतो. या वनस्पती औषधीय असून खोडात द्वितीयक वाढ असते. अनेक आगंतुक मुळांचा उगम खोडाच्या तळाशी असलेल्या मूलदंडापासून होतो, पाने जिव्हीकावंत व लहान असून बीजुकधारीवर बीजुकपर्णे दोन प्रकारची असतात, काहीत बीजुकपर्णे निश्चित शंकूवर आणि बीजुककोश अक्षविमुख बाजूस (प्ल्युरेमिरासी) किंवा बीजुककोश अक्षसंमुख बाजुस असून (आयसॉएटेसी) शंकुचा अभाव असतो. फक्त आयसॉएटिस या विद्यमान वंशात रेतुके बहुप्रकेसली (केसाळ)असतात, जीवाश्मरुप वंश आयसॉएटाइटस आणि विद्यमान शलपर्ण (आयसॉएटिस) वंश (शलपर्ण = Quillwort) हे आयसॉएटेसी कुलात तर प्ल्युरोमिया वंश प्राचीन प्ल्युरोमिएसी कुलात समाविष्ट केले आहेत.

isotope

समस्थानिक दोन किंवा अधिक अणुभार असलेले मूलद्रव्य, अधिक अणुभार असलेली द्रव्ये बहुधा किरणोत्सारी असतात.

isotype

मूलसम प्ररुप, आयसोटाइप मूलप्ररुपासारखा दुसरा (वनस्पतीचा) नमुना.

isthmus

संयोजक कोशिकेच्या दोन सारख्या अर्धांना जोडणारा नळीसारखा भाग, उदा. डेस्मिड, इस्थमिया करंडक वनस्पती

jacket

वेष्टन अंदुककलश व बीजुकाशय यासारख्या अवयवांभोवती आच्छादन करणारा कोशिकांचा थर.

jacket initial

आद्यवेष्टी (कोशिका) जिच्यापासून पुढे रेतुकाशयाचे आवरण बनते, अशी प्रारंभिक कोशिका

jacket layer

वेष्टनस्तर रेतुके निर्माण करणाऱ्या कोशिकाभोवती असलेला प्रारंभिक संरक्षक थर

jaculator

उत्क्षेपक, अंकुशाभ काही फळातील बीजकाधानीवरचा बीज सुटून फेकणारा आकड्यासारखा भाग (उपांग), उदा. वासक कुलातील वनस्पती

Jasmine

जॅस्मिन जॅस्मिनम या शास्त्रीय वंशनावो ओळखल्या जाणाऱ्या वेली उदा. चमेली, जाई, जुई, मोगरा इ.

jel

जेल पाण्यात न विरघळता निलंबित अवस्थेत राहिलेली सूक्ष्म घनकणांची अवस्था. विरघळलेली (विलीन) अवस्था ही विद्रवी अथवा सोल (sol)

jelly

जेली, अवलेह, थलथली वर वर्णन केल्याप्रमाणे असलेला पदार्थ, उदा. काही फळांचा किंवा वनस्पतींच्या इतर भागांचा किंवा काही समुद्र शैवलांचा उपयोग करून उदा. (अगार) बनविलेला पदार्थ, जेलीतील पाण्याचा अंश कमी होत जाऊन ती घट्ट बनत जाते, फुड जेली, आइस्क्रीम जेली, औषधी अवलेह इ. थलथलीत पदार्थ

Jelly fungi

अवलेह कवक गण, जेली फंजाय थलथलीत शरीर असलेले कवक, सत्यकवक उपवर्गात यांचा समावेश होतो

joint

संधि, पर्व सांधा, पेरे, दोन स्वतंत्र अवयवांना जोडणारा भाग. रेषा, कंगोरा किंवा फुगीरपणामुळे हा ओळखू येतो.

jointed

संधियुक्त, पर्वयुक्त पेरेदार, पेरी किंवा संधी स्पष्ट असणारा, उदा. ऊस, बांबू इत्यादींची खोडे, एक्किसीटम, कारा शैवल

Juglandaceae

अक्षोट (अक्रोड) कुल, जुग्लँडेसी ह्या द्विदलिकित वनस्पतींच्या लहान कुलाचा अंतर्भाव अक्षोट गणात (जुग्लँडेलीझ) केला जातो, नतकणिशे (लोंबते कणिश फुलोरे) धारण करणाऱ्या वनस्पतींच्या गणात (ऍमेंटिफेरी) पूर्वी समावेश असे, परंतु त्यातील इतर कुलातील वनस्पतींची लक्षणे प्रारंभिक की ऱ्हसित हे विवाद्य आहे. प्रमुख लक्षणे- वृक्ष, एकाआड एक सोपपर्ण पाने, स्वतंत्र फुलोऱ्यावर दोन प्रकारची एकलिंगी फुले, परिदले ४ किंवा ५, नर फुलात ३-४० केसरदले, स्त्री फुलात दोन अधःस्थ जुळलेल्या किंजदलांचा, एक कप्प्याचा व एकच बीजक असलेला किंजपुट, तलयुती (जुग्लॅन्स वंशात), वायुपरागण, कपाली किंवा आठळी फळ, अपुष्क बी.

jugum

जोडी, युगुल उदा. अंजनाचे दोन दलांचे संयुक्त पान, कोशिकेच्या प्रकलातील रंगसूत्रांची जोडी

juice

रस वनस्पतींच्या भिन्न अवयवात साठविलेला व सहज दाबाने निघणारा किंवा जखमेतून वाहणारा पातळ पदार्थ, चीक या नावाने असणाऱ्या पदार्थाची सामान्य संज्ञा, तथापि त्याहून काही अंशी भिन्न, उदा. उसाचा रस हा चीक नव्हे परंतु केळीच्या खोडातून येणारा रस हा चीक असतो

juicy

रसाळ रसयुक्त अवयव किंवा उपांग, उदा. संत्री, काकडी, डाळिंबे, द्राक्षे ही रसाळ फळे, उसाचे खोड व कोरफडीचे पान हे रसाळ अवयव होत.

juliform

नतकणिशाभ लोंबत्या कणिशाप्रमाणे, उदा. शमी (Prosopis juliflora DC)

Juncaceae

प्रनड कुल, जुन्केसी जुन्कस (प्रनड), लुझुला इत्यादी शास्त्रीय नावाच्या वंशांतील वनस्पतींचे एकदलिकित कुल, याचा समावेश एंग्लर व प्रँटल यांनी पलांडु गणात (लिलिफ्लोरी) केला असून याचे पलांडु कुलाशी (लिलिएसी) आप्तभाव व अनेक बाबतीत साम्य आहे. हचिन्सन यांनी प्रनड गणात (जुन्केलीझमध्ये) अंतर्भाव केला आहे. इंग्रजीत ह्यातील वनस्पतींना रशेस (Rushes) म्हणतात. प्रमुख लक्षणे- गवतासारख्या व दलदलीत वाढणाऱ्या वनस्पती, द्विलिंगी, त्रिभागी, वायुपरागित फुले, खवल्यासारखी हिरवट परिदले, परागकणांचे चौकडे, तीन लांबट किंजल्क व त्यावर पुरळ, एक किंवा तीन कप्प्यांचा ऊर्ध्वस्थ किंजपुट, सपुष्क बियांचे बोंड

jungle

जंगल भारतातील दाट झाडी पण वॉर्मिंग यांच्या मते रुक्ष वनासारखी भरपूर गवते असलेली, झुडुपे अधिक असल्यास खुरटे जंगल, भरपूर पाऊस असल्यास वृक्ष अधिक व दाट (गर्दीने) वाढल्यास घन जंगल म्हणतात.

Jurassic period

जुरासिक पीरीयड (कल्प) सुमारे १८ ते १५ कोटी वर्षापूर्वीचा प्राचीन भूवैज्ञानिक कालखंड, फान्स आणि स्वित्झर्लंड यांमधील ज्यूरा पर्वतांच्या नावावरुन बनविलेली संज्ञा.

jute

ज्यूट, ताग, पाट ताग (Corchorus capsularis L. व C.Olitorius L.) या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या वनस्पतींतील धागे, सुतळी व पोती बनविण्यास वापरतात.

juvenile

नवजात काही वनस्पतींचा अथवा त्यांच्या अवयवांची आरंभीची अवस्था, काहींत हे पहिले स्वरुप नंतर बदलते, विशेषतः आरंभीची पाने (बालपर्णे) व नंतरची पाने यात फरक आढळतो, उदा. नेफोलेपिस नेचा, निंब, चीड (चिल Pinus longifolia Roxb.)

juvenile leaf

बालपर्ण आरंभी येणारे पान, कित्येक संयुक्त पाने प्रथम साधी असून काही अंशतः विभागलेल्या पानांची पाती प्रथम तशी नसून अखंड किंवा फारच कमी विभागलेली असतात.

juvenile stage

बाल्यावस्था एखाद्या वनस्पतीचे नित्य शरीर ज्यापासून वाढते ते प्रारंभिक विशिष्ट शरीर (अवस्था), उदा. काही शैवले (कांड शरीरिका, काही लाल शैवले)

juxtaposition

निकटस्थिती, सान्निध्य अवयवांचे परस्पराशी संबंधित असलेले स्थान अथवा निकटपणा

K

के K पुष्पसूत्रात संवर्ताबद्दल वापरलेले अक्षर

Karyo-

प्रकल कोशिकेतील नियंत्रक बिंदू (भाग), या अर्थी उपसर्ग

karyogamete

गंतुक प्रकल प्रजोत्पादक कोशिकेतील प्रकल

karyogamy

प्रकलयुति दोन प्रकलांचा (विशेषतः गंतुकातील प्रकलांचा) संयोग

karyokinesis

प्रकल विभाजन एका (द्विगुणित) कोशिकेची दोन कोशिकात समविभागणी होते वेळी त्यातील प्रकलांत होणारे अनेक बदल व त्यानंतर त्यांची सारख्याच घटकात विभागणी

karyology

प्रकलविज्ञान प्रकलासंबंधी सर्व अधिकृत ज्ञान

karyolymph

प्रकलमातृक प्रकलातील जालकात असलेले आधारद्रव्य

karyolysis

प्रकल विलयन प्रकलाचे अंशतः अगर पूर्णतः कोशिकेतील द्रव्यात रुपांतर

karyoplasm

प्रकलद्रव, प्रकलरस

karyoplast

प्रकल

karyosome

१ प्रकलकणसमूह २ प्रकल ३ रंगसूत्र ४ प्रकलक १ प्रकलातील अनेक घन व सूक्ष्मकणांचा पुंजका २ पहा nucleus ३ पहा chromosome ४ प्रकलातील (स्थिर अवस्थेत) एक विशिष्ट बिंदूसारखे कोशिकांगक

karyotype

सूत्रसमूहचित्र निकट संबंध असलेल्या वनस्पतींच्या गटातील शरीराच्या कोशिकेतील रंगसूत्रांचे आकार, आकारमान, संख्या इत्यादी दर्शविणारा आकृतिबंध (चित्र)

katabolism

अपचय शरीरातील अन्न अथवा तत्सम जटिल पदार्थ यांचे साध्या पदार्थात रुपांतर करण्याची विध्वंसक प्रक्रिया, यामध्ये ऊर्जेचे उत्पादन होऊन ती उपयोगात येते. ऊर्जा व कार्बन डायॉक्साइड साखरेच्या रुपांतराने मिळतात.

katabolite

अपचयज अपचयात निर्माण झालेले पदार्थ उदा. वायू, पाणी

katalase

कॅटॅलेज तंबाखुच्या ताज्या पानात आढळणारे वितंचक

keel

१ प्रदलांजली २ नौकातल, कटक, आढे, कणा १ नावेप्रमाणे किंवा ओंजळीसारख्या आकाराची फुलातील जोड पाकळी (उदा. वाटाणा, अगस्ता) २ नावेच्या तळाशी असलेली व पाण्यात बुडलेली ऊभी कोर, संदलावर, तुसावर किंवा पाकळीवर बाहेरील बाजूस असलेली तशी कोर किंवा तसा कटक

keeled

१ नौकातलित, कटकित २ प्रदलांजलित १ नौकातलाप्रमाणे कटक असलेले २ नावेप्रमाणे आकृती असलेले

kelp

बृहत् शैवल समुद्रातील मोठ्या आकाराच्या शैवलांचे सामान्य नाव, उदा लॅमिनेरिया, मॅक्रोसिस्टिस इ.

kernel

गाभा आठळीफळातील अंतः कवचाने वेढलेला आतील भाग (बी)उदा. नारळातील खोबरे, बदाम बी

ketone

केटोन उडून जाणाऱ्या (बाष्पनशील) एका तेलाचे नाव उदा. कापूर

key

१ किल्ली, उकल २ किल्ली फळ १ वंश, जाती, कुल इत्यादीसंबंधी वनस्पतींच्या वर्गीकरणामध्ये उपयोगात आणलेल्या वैकल्पिक गुणांची किल्लीच्या आकाराची संक्षिप्त जंत्री, हिच्या साहाय्याने एखाद्या वनस्पतीचे वर्गीकरणातील स्थान निश्चित करता येते. २ सपक्ष फळ उदा. सिकॅमूर, ऍश

kidney shaped

वृक्काकृति मूत्रपिंडाच्या (किंवा काजूफळाच्या आकाराचे), लंबगोल व एका बाजूस मध्ये खाच असलेले, उदा. बाम्हीचे पान

kind

प्रकार सामान्यपणे निश्चित लक्षणांमुळे ओळखता येणाऱ्या एखाद्या वनस्पतींच्या जातीतील वा उपजातीतील भेदयुक्त वनस्पती उदा. द्राक्षातील भिन्न प्रकार, गुलाबातील प्रकार इ.

kinesis

हालचाल, गति, बदल कोशिकेतील जीवद्रव्य व त्यातील कमी अधिक सूक्ष्म पदार्थ यांच्या हालचाली, स्थलांतर इत्यादी क्रिया

kinetic energy

गतिज ऊर्जा वस्तूला गति मिळणारी अथवा हालचाल करण्यास उपयुक्त अशी कार्यान्वित झालेली शक्ति

kinetochore

तर्कयुज रंगसूत्राची हालचाल दिग्दर्शित करणारा व वैशिष्ट्य पावलेला, त्यातील भाग

kingdom

कोटी सजीवांच्या वर्गीकरणात प्राणी किंवा वनस्पती यांपैकी कोणत्याही एका प्रकारच्या व्यक्तींचा सर्वात मोठा संच दर्शविणारी संज्ञा

kino

विखदिर पाण्यात विरघळणारा, स्तंभक, औषधोपयोगी, राळेसारखा पदार्थ, कातडी कमाविण्यासही उपयुक्त, पळस, निलगिरी, बिबळा इत्यादींत आढळतो.

knee

जानु, गुडघा १ खोडावर अचानक गुडघ्याप्रमाणे आलेला बाक २ काही झाडांच्या मुळापासून जमिनीवर झालेली वाढ, हिचा उपयोग हवा शोषून घेण्यास होतो. उदा. तिवार

knob

गुंडी, गुळुंब बारीक दांड्याचे गोलाकृती टोक

knot

ग्रंथि, गाठ खोडावरचा फुगीर उंचवटा, अगर पेरे, गांठीसारखे खोड (उदा. बटाटा, कारंदा इ.)

knotted

ग्रंथिल, गाठाळ गाठी असलेले (खोड, मूळ इ. अवयव)

kolla-plankton

श्लेष्मप्लवक बुळबुळीत पदार्थाने वेढलेला व तरंगणारा जीवसमूह उदा. काही निळी हिरवी शैवले.

labellum

पुष्पोष्ठ, ओष्ठक बहुधा पसरट व मोठी उंचवट्यासारखी पाकळी, उदा. कर्दळ, आमरे, आले, आरारुट, सुवर्णपुष्प इ.

Labiatae

तुलसी कुल, लॅबिएटी (लॅमिएसी) तुळस, सब्जा, पुदीना, फांगळा, पाच, दीपमाळ, माइनमूळ, सॅलव्हिया इत्यादी परिचित द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. याता अंतर्भाव बेसी व हचिन्सन यांनी लॅमिएलीझ गणात केला आहे. प्रमुख लक्षणे- चौकोनी खोडाची क्षुपे व औषधी, पाने व खोडावर तैलप्रपिंडे, पाने साधीस समोरासमोर, लहान पुंजक्यासारखे अनेक फुलोरे असलेले मोठे फुलोरे, संवर्त व पुष्पमुकुट दोन ओठासारखे (द्वयोष्ठक), केसरदले चार किंवा दोन व पाकळ्यास चिकटलेली, ऊर्ध्वस्थ, दोन किंजदलांच्या किंजपुटात चार कप्पे व प्रत्येक कप्प्यात एक बीजक, किंजाच्या तळातून किंजलाचा उगम असून फळात (चार कपालिकात) चार बीजे असतात.

labiate

१ ओष्ठाकृति २ ओष्ठवंत, ओष्ठी १ एक किंवा दोन (वरचा व खालचा) ओठ असलेल्या तोंडाप्रमाणे २ ओठ असलेला (पुष्पमुकुट, संवर्त)

labile gene

परिवर्ती जनुक सहज बदलणारा किंवा नाश पावणारा रंगसूत्रातील घटक

labium

अधरोष्ठ खालचा ओठ किंवा तत्सम अवयव

labrum

उत्तरोष्ठ वरचा ओठ किंवा तत्सम अवयव

labyrinthiform

जटिल, गूढ वेडीवाकडी संरचना असलेला, नागमोडी रेषा असलेला

lac

लाख लाखेच्या किड्यांच्या कातडीतून बाहेर पडणारा राळेसारखा पदार्थ हे किडे पळस, क्रोटन व वडाच्या वंशातील अनेक जातीवर वाढतात.

lacerate

विदारित, विदीर्ण खोलवर अनियमितपणे फाटल्याप्रमाणे उदा. केळीचे पान, काही नेचांचे बीजुककोशावरचे आच्छादन (पुंजत्राण), भामुर्डी (Blumea lacera DC).

laciniate

संदीर्ण, विच्छिन्न झालरीप्रमाणे अरुंद भाग पडलेले (पान), उदा. तिळाच्या वंशातील एक तण वनस्पती (Sesamum laciniatum L.)

lacrima

श्लेष्माश्रु, चिक्कणबिंदु झाडातून पाझरणाऱ्या डिंक किंवा राळ यासारख्या चिकट द्रव्याचे थेंब

lactase

लॅक्टेज दुग्धशर्करेचे रुपांतर करणारा वितंचक, त्यापासून दुग्धाम्ल (लॅक्टिक ऍसिड) बनते.

lactose

दुग्धशर्करा, लॅक्टोज दुधात निसर्गतः आढळणारा साखरेचा प्रकार.

lacuna

१ रिक्तिका २गर्तिका ३ रिकमार्ग १ कोशिकांच्या समूहातील मोकळी जागा २ दगडफुलाच्या शरीरावरील खाच ३ खोडातील वाहक वृंदातील पोकळी, उदा. बंधकतृण (Equisetum)

lacunar tissue

सुविरल ऊतक, पोकळीयुक्त ऊति अनेक रित्या जागा (पोकळ्या) असलेला पेशईंचा (कोशिकांचा समूह)

laevigate

चिक्कणपृष्ठी गुळगुळीत व चकाकीत पृष्ठभाग असलेले (पान, साल, फळ इ.) उदा. Ehretia laevis Roxb. = धत्रंग (अजानवृक्ष).

lageniform

तुंबाकृति खाली (तळाशी) फुगीर व तेथून अरुंद नळीसारखे होत आलेले, दूधभोपळ्यासारखे, त्यावरून त्याचे नाव (Lagenaria leucantha Rusby, Bottle gourd)

Lamarckism

लामार्कची उपपत्ति नवीन जातींच्या उत्पत्तीसंबंधीचा फेंच प्राणिशास्त्रज्ञ जे.बी.लामार्क यांचा सिद्धांत - बाह्यपरिस्थितीचा सजीवांवर होणारा प्रत्यक्ष परिणाम पुढच्या पिढीत उतरून सजीवांच्या विद्यमान जातींत फरक पडतो व परिस्थितीशी समरस होणाऱ्या नवीन जाती उदयास येतात. याला प्रायोगिक पुरावा नसल्याचे औगुस्त वाइझमान यांना दाखविल्याने अशी कल्पना स्वीकारली गेली नाही. परंतु अलीकडे नव लामार्कवादी शास्त्रज्ञांनी परिस्थिती आणि जातींचे अनुयोजन लक्षात घेऊन निराळ्या स्वरुपात लामार्कांच्या उपपत्तीस पाठिंबा व्यक्त केला आहे.

lamella

पटल पातळ पडदा, खवला अथवा तत्सम उपांग, उदा. भूछत्रे, कोशिकाविभाजन

lamellar

पटलयुक्त पातळ पडदे असलेले, उदा. भूछत्र

lamelliform

पटलरुप पातळ पडदा अगर खवला यांसारखे

Lamiaceae

तुलसी कुल, लॅमिएसी

lamina

पाते, पत्र पानाचा सपाट किंवा पसरट भाग, क्वचित हा निमुळता अरुंद किंवा सुईसारखा असतो व कधी देठ अगर खोड पात्यासारखे असतात.

Laminarietum

लॅमिनेरिया संघात फक्त लॅमिनेरिया नावाच्या शैवलाचा समुद्रातील विशिष्ट ठिकाणी आढळणारा समुदाय.

laminated

१ पत्रयुक्त २ अनेकपत्री १ पाते असलेले २ अनेक पात्यासारखे भाग असलेले

lana

ऊर्णा, लोकर वनस्पतींच्या अवयवांवर कधी कधी आढळणारे लोकरीसारख्या मऊ व बारीक केसांचे आवरण

lanate

ऊर्णायित, ऊर्णामय लोकरीसारख्या केसांचे आच्छादन असलेले उदा. ऐसर (ईश्वर, Calicarpa lanata L.)

lanceolate

कुंतसम, कुंताभ भाल्यासारखे, तळाशी अरुंद, मध्ये रुंद व टोकाकडे निमुळते होत गेलेले, उदा. पांढरा चाफा (पान), कुरासना (Pluchea lanceolata Oliv. Hien).

land

भू, भूमि, क्षेत्र, स्थल, प्रदेश जमीन, शेत इत्यादी अनेक अर्थांनी ही संज्ञा वापरतात.

land capability

भूक्षमता, मृदाक्षमता जमिनीत असलेल्या विविध प्रकारच्या उपयुक्त भिन्न घटकांच्या गुणधर्मानुसार तिचे (पोषण) सामर्थ्य (क्षमता, गुणवत्ता), बव्हंशी हे जमिनीतून होणाऱ्या धुपावर अवलंबित असते. जितकी धूप कमी, तितकी गुणवत्ता अधिक.

larval

डिंभकीय, डिंभी वनस्पतीच्या सुप्तावस्थेतील भागासंबंधी, उदा. अर्गट या कवकाची निष्क्रीय अवस्था (ग्रीष्मावस्था). काही शंकुमंत वनस्पतींच्या प्रारंभिक अवस्थेबद्दल, काही प्राण्यांच्या विकासावस्थेसंबंधी

lasiocarpous

लोमश फलधारी लवदार फळ असलेले

late

उत्तर नंतरची, उशिरा आलेली (उदा. कळी).

latency

१ अप्रकटत्व २ सुप्तता १ गुप्त रीतीने असण्याचा किंवा प्रत्यक्ष उघडपणे न दिसण्याचा प्रकार (गुण), काही आनुवंशिक लक्षणे एका पिढीत न दिसता त्यापुढील पिढीत दिसतात. २ चेतनेच्या अभावी क्रिया न दर्शविण्याचा गुण (प्रकार), अनुकुल परिस्थितीच्या अभावी बियांना अंकुर न फुटणे

latent

अप्रकट, सुप्त

later

अत्युत्तर, विलंबित अधिक नंतर (ऊशिरा) आलेली (फुले, पाने), अधिक नंतरची अवस्था

lateral

पार्श्व, पार्श्विक, पार्श्वीय वनस्पती अगर प्राणी यांच्या शरीराच्या अथवा एखाद्या अवयवाच्या मुख्य अक्षाच्या बाजूस असलेले, उदा. बगलेतील कळ्या

laterality

समात्रता, पार्श्वता विभागणीनंतर दोन किंवा अनेक सारखे अर्ध होण्याची क्षमता

laterifolious

पर्णपार्श्विक पानाच्या तळाशी परंतु बाजूस उगवलेले (उदा. उपपर्ण, शल्कपर्ण, कटक इ.)

laterinervis

पार्श्वसिराल पात्याच्या तळापासून टोकापर्यंत सरळ (बाजूच्या) शिरा असणारे, उदा. गवताचे पान

lateristipulus

पार्श्वाएपपर्णी देठाच्या बाजूस उपपर्णे असलेले, उदा. गुलाबाचे संयुक्त पान

latex

चीक काही वनस्पतीत आढळणारा व बहुधा चिकट दुधासारखा पांढरा किंवा पातळ, पांढरट किंवा पिवळट रस उदा. वड, केळ, कोकम, रबर, अफू, इ. यांमध्ये अनेक खनिजे, कार्बनी द्रव्ये (मेद, शर्करा, स्टार्च इ.), क्वचित विषारी व दाहक पदार्थ इत्यादी आढळतात.

laticiferous cell

चिकाळ कोशिका चिकाचा संचय करणारी कोशिका (बहुप्रकली व शाखित), उदा. शेर, शेंड, पानचेटी व काही निवडुंगाच्या जाती.

latifoliate

विस्तृतपर्णी रुंद पाने असलेले, उदा. धावडा (Anogeissus latifolia Wall), घोगर (Gardnia latifolia Ait)

Lauraceae

तमाल कुल, लॉरेसी पिसी, मैदालकडी, तमाल, दालचिनी, कापूर, लॉरेल, ऍव्होकॅडो इत्यादी द्विदलिकित उपयुक्त वनस्पतींचे कुल, याचा अंतर्भाव एंग्लर व प्रँटल यांनी व बेसींनी मोरवेल गणात (रॅनेलीझमध्ये) केला आहे. प्रमुख लक्षणे- एकाआड एक, सोपपर्ण व चिवट पानांचे वृक्ष व झुडुपे, तैल नलिकायुक्त अवयव, अरसमात्र, अप्रदल, त्रिभागी, द्विलिंगी किंवा एकलिंगी फुले, परागकोश झडपांनी उघडतात. किंजदले १-३, ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात एक कप्पा व एक बीजक, मृदुफळात अपुष्क बीज

lavender

लॅव्हेंडर १ फिकट निळसर करड्या रंगाचे उदा. Lavandula vera DC या वनस्पतीच्या फुलासारखे २ लव्हेंडर नावाचा सुवासिक अर्क हिच्या फुलांपासून काढतात.

Law of Ancestral heredity

पैतृक आनुवंशिकतेचा नियम सर्वसाधारणपणे कोणाही व्यक्तीच्या आनुवंशिक गुणांमध्ये आई-बाप, दोन आजी आजोबा, चार पणजी पणजोबा वगैरे पूर्वजांचा वाटा हा अनुक्रमे .५, .२५, .१२५ इत्यादी भूमितिश्रेणीच्या आकड्यांच्या बेरजेइतका असतो असा गॉल्टनचा नियम, संततीचे भिन्न पितरांशी साम्य यामुळे दिसुन येते व सर्वसाधारणपणे त्या त्या प्रमाणात ते असू शकते.

Law of Filial regression

संतानीय परागतीचा नियम सरासरीने पाहता असे आढळले आहे की, सर्वसाधारणपणे विशिष्ट जातीच्या (species) जीव समुदायामध्ये एखाद्या आनुवंशिक गुणाच्या बाबतीत आईबापांच्या सर्वसामान्य पातळीपासून त्यांची मुले त्यांच्यापेक्षा कमी ढळतात, म्हणजेच मुले (प्रत्येक पिढी) शक्यतो सर्वसामान्य पातळीच्या आसपास राहतात, यामुळे सर्वसाधारणतः जीवांमधील आनुवंशिक गुणांचे सरासरी मान विशिष्ट मर्यादेपलीकडे जाऊ शकत नाही, मात्र ते उत्परिवर्तनानेच जाऊ शकते.

Law of Inheritance

अनुहरणाचा नियम आईबापांचे काही गुण संततीत फरक पावून किंवा तसेच उपरण्याबाबतची निश्चितता दर्शविणारी घटना (नियम)

lax

शिथिल, विरल थोड्या फांद्या व फुले यामुळे फुलोऱ्यातील घनतेचा व दृढपणाचा अभाव दर्शविणारी मांडणी

layer

स्तर, थर, पदर

layer of vegetation

वनश्री-स्तर, पादप स्तर एकूण वनश्रीत आढळणाऱ्या अनेक आडव्या थरांपैकी एक थर, भिन्न विकासावस्थेत थरांची संख्या भिन्न असून एकूण वनश्रीचे स्वरुप बदलते असते, तसेच प्राण्यांच्या चरण्याच्या क्रियेने व इतर कारणांमुळे थरांची संख्या व स्वरुप बदलते.

layering

दाबकलम प्रक्रिया झाडाची फांदी वाकवून व जमिनीवर दाबात ठेवुन मुळे फुटल्यावर ती अलग करणे व अशा प्रकारे नवीन वनस्पतींचे कलम तयार करणे

leaching

अपक्षालन, निक्षालन जमीन धुपून जाऊन त्यामुळे पोषक द्रव्ये कमी होण्याची प्रक्रिया, बांध घालणे आणि गवत व झाडझाडोरा वाढू देण्याने जमिनीस स्थैर्य प्राप्त होते.

leaf

पर्ण, पान वनस्पतीच्या खोडापासून उगम पावून बहुधा बाजूस मर्यादित वाढ होणारा हरितद्रव्ययुक्त अवयव, मूलतः मर्यादित शाखा, परंतु अन्ननिर्मितीकरिता विशेषत्व पावलेला प्रमुख अवयव

leafing

पर्णधारणा, पालवणे पानांच्या कळ्या उमलून वाढीस लागणे, पालवी येणे

leafless

पर्णहीन, निष्पर्ण पाने नसण्याचा प्रकार, पाने लवकर गळून पडल्यामुळे खोड पर्णहीन दिसते. उदा. काही निवडुंगाचे प्रकार, नांग्या शेर, मुहलनबेकिया इ., वनस्पती कधी पाने मुळीच न आल्याने खोड पर्णहीन दिसते, उदा. सोमलता. अनेक पानझडी वृक्ष व झुडपे वर्षातून एकदा पर्णत्याग करतात व पर्णहीन दिसतात उदा. सावर, रामफळ, वड, पांगारा, पळस इ.

leaflet

पर्णक, पर्णिका

leaflike

पर्णसम, पर्णाभ पानासारखे दिसणारे (खोड, देठ, उपपर्ण इ.)

leafy

पर्णयुक्त पालेदार, अनेक पानांनी भरलेले, उदा. कोबीचा गड्डा

leathery

चर्मिल, चिवट चामड्यासारखे जाड पण ठिसूळ नव्हे उउदा. वड, पळस यांची पाने

lectotype

अभिप्ररुप, लेक्टोटाइप मूळच्या प्रातिनिधिक नमुन्यांपैकी निवडलेला वनस्पतीचा एक नमुना किंवा अन्य घटक, विशेषतः मूळचा नमुना उपबब्ध नसेल किंवा प्रसिद्धीच्या वेळी त्याचे नामकरण झाले नसल्यास घेतलेला नमुना,

Lecythidaceae

समुद्रफल कुल, लेसिथिडेसी निवर (समुद्रफळ), इंगळी, तोफगोळा वृक्ष, बाझिल नट व सापुकेया नट इत्यादी द्विदलिकित फुलझाडांचे लहान कुल. याचा अंतर्भाव जंबुल गणात (मिर्टिफ्लोरी, मिर्टेलिझ) करतात. बेंथॅम आणि हूकर यांनी या वनस्पतींचा समावेश जंबुल कुलात केला आहे. प्रमुख लक्षणे- वृक्ष, पाने मोठी, एकाआड एक, साधी, द्विलिंगी फुले एकाकी किंवा मंजरीवर, ती नियमित अथवा प्रदले आणि केसरदले एकसमात्र, परिकिंज किंवा अपिकिंज संदले व प्रदले ४-६ व सुटी, पाकळ्या क्वचित जुळलेल्या, केसरदले अनेक व तळाशी जुळलेली, ४-६ जुळलेल्या किंजदलांच्या किंजपुटात अनेक कप्पे व त्यात अनेक बीजके, मृदुफळात किंवा बोंडात अपुष्क बिया.

lee side

वातविन्मुख बाजू वाऱ्याच्या आघातापासून संरक्षित बाजू (डोंगराची)

left handed twiner

वामावर्ती (अपसव्य) वेल

legitimate fertilisation

वैध फलन द्विरुप किंवा त्रिरुप प्रकारच्या फुलांचे बाबतीत समरुप फुलांमध्ये घडून आलेले परागण व फलन,

legitimate name

वैध नाम आंतरराष्ट्रीय नियम व संकेत यानुसार दिलेले नाव.

legume

शिंबा शेंग या सामान्य नावाने ओळखले जाणारे फळ परंतु शास्त्रीयदृष्ट्या एक किंजदलाच्या ऊर्ध्वस्थ किंजपुटापासून बनलेले, शुष्क व दोन्ही शिवणीवर तडकणारे फळ असे मानतात. या दृष्टीने शेवगा, मोहरी किंवा टेटू यांची शेंगेसारखी फळे शिंबा नव्हेत. शिंबाची उदाहरणे- वाटाणा, चिंच, शिकेकाई, बाभूळ, काही शिंबा मांसल (उदा. चिंच) तर काही न तडकणाऱ्या (उदा. नीळ, अगस्ता, शिसवे, बिबला इ.) असतात.

Leguminosae

शिंबी (शिंबावंत) गण, लेग्युमिनाजी शिंबा (शेंग) फल असणाऱ्या या गटाचा पूर्वी कुल या अर्थी उल्लेख केला जात असे व त्यात तीन उपकुले समाविष्ट केली जात. आता (हचिन्सन यांनी) ह्याला गणाचा दर्जा देऊन उपकुलांना कुले म्हटले (सीसॅल्पिनेसी,मिमोजेसी, पॅपिलिऑनेसी) आहे. संकेश्वर कुल, शिरिष कुल व पलाश कुल. बेंथॅम व हूकर आणि एंग्लर व प्रँटल यांनी शिंबा कुलाचा अंतर्भाव गुलाब गणात केला होता व उपकुलांना सीसॅल्पिनिऑइडी, मिमोसॉइडी व पॅपिलिऑनेटी ही नावे होती.

leguminous

शिंबावंत, शिंबी शिंबा फळे (शेंगा) धारण करणारी (शिंबाबंत गणातील), शिंबासंबंधी

lemma

परितुष

Lemnaceae

कारंडपादप कुल, लेम्नेसी टिकलीचे शेवाळे (टिकलीच्या आकाराची व पाण्यावर तरंगणाऱ्या शैवलासारखी दिसणारी) या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या अतिलहान एकदलिकित फुलझाडाचे फार लहान व ऱ्हास पावलेले कुल. याचा अंतर्भाव न्यूडिफ्लोरी (नग्नपुष्पी) गणात केलेला आढळतो, परंतु स्पॅडिसिफ्लोरी (महाछदयुक्त फुलोरा असलेल्या) गणात करावा असे अनेक शास्त्रज्ञांचे मत आहे. हचिन्सन यांनी ऍरॅलीझ गणात समावेश केला आहे. एकूण फक्त चार वंश व तेरा जाती या कुलात घातल्या आहेत. त्या साचलेल्या पाण्यात तरंगतात. प्रमुख लक्षणे पाने व काहीत मुळे यांचा अभाव, फुले एकलिंगी, एकत्र, परिदलांचा अभाव, केसरदले व किंजदले प्रत्येकी एक, बीजके १-६, लेम्ना, उल्फिया, उल्फिएला व स्पायरोडीला या शास्त्रीय नावांनी चार वंश ओळखतात, बदकतण कुल (डकवीड) या नावानेही या कुलाचा काहींनी उल्लेख केला आहे.

lens

१ भिंग २ मसूर

Lentibulariaceae

दृतिपर्ण कुल, लेंटिब्युलॅरिएसी युट्रिक्युलेरिया (गेळ्याची वनस्पती),पिंग्युइक्युला, बायोव्ह्युलेरिया इत्यादी लहान कीटकभक्षक वनस्पतींचे कुल, याचा अंतर्भाव द्विदलिकित फुलझाडांपैकी ट्युबिफ्लोरी या गणात करीत (एँग्लर), परंतु हल्ली (बेंथॅम व हूकर यांच्या व हचिन्सन यांच्या पद्धतीप्रमाणे) पर्साएनेलीझ गणात करतात. त्या वनस्पती पाण्यात किंवा ओलसर जमिनीत वाढतात. त्यांच्या पानांचे रुपांतर कीटक पकडून त्यांचा अन्न म्हणून उपयोग करण्यास सोयीच्या अवयवात (उदा. गेळा, दृति) झाल्याने त्यावरुन दृतिपर्ण हे विशेषण त्या कुलनामाला लावले आहे. यांची फुले द्विलिंगी व अनियमित असतात. पाच जुळलेली संदले व तशीच प्रदले पण द्वयोष्ठक, दोन सुटी केसरदले, पाकळ्यास चिकटलेली, दोन जुळलेल्या ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात अनेक बीजके, चार शकलांनी फुटणाऱ्या बोंडात सपुष्क बिया असतात.

lenticel

वल्करंध झाडाच्या सालीवरचे वायु विनिमयाचे छिद्र (रंध)

lenticulate

वल्करंधयुक्त सालीवर छिद्रे असलेले (खोड)

lepidoid

सल्कसम, शल्काभ खवल्याप्रमाणे दिसणारे उदा. थुजा व जुनिपर यांची पाने

leptocentric bundle

मध्यपरिकाष्ठ वृंद परिकाष्ठाभोवती प्रकाष्ठ असलेला वाहक वृंद

Leptolsporangiatae

तनुबीजुककोशी उपवर्ग, लेप्टोस्पोरँजिएटी तनुबीजुककोश असलेला नेचांचा गट

leptonema

तनुसूत्र, लेप्टानामा प्रकल विभाजनापूर्वी जालिकापासून बनलेला व पुढे गुंडाळी (कुंडल) सारख्या अवस्थेत जाणारा नाजूक धागा

leptophloem

रुद्धपरिकाष्ठ पूर्ण वाढ न झालेली परिकाष्ठाची अवस्था

leptosporangiate

तनुबीजुककोशिक, लेप्टोस्पोरँजिएट पातळ आवरणाचे व प्रत्येकी एका कोशिकेपासून बनलेले बीजुककोश असलेला नेचा

leptotene

तनुसूत्रावस्था, लेप्टोटीन पूर्ण विभागणीपूर्वी प्रकलाची अनेक सूक्ष्मतंतुयुक्त पुंजक्याची अवस्था, न्यूनीकरणात ही अवस्था पहिली असून यामध्ये समरचित व बारीक रंगसूत्रांच्या जोड्या नसतात.

leptoxylem

रुद्धप्रकाष्ठ हरितांच्या बीजुकधारीतील जलवाहक ऊतक

lethal

मारक, घातक एखादी प्रक्रिया नाश करणारा (उदा. कारक, जनुक, तपमान, गुणक इ.)

leucophyllous

श्वेतपर्णी पांढरी पाने असलेली (वनस्पती).

leucoplast

श्वेतकणु, श्वेतलवक वनस्पतींच्या कोशिकेतील प्राकलात आढळणारा वर्णहीन व स्टार्च संचय करणारा सजीव कण (प्राकणु)

lever mechanism

तरफ यंत्रणा परागणामध्ये तरफेचा उपयोग केलेली योजना, उदा.सॅल्व्हियाचे फूल

levulose

फलशर्करा फळातील साखर, ही दिशादिष्ट (polarised) प्रकाश डावीकडे झुकविते.

liana

महालता विशेषेकरून उष्ण कटिबंधात आढळणारी मोठी काष्ठयुक्त व अनित्य संरचनेची वेल, उदा. गारदळ, खाजकुइली, कोंबळ, वाघनखी इ.

lianous

महालताभ महालतेसारखे

liber

१ मुक्त २ अंतर्वल्क १ शेजारच्या सारख्या भागांशी संबंध नसलेले २ अनेकदा सूत्रमय असलेला परिकाष्ठाचा भाग

liber fibre

परिकाष्ठसूत्र परिकाष्ठातील लांबट घनकोशिका

libriform cell

लंबसूत्र (कोशिका) अरुंद, लांबट व कठीण आवरणाची कोशिका

Lichenography

शैवाक विज्ञान शैवाक वनस्पतीसंबंधीच्या समग्र अभ्यासाची शाखा

lichenoid

शैवाकरुप शैवाकाप्रमाणे अनेक लहानमोठे खंड पडलेले (शरीर)

lichenologist

शैवाकविज्ञ शैवाक वनस्पतीसंबंधीची विशेष माहिती असलेला तज्ञ

Lichens

शैवाक वर्ग, धोंडफुले, शैलेय, लायकेन्स शैवल व कवक यांच्या सहजीवनामुळे बनलेल्या सामायिक कायक वनस्पतींचा गट. सामान्य भाषेत दगडफूल (धोंडफूल) या नावे मसाल्यात काही प्रकार वापरतात. त्यातील भिन्न जातींत भिन्न प्रकारचे शैवल व कवक यांची युति असून एका परंतु भिन्न जातीत ते घटक भिन्न असतात. जातीतील अनेक व्यक्तींत तेच शैवल व कवक असते. कवक शैवलाला वेढून टाकते व शैवलावर उपजीविका करते. तसेच ते झाडाच्या सालीतून किंवा खडकावरच्या नरम थरातून कार्बनी व अकार्बनी पदार्थ शोषून घेऊन त्याचा शैवलास उपयोग करु देते. शैवले हा घटक नीलहरित शैवले किंवा हरित शैवलांपैकी असून कवक हा घटक धानीकवक किंवा गदाकवकांपैकी असतो. या दोन्ही घटकांच्या परस्पर संबंधांबद्दल मतभेद आहेत परंतु त्यांचे वर्गीकरण धानीशैवाक आणि गदाशैवाक या दोन उपवर्गात करतात कारण कवकाला प्राधान्य दिले आहे.

lid

अपिधान, टोपण, झाकण, पिधान शेवाळींच्या बीजुकाशयावरचे झाकण, नेपेंथस (कलशपर्णी) ह्या कीटकभक्षक वनस्पतींच्या चंबूसारख्या अवयवाचे टोपण, परागनलिका बाहेर येण्यापूर्वी अलग होणारा भाग

life

१ जीवन २ जीव ३ सजीवत्व १ व्यक्तीच्या आयुष्यातील क्रिया प्रतिक्रियांचे वर्णन २ जिवंतपणाचे वैशिष्ट्य दर्शविणाऱ्या कोणत्याही कृतीबद्दल जबाबदार असलेला पदार्थ (जीवद्रव्य) ३ जिवंतपणाची लक्षणे असण्याची क्षमता

life span

जीवनकाल, आयुःकाल एखाद्या वनस्पतीचा (किंवा प्राण्याचा) जिवंत स्थितीत असण्याचा काळ

light absorption

प्रकाशग्रहण बाहेरचा संपूर्ण दिनप्रकाश व वनस्पतीभोवतालचा प्रत्यक्ष प्रकाश यांचे गुणोत्तर

light perception

प्रकाशज्ञान, प्रकाशावगम वनस्पतींना प्रकाशाचा तीव्रपणा, मंदपणा, अभाव इ. यांची जाणीव होण्याची प्रक्रिया, प्राण्यांच्या बाबतीत बहुधा ही जाणीव विशेषत्व पावलेल्या अवयवांद्वारे (इंद्रियाकरवी) होते, परंतु वनस्पतीत तसे अवयव फारच क्वचित आढळतात

ligneous

काष्ठमय लाकडी अंश असलेला

lignicole

काष्ठप्रिय लाकडावर उगविणारी (वनस्पती, उदा. काही कवक)

ligniferous

काष्ठजनक फक्त लाकूड बनविणारी, पण फुले न प्रसवणारी (फांदी)

lignification

काष्ठीभवन कोशिकावरणात काष्ठीराचा समावेश, यामुळे ते अपार्य होऊन पुढे कोशिका मृत होते व वनस्पतीस बळकटी येते.

lignin

काष्ठीर, लिग्निन कोशिकावरणात समाविष्ट होऊन काष्ठ (लाकूड) बनण्यास उपयुक्त असा पदार्थ, हा पाणी व ईथर यात न विरघळणारा पण मद्यार्क व क्षार यात विरघळणारा असतो.

lignite

काष्ठाष्म, लिग्नाइट प्राचीन (अश्मीभूत किंवा शिलारुप) काष्ठ

Lignosae

काष्ठीय उपवर्ग, लिग्नोसी हचिन्सन यांनी मान्य केलेला द्विदलिकित वनस्पतींच्या वर्गातील दोन्हींपैकी एक गट, यामध्ये मूलतः क्षुप व वृक्ष या काष्ठमय वनस्पतींचा व त्यांचेपासून उद्भवलेल्या (उत्क्रांत झालेल्या) औषधीय वनस्पतींचा अंतर्भाव होतो.

lignum

प्रकाष्ठ मध्यत्वचेच्या आतील सर्व काष्ठाचा भाग

ligular

१ जिव्हिकासंमुख २ जिव्हिकेय १ जिव्हीकासमोरचा (पृष्ठभाग) २ जिव्हिकेसंबंधी

ligulatae

जिव्हिकावंत गट, लिग्युलेटी जिव्हिकायुक्त पाने असलेल्या वनस्पतींचा गट, उदा. सिलाजिनेला, आयसॉएटीस व सिजिलॅरिया आणि लेपिडोडेंड्रॉन ह्या प्राचीन वनस्पती.

ligulate

१ जिव्हिकावंत २ जिव्हिकाकृति १ जिव्हिका असलेला (अवयव) २ लहान जिभेसारखा दिसणारा, उदा. सूर्यफुलातील परिघावरच्या पुष्पकातील पुष्पमुकुट

ligule

जिव्हिका लहान पातळ पट्टीसारखे (जिभेसारखे) उपांग, उदा. गवताच्या पात्याच्या तळाशी असलेले, सिलाजिनेला, आयसॉएटिस ह्या वनस्पतीतही आढळते.

liguliflorous

जिव्हिकापुष्पी जिव्हिकाकृती पुष्पमुकुट असलेल्या पुष्पकांचा फुलोरा, उदा. दुधळ, सहदेवी इ.

lilac

नीलाभ फिकट निळसर रंग किंवा रंग असलेले (फूल) उदा. निंबारा (Persian lilac).

Liliaceae

पलांडु कुल, लिलिएसी पलांडु (कांदा), लसूण, शतावरी, घोटवेल, कोरफड, कळलावी, दर्शना, युका, नागीन इत्यादी अनेक उपयुक्त एकदलिकित वनस्पतींचे कुल. याचा समावेश पलांडु गणात (लिलिएलीझमध्ये) केला जातो. प्रमुख लक्षणे- औषधीय वनस्पती, भूमिस्थित खोड (कंद, दृढकंद, मूलक्षोड), पानातील शिरा समांतर, पाने साधी व अनेकदा मूलज, फुलोरे विविध, त्रिभागी, नियमित व द्विलिंगी फुलात सहा केसरदले, ऊर्ध्वस्थ तीन कप्प्यांचा किंजपुट व त्यात अनेक बीजके, मृदुफळात किंवा बोंडात थोड्या किंवा अनेक सपुष्क बिया

Liliales

पलांडु गण, लिलिएलीझ ईकदलित वनस्पतींतील या गणात ज्या कुलांचा समावेश केला जातो त्याबद्दल मतभेद आहेत, लिलिफ्लोरी या गणात एंग्लर यांनी जुंकेसी, लिलिएसी, ऍमारिलिडेसी, डायॉस्कोरिएसी, इरिडेसी इत्यादी नऊ कुले घातली होती, परंतु बेंथॅम व हूकर यांनी या कुलांची व इतर काहींची (गणांची), विभागणी भिन्न श्रेणीत केली. बेसी व हचिन्सन यांनी लिलिएलीझ गणातील कुलांची फेरवाटणी केलेली आढळते, काही कुले (इरिडेलीझमध्ये) केसर गणामध्ये तर काही (ऍमारिलिडेलीझमध्ये) मुसली गटात तर काही अननस गणात व कदली गणात समाविष्ट केली आहेत. पलांडु कुलाचा अंतर्भाव मात्र पलांडु गणात आहे.

limb

१ पाते २ अवयव १ पाकळीचा पसरट भाग, उदा. मोहरी. जुळलेल्या (युक्त) पुष्पमुकुटाचा पसरट भाग २ सामान्यपणे वनस्पती किंवा प्राणी यांच्या शरीराचे विशेष कार्यक्षम भाग

lime stone

चुनखडी, चुनखडक भाजून यापासून चुना बनवितात.

limicolous

पंकिल चिखलात वाढणारी (वनस्पती), उदा. अळ, कर्दळ, कोळशिंदा

limiting cell

मर्यादक कोशिका मर्यादा घालणारी कोशिका, उदा. नील हरित शैवले

limnad

तडागवासी तळ्यात वाढणारी वनस्पती उदा. सेरॅटोफायलम, हायड्रिला, नायास इत्यादी, सामान्य भाषेत केंदाळ किंवा केंजाल (पाण्यातील जाळी), कुमुद (Limnanthemum indicum Thw.)

limnium

तडागी समावास लहान तळ्यातील वनस्पतींचा नैसर्गिक समुदाय

limnobion

तडागजीव-समुदाय गोड्या पाण्याच्या तळ्यातील सजीवांचे (प्राणी व वनस्पती) विशिष्ट समुदाय

limnobiotic

तडागजैव तळ्यातील सजीवांचे किंवा सजीवासंबंधी

limnodad

लवणपंकज खाऱ्या दलदलीत वाढणारी वनस्पती, उदा. निवगूर

limnodophilous

पंकप्रिय विशेषतः दलदलीत वाढणारी (वनस्पती), उदा. अळू, पाणकणीस, अंबुली (Limnophila indica L.)

limnodophyte

पंकवनस्पती, पंकपादप दलदलीत (चिखलात) वाढणारी वनस्पती

limnology

तडागजीवविज्ञान गोड्या पाण्यातील जीवांच्या माहितीची शाखा

limnophyta

तडागपादप तळ्यात असणाऱ्या वनस्पतींचा गट

Linaceae

अतसी कुल, लायनेसी (लिनेसी) अतसी (जवस, अळशी), रॅडिओला, ह्यूगोनिया इ. द्विदलिकित वनस्पतींचे लहान कुल, याचा अंतर्भाव भांड गणात (जिरॅनिएलीझमध्ये) केलेला आढळतो. प्रमुख लक्षणे- एकाआड एक साध्या पानांच्या औषधीय वनस्पती, द्विलिंगी, नियमित, ४-५ भागी, बिंबहीन फुले, केसरदले ५-२० व तळाशी जुळलेली, जुळलेल्या २-५ किंजदलांच्या ऊर्ध्वस्थ किंजपुटातील प्रत्येक कप्प्यात १-२ बीजके. बोंड किंवा मृदुफळ, बी सपुष्क

line transect

रेषा छेद वनश्रीच्या अभ्यासाकरिता वनस्पतींच्या समूहात एका सरळ रेषेच्या आजुबाजुस वाढलेल्या वनस्पतींची नोंद करण्याकरिता दोन निश्चित बिंदूमध्ये काढलेली रेषा

lineage

वंशावळ एखाद्या वनस्पतीच्या अथवा प्राण्याच्या अनेक पूर्वजांची संकलित माहिती

linear

रेषाकृति रुंदीपेक्षा अनेक पटीनी लांबी अधिक असलेले उदा. पान, पाकळी इ.

lineate

रेषांकित अनेक बारीक व समांतर रेषा असलेले (फळ, बी, खोड इ.)

linen

लिनन तागाचे कापड

lingulate

जिव्हाकृति जिभेसारखे अरुंद, सपाट व लांबट

linin

प्रकलतंतु प्रकलामध्ये सामान्यपणे दिसणारा लांबट धागा

link

दुवा, कडी दोन गटांना (जाती, वंश, कुल इ.) जोडणारा भाग, व्यक्ती किंवा लहानमोठा गट

linkage

अनुबंधन, सहलग्नता दोन किंवा अधिक अवैकल्पिक जनुकांचा ते एकाच रंगसूत्रावर असल्यामुळे माळेतील मण्याप्रमाणे असलेले साहचर्य

linnean system

लिनियसची पद्धती कार्ल लिनियस या स्वीडिश वनस्पतीशास्त्रज्ञाने वनस्पतींच्या वर्गीकरणाच्या सोयीकरिता बनविलेली, मुख्यतः फुलातील केसरदले, त्यांची संख्या, संघटना व लंआबी यांवर आणि किंजलांच्या संख्येवर विशेषतः आधारलेली, लिंगप्रधान व कृत्रिम पद्धती. यातच द्विपद नामकरणाचा अंतर्भाव होतो.

lip

ओष्ठ १ दोन अपूर्ण भाग पडल्याने, तोंडाशी साम्य दर्शविणाऱ्या, संवर्ताच्या अथवा पुष्पमुकुटाच्या प्रत्येक भागास ओठ या अर्थाची संज्ञा. २ आमराच्या (ऑर्किड) फुलातील किंवा गोकर्णाच्या पुष्पमुकुटातील, कीटकास बसण्यास सोयीची अशी मोठी पसरट पाकळी

lipase

वसाभेदक, लायपेज भेदयुक्त (ओषट) पदार्थाचे रुपांतर (रासायनिक अपघटन) घडविणारे कार्बनी निदेशक, तेलबियात हे आढळते.

lipogenesis

वसाजनन वसा (मेद, स्निग्ध पदार्थ) निर्माण होण्याची रासायनिक प्रक्रिया, ही परिकलात कार्बनी निदेशकांच्या साहाय्याने घडून येते.

lipoid

वसाभ, मेदाभ, लिपॉईड वनस्पतींच्या प्राकलात आढळणारा ओषट पदार्थ

lipoxeny

आश्रयत्याग एखाद्या जीवोपजीवी वनस्पतीने आपली आश्रय देणारी वनस्पती सोडून अलग होणे व पूर्वसंचित अन्नावर पुढील विकास स्वतंत्रपणे चालू ठेवणे, हा प्रकार, उदा. अर्गटची जालाश्म अवस्था

lipped

ओष्ठवंत, ओष्ठी ओठासारखे स्वरुप असलेला (उदा. संवर्त, पुष्पमुकुट), ओठ असलेला अवयव

list quadrat

चौकोन उपस्थिती विशिष्ट मापाच्या चौकोनी जागेत निसर्गतः आढळलेल्या वनस्पतींची नोंद (यादी)

lithocarp

फलाश्म भूस्तरात आढळलेले प्राचीन व अश्मीभूत फळ

lithophilous

शिलारुह व्यवहारतः शिलाप्रिय व शिलारुह यात फरक नाही.

lithophilus

शिलाप्रिय खडकावर वाडून जगणारी उदा. शैवाकांपैकी काही वनस्पती

lithophyl

पर्णाश्म प्राचीन अश्मीभूत पाने, उदा. पेकोप्टेरिस, स्फेनोफायलम इ.

lithophyte

शैलपादप, शिलापादप खडकावर किंवा खडकामधून वाढलेली वनस्पती उदा. शैवाक, काही शेवाळी

lithosere

शैलक्रमक खडकावर विकास पावणारा पादपसमुदाय.

lithospermous

शिलाबीजी दगडासारखे कठीण बीज असलेले, उदा. खारीक

lithoxyle

काष्ठाष्म भूस्तरात आढळणारे अश्मीभूत लाकूड

littoral

सागरतटवर्ती, तटीय समुद्रकिनाऱ्यावर पण पाण्याच्या तळाशी किंवा पाण्यावर (वाढणारी वनस्पती), भरतीच्या सीमेपासून आत समुद्राकडे सुमारे २०० मीटरपर्यंत अंतरावरच्या प्रदेशात, प्रकाश व लाटांच्या अमलाखाली, उदा. सुंद्री चांद (Heritiera littoralis Ait.)

livens

रक्षावर्णी, राखी, धूसर शिशाच्या रंगाचे, फिकट करडे

Liverworts

यकृतका, लिव्हरवर्ट्स शेवाळी विभागातील सापेक्षतः साध्या वनस्पती

llano

तृणक्षेत्र, लानो वेनेझुएलामधील फारशी झाडे नसलेला प्रशस्त गवताळ प्रदेश (समावास)

loam

चिकण माती, चिक्कण मृदा

loamy

दुमट, चिकण फार बारीक कणांची, पाणी शोषून ते धरुन ठेवणारी कलिलस्वरुप, सुकल्यावर कडक बनणारी (जमीन, माती), यामध्ये, कुजट जीवावशेष असल्याने ही जमीन सुपीक असते व बारीक रेती फार कमी प्रमाणात असते.

lobate

खंडयुक्त, खंडित, पालियुक्त खंड पडलेले, विभागलेले, उदा. वनभेंडीचे (Urena lobata L.) पान, कापसाचे पान

lobe

खंड, पालि कोणत्याही पूर्णपणे न विभागलेल्या अवयवाचा एक विभाग, उदा. पाने, पुष्पमुकुट, किंजलक फळ इ.

lobelet

खंडिका, पालिका लहान खंड, खंडाच्या पुनर्विभागणीने बनलेला

lobulate

खंडिकीय दोनदा विभागल्याने लहान खंड असलेले (पान)

lobule

खंडिका लहान खड

local

स्थानिक विशिष्ट मर्यादित क्षेत्रात आढळणारे (पसरलेले)

locality

स्थान, ठिकाण एखाद्या वनस्पतीचा आढळ दर्शविणारे ठिकाण किंवा तिच्या स्थानाबद्दल निश्चित माहिती (जिल्हा, घाट, तालुका, शहर, टेकडी, नदी इ.), पादपसमुदाय किंवा संगती यांचे भौगोलिक स्थान

locelus

लघुपुटक लहान कप्पा, उदा. परागकोशाच्या एका खंडातील (परागकोटर) दोन्हीपैकी प्रत्येक कप्पा

locomotion

चलन, स्थानांतर, गमन एखाद्या सूक्ष्म वनस्पतीचे किंवा सुट्या अवयवांचे (बीजुक, गंतुक इ.) अथवा कोशिकेतील सुट्या भागाचे (हरितकणु, प्रकल इ.) स्थलांतर, उदा. काही शैवले, कवक व त्यांच्या प्रजोत्पादक कोशिका

locular

पुटकित कप्पे (पोकळ्या) असलेला, उदा. किंजपुट, परागकोश

locular, uni

एकपुटकित एकच कप्पा असलेले, उदा. सूर्यफूल व पपईचा किंजपुट

locule

पुटक

loculicidal dehiscence

पुटक स्फुटन कप्याच्या बाजूने फुटण्याची प्रक्रिया, उदा. भेंडीचे बोंड

loculicidally dehiscent

पुटक स्फुटनशील कप्याच्या बाजूने तडकण्याची क्षमता असलेले (फळ), उदा. कापूस, तामण, बोंडारा

loculus

पुटक, कप्पा परागकोश किंवा किंजपुट यांतील पोकळी

locus

स्थान रंगसूत्रातील विशिष्ट जनुकाची जागा

lodicule

लघुतुष, तुषक गवतांच्या कणिशकातील फुलांच्या तळाशी असलेले खवल्यासारखे उपांग

loess

वायुधुळ वाऱ्याने पसरविलेली व वनस्पतींनी धरुन एकत्रित केलेली धूळ

Loganiaceae

कुंचल (कुचला) कुल, लोगॅनिएसी कुंचला (काजरा), निर्मळी, पपीटा, काजरवेल व तत्सम इतर द्विदलिकित वनस्पतीचे कुल. याचा अंतर्भाव बेंथॅम व हूकर यांनी किराईत गणात (जेन्शिएनेलिझ) केला असून हचिन्सन यांनी लोगॉनिएलीझ या गणात केला आहे, प्रमुख लक्षणे - समोरासमोर किंवा वर्तुळाकार व साधी व उपपर्णे असलेली पाने, वृक्ष, क्षुपे, औषधी व लता, छदे व छदके असलेली, नियमित, द्विलिंगी, ४-५ भागी फुले, दोन जुळलेल्या किंजदलांच्या ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात एक किंवा दोन कप्पे व अनेक बीजके, मृदुफळात किंवा बोंडात सपुष्क बिया

loma

शरद शाद्वल, लोमा पेरु देशातील, हिवाळ्यात धुक्याने भिजलेल्या जमिनीवर वाढणारा गवताळ प्रदेश, तृणसंघाताचा एक प्रकार

lomentaceous

मालाशिंबाधारी, मालाशिंबाकृती माळेसारख्या शेंगाप्रमाणे, तशा शेंगा असलेले

lomentum

मालाशिंबा मण्यांच्या माळेप्रमाणे दिसणारे व पक्क झाल्यावर अनेक सुट्या मण्यासारखे एकबीजी तुकडे सांध्यातून अलग करणारे शिंबा प्रकारचे फळ, उदा. बाभूळ, लाजाळू इ.,

long day plant

दीर्घदिन पादप बारा तासापेक्षा अधिक मोठ्या दिवसातील प्रकाशाच्या प्रभावाने फुलणारी वनस्पती, उदा. मुळा, लेट्यूस इ.

long shoot

दीर्घ प्ररोह अमर्याद वाढणारा अक्ष व त्यावरील पल्लव

longiflorous

लंबपुष्पी लांबट फुले असलेले, उदा. बांडगुळ (Loranthus longiflorous Dear)

longistaminate

दीर्घकेसरी लांब केसरदलांचे व बहुधा वाऱ्याकडून परागण होणारे (फूल), उदा. गवते

longitudinal section

अनुदैर्घ्य (अन्वायम) छेद, अनुलंब छेद उभा छेद, वस्तूच्या लांबीस समांतर रेषेत असलेला छेद, उत्छेद असे संक्षिप्त रुप

longus

दीर्घ लांबट, उदा. हळद (Curcuma longa L.) पिंपळी (Piper longum L.)

loose

विरल, शिथिल विरळ संरचना असलेले (ऊतक, फुलोरा)

Loranthaceae

बंदाक कुल, लोरँथेसी बांडगुळ (बंदाक), हाडमोड व तत्सम द्विदलिकित वनस्पतींचे लहान कुल. याचा अंतर्भाव चंदन गणात (सॅटॅलेलीझमध्ये) करतात. प्रमुख लक्षणे काष्ठमय अर्धवट जीवोपजीवी, रुपांतरित मुळे (शोषक), पाने असतात (लोरँथस) किंवा नसतात (व्हिस्कम), बहुधा नियमित, २-३ भागी, समपरिदली, द्विलिंगी किंवा एकलिंगी फुले, किंजपुटात एक कप्पा व त्यात बीजकाधानी व बीजक असा भेद नसतो. सपुष्क बीजाभोवती चिकट मगज बांडगुळे (लोरँथस व व्हिस्कम या वंशातील) बहुधा आंबा, निंब इत्यादी वृक्षावर आढळतात.

lorate

पट्टाकृति सपाट, लांब व जाड फितीप्रमाणे (पान), उदा. कुमूर, झेफिर लिली.

lucens

चकचकीत उपत्वचेमुळे किंवा गुळगुळीतपणामुळे चमकणारा, उदा. पाने किंवा काही खोडे यांचा पृष्ठभाग

lumen

वेज, पोकळी तट किंवा भिंत यांनी वेढलेली लहान पोकळी

lunar

चांद्र चंद्रासंबंधी, चंद्रावरील

lunate

अर्धचंद्राकृति चंद्रकोरीप्रमाणे, अर्ध्या चंद्राप्रमाणे, उदा. काही पानांचे किंवा बियांचे आकार, Passiflora lunata L. या कृष्णकमळाच्या एका जातीचे पान

lunulate

नखचंद्राकृति लहान अर्ध गोलकाप्रमाणे, उदा. एका नेचाचे (Adiantum lunulatum Burm.) पान

lurid

पिंगट पिवळट, तपकिरी

luteolus

पिवळट फिकट पिवळे, उदा. Colchicum luteum

luteous

पिवळे जर्द उदा. Gentiana lutea L. याच्या फुलांचा रंग

Lycoperdales

भूकंदुक गण, लायकोपर्डेलीझ सत्यगदाकवक (युबंएसिडी) उपवर्गातील एक गण. या गणातील कवकांचे शरीर चेंडूसारखे (भूकंदुक) तारकासारखे, पक्ष्यांच्या घरट्यासारखे (नीडकवक), पूतिकवक किंवा दुर्गंधी द्रव्यात रुपांतर होणारे कवक (स्टिंकहॉर्न फंजाय) इत्यादीसारखे व बहुधा जमिनीवर असते. गदाबीजुककोशात आडपडदे नसून सर्व बीजुककोश अंतिम शरीरात असतात. काहीमध्ये बाहेरील वंध्य ऊतकांना बाजूस करून गदाबीजुके बाहेर येतात.

Lycopodiinae

मुग्दल शेवाळी वर्ग, लायकोपोडीनी, लेपिडोफायटा नेचाभ पादपांच्या (टेरिडोफायटा) चार वर्गांपैकी एक, यात पाच गण आहेत लायकोपोडिएलीझ, सिलाजिनेलेलीझ, लेपिडोंडेंड्रेलीझ, लेपिडोकार्पेलीझ व आयसॉएटेलीझ. मुग्दलाच्या (गदेच्या) आकाराचे शंकु व काहींत शेवाळीसारखी पाने यावरुन मुग्दल शेवाळी हे नाव. काही जाती प्राचीन म्हणून जीवाश्मरुपातच व इतर अनेक विद्यमान वनश्रीत आढळतात. बीजुकधारी पिढी प्रमुख व तिला मूळ, खोड व बहुधा लहान पाने एकाआड एक असतात, रंभ विविध, पर्णविवरांचा अभाव, बीजुककोश अक्षसंमुख (पानांच्या किंवा तत्सम उपांगंच्या तळाशी) व एक, पाने कधी जिव्हिकावंत, कधी मोठी व समोरासमोर, काहींत दोन प्रकारचे बीजुककोश, गंतुकधारी पिढी बहुधा ऱ्हसित, रेतुकाशये व अंदुककलश, काहींत ऱ्हास पावलेल्या स्वरुपात, फलन पाण्याद्वारे होते. काही शास्त्रज्ञ नेचाभ पादपांच्या विभागात लायकोपोडिएलिझ हा एक गण म्हणून समाविष्ट करून त्यात वरील गण कुलस्वरुपात ठेवतात. लायकोपोडिएसी कुलात लायकोपोडियम व फायलोग्लॉसम हे दोनच वंश विद्यमान वनस्पतीत आढळतात. लायकोपोडियम याच्या हरिणाच्या शिंगासारख्या शंकुयुक्त भागामुळे त्याला 'मृगशृंग शेवाळ' (Staghorn Moss) म

Lycopsida

लायकोप्सिडा जेफे या शास्त्रज्ञाच्या मताप्रमाणे लायपोडिएलीझ व सायलोफायटेलीझ या गणांचा समावेश असलेला गट. नेचाभ पादपांपैकी ज्यामध्ये रंभात पर्णविवरांचा अभाव असतो अशा सर्वंआचा (लायकोपोडीनी, एक्किसीटीनी व सायलोफायटीनी) समावेश असलेला गट

lyrate

वीणाकृति वीणेच्या आकाराचे, टोकांस मोठे खंड व खाली लहान अपूर्ण खंडे असलेले (उदा. पान, गंगोत्री Cyathocline lyrata Cass).

lysigenous

नाशोद्भूत वनस्पतींच्या शरीरात कोशिकांच्या नाशामुळे बनलेली (पोकळी, नलिका, हवामार्ग इ.)

Lythraceae

घातकी (धायटी) कुल, लिथेसी घातकी (धायटी), मेंदी, बोंडारा, तामण इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा अंतर्भाव जंबुल गणात (मिर्टेलिझ, मिर्टिफ्लोरी) करतात, तथापि हचिन्सन यांनी घातकी गण (लिथेलींझ) या स्वतंत्र गणात घातकी कुलासह, दाडिम कुल व शृंगाटक कुल यांचाही समावेश केला आहे. पूर्वीच्या जंबुल गणात जंबुल कुल, कांदल कुल, शृंगाटक कुल, धातकी कुल, दाडिम कुल व अर्जुन कुल ही पाच समाविष्ट होती. प्रमुख लक्षणे- वृक्ष, क्षुपे, औषधी, साधी समोरासमोर पाने, द्विलिंगी, नियमित किंवा एकसमात्र, ४-६ भागी फुले, पाकळ्या क्वचित नसतात, केसरदले कमीजास्त संख्येने संवर्त नलिकेवर आधारलेली, तीन ऊर्ध्वस्थ किंजदलांच्या २-६ कप्पे व त्यात अनेक बीजके, बोंडात अपुष्क बिया, मेंदीची पान रंगाबद्दल व फुले हिना अत्तराबद्दल प्रसिद्ध असल्यामुळे या कुलाला मेंदी (मेंदिका किंवा मेहेंदी ) कुल असेही म्हणतात.

mace

१ जायपत्री २ गदा, मुग्दल १ जायफळाच्या बीजावरचे एक जाडसर व अपूर्ण आच्छादन पहा aril २ सामान्य भाषेतील अर्थ, वेत्र

maceration

विमज्जन, भिजवण पाण्यात भिजवुन किंवा रासायनिक द्रव्यांचा संस्कार करून वस्तुला मऊपणा आणण्याची प्रक्रिया, ह्यापासून अर्क काढणे, आंबवणे इत्यादी प्रक्रिया पुढे चालू ठेवता येतात.

macrandrospore

गुरु पुंबीजुक दोन बीजुक प्रकारांपैकी नर- (पुं-) गंतुकधारी निर्माण करणारे बीजुक

macrandrous

१ दीर्घ पुं तंतुवंत २ दीर्घपुष्पी १ रेतुकनिर्मिती करणारा नित्य लांब किंवा मोठा तंतू असलेली वनस्पतींची जाती किंवा तशा तंतूंच्या साहाय्याने लैंगिक प्रजोत्पत्ति, उदा. ईडोगोनियम शैवल २ लांबट फुलांचा प्रकार

macro-

दीर्घ-, गुरु-, बृहत् लांबटपणा किंवा मोठा आकार दर्शविणारा उपसर्ग

macromolecular

महारेणवीय, बृहद्रेणवीय फार मोठा रेणुभार असलेले, उदा. कोशिकेतील लहान मोठे घटक, प्रथिने, लिपिडे, बहुशर्करा

macula

१ खात २ बिंदु, ठिपका ३ गुलिका १ वनस्पतीवर आढळणारी लहान व उथळ खाच २ काही वनस्पतींच्या अवयवांवर आढळणारा रंगीत ठिपका ३ बारीक फोड (गाठ)

maculatus (spotted)

ठिपकेदार, बिंदुयुक्त ठिपके असलेले, उदा. आवरण (फळाचे व बीजाचे), किंवा खोडाची साल इ.

maculose

ठिपकेदार

magnification

विवर्धन, विस्तारण विस्तार, वाढविलेले आकार व आकारमान

magnifier

विवर्धक, विस्तारक आकार व आकारमान वाढवून दाखविणारे (भिंग)

magnifying power

विवर्धनक्षमता विवर्धकाचे (वाढ करून दाखविण्याचे) सामर्थ्य

Magnoliaceae

चंपक कुल, मॅग्नोलिएसी सोनचाफा, कवठी चाफा, टुलिप वृक्ष इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे प्रारंभिक कुल. याचा अंतर्भाव मोरवेल गणात (रॅनेलीझ) करतात. हचिन्सन यांनी चंपक गण (मॅग्नोलिएलीझ) या स्वतंत्र गटात केला आहे. प्रमुख लक्षणे- वृक्ष, क्षुपे व लता, तैलमार्गयुक्त, साधी सोपपर्ण पाने, द्विलिंगी किंवा एकलिंगी, अवकिंज, एकाकी, फुले टोकास किंवा पानांच्या बगलेत असतात, पुष्पदले सुटी, परिदले मंडलित किंवा सर्पिल, केसरदले व किंजदले अनेक व सर्पिल, मृदुफळ, सपक्षफळ किंवा पेटिकाफळ, बिया सपुष्क

main vein

प्रधान सिरा, मध्यशीर

majus

बृहत्तर अधिक मोठे या अर्थाची लॅटिन संज्ञा, हिचा वापर वनस्पतींच्या शास्त्रीय नावात गुणनामाकरिता केलेला आढळतो. उदा. Antirrhinum majus L.

malacogamy

मृदुकाय युति मृदुकाय प्राण्यांनी गोगलगायीसारख्या घडविलेले फलन उदा. गोंडाळ, अळूच्या काही जाती.

malacoid

पाच्छल, श्लेष्मल, बुळबुळीत, श्लेष्माभ

malacophilous

मृदुकायप्रिय, मृदुकायपरागित मृदुकायांद्वारे (गोगलगायीसारख्या मृदु शरीराच्या प्राण्यांकडून) परागण वा फलन घडवून आणणारी (वनस्पती).

malacophyllous

मृदुपर्णी, रसाळपानी, मांसलपर्णी मऊ अथवा रसाळ पानाची (वनस्पती), उदा. घोळ, कोरफड इ.

male

पुं-, नर पुल्लिंगवाचक उपसर्ग (किंवा विशेषण) उदा. पुं गंतुक

male gamete

पुं पेशी, नर पेशी, रेतुक

malformation

विकृति अनित्य अवयव किंवा तत्सम आणि अकार्यक्षम संरचना प्रकार उदा. पानावर येणाऱ्या गाठी, अर्बुद, गुल्म इ.

Mallpighiaceae

माधवी कुल, माल्पिघिएसी बागेतील शोभिवंत माधवी लता (मधुमालती), लाल बोर, गाल्फिमिया इत्यादी द्विदलिकित फुलझाडांचे एक मोठे कुल, याचा अंतर्भाव भांड गणात (जिरॅनिएलीझमध्ये) करतात, हचिन्सन यांनी माल्पिघिएलीझमध्ये (माधवी गणात) केला आहे. प्रमुख लक्षणे- लहान वृक्ष, झुडपे व महालता (अंतर्रचना अनित्य). पाने साधी, सोपपर्ण, बहुधा समोरासमोर, अनेकांत प्रपिंडयुक्त ठिपके असलेली, विशिष्ट प्रकारचे शाखित केस सर्वत्र, एकसमात्र, द्विलिंगी, पंचभागी फुले, बहुधा १० केसर दलांची दोन मंडले तळाशी एका वर्तुळात जुळलेली, पाकळ्या पाच, सुट्या, तीन ऊर्ध्वस्थ जुळलेल्या किंजदलांच्या संयुक्त किंजपुटात तीन कप्पे व प्रत्येकात एक बीजक, तीन फलांश होऊन फुटणारे शुष्क (पालिभेदी) फळ, अनेकदा पंखयुक्त कृत्स्नफल, बी अपुष्क

maltase

माल्टेज (माल्टिन) रुजणाऱ्या शूकधान्यात आढळणारे व संचित पदार्थांचे रासायनिक रुपांतर घडविणारे वितंचक (कार्बनी निदेशक). डायास्टेजपेक्षा हे अधिक क्रियाशील असून माल्टोज शर्करेचे रुपांतर दोन ग्लूकोजच्या रेणूंत करते.

Malvaceae

भेंडीकुल, कार्पास कुल, माल्व्हेसी भेंडी, मुद्रा, जपा (जास्वंद), कापूस (तूल), पारोसा (पारिस) पिंपळ, अंबाडी इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, शाल्मली (लाल सावर), दुरियन, सफेत सावर, गोरख चिंच इत्यादींचा अंतर्भाव पूर्वी याच कुलात करीत, परंतु त्यांचे एक स्वतंत्र कुल शाल्मली कुल (बॉम्बॅकेसी) हल्ली केले आहे (हचिन्सन). दोन्ही कुले भेंडी गणात (कार्पास गणात, माल्व्हेलीझमध्ये) समाविष्ट आहेत. याशिवाय मुचकुंद कुल (स्टर्क्युलिएसी) व परुषक कुल (टिलिएसी) इत्यादीही त्याच गणात आहेत. माल्व्हेसी कुलाची प्रमुख लक्षणे- शरीरावर तारकाकृती केस असलेले वृक्ष, क्षुपे व औषधी, साधी सोपपर्ण, एकाआड एक पाने, फुले बहुधा एकाकी, पानांच्या बगलेत, द्विलिंगी, नियमित, सच्छद्रक व अवकिंज, संदले पाच व जुळलेली, पाकळ्या पाच व तळाशी केसर नलिकेशी चिकटलेली, केसरदलाच्या नळीतून किंजल वाढत जाऊन नंतर किंजल्क पसरते. परागकोशात एक कप्पा, बहुधा पाच ऊर्ध्वस्थ किंजदलांच्या किंजपुटात अनेक कप्पे व प्रत्येकात एक किंवा अनेक बीजके, फळ मुद्रिका किंवा बोंड, इतर वनस्पती, चिनी कंदील, बला, चिकणा, तुपकडी, गुलखेरा, रानभेंडी, वनभेंडी इ.इ.

mamiform

स्तनाभ, स्तनासारख्या आकाराचे फळ (उदा. मॅमे ऍपल- Mamme apple, Mammea american L.)

mamilliform

स्तनाग्राभ, पिंडिकाभ स्तनासारख्या उंचवट्यावरील टोकाप्रमाणे, उदा. अळूच्या पानावरील मखमलीसारख्या पृष्ठावर (अपित्वचेवर) असलेल्या कोशिकावरणाचे उंचवटे, काही फुलावरील अपित्वचा याच प्रकारच्या कोशिकांची असल्याने त्यावर पाणी टिकून न राहता गळून जाते.

mangrove formation

कच्छ समावास नद्यांच्या मुखाजवळ आणि उष्ण कटिबंधात इतरत्र जेथे दैनिक भरतीच्या वेळी भरपूर खारे पाणी जमते व ओहोटीच्या वेळी तेथे सतत साचलेला चिकल उघडा पडतो अशा ठिकाणी वाढणाऱ्या विशिष्ट वनस्पतींचा समुदाय.

mangrove plant

कच्छपादप, समुद्रतटीय वनस्पति खाऱ्या दलदलीत वाढणारे व विशिष्ट लक्षणांनी (आधारामुळे, श्वसनमुळे, अपत्यजनन, चिवट पाने इ.) ओळखले जाणारे झुडुप किंवा लहान वृक्ष उदा. कांदळ, चिप्पी, तिवार इ.

manna

मान्ना शर्करा तूलीरा (सेल्युलोज) पासून बनलेली, विशिष्ट साखर असलेला काही वनस्पतींचा घनीभूत पाझर, उदा. फॅक्सिनस

mantle

प्रावरण

manubrium

हस्तक कोशिका

manure

खत वनस्पतींना अन्न या दृष्टीने उपयुक्त होणारे कार्बनी किंवा अकार्बनी पदार्थ, उदा. वर खते, जोर खते, मिश्र खते, कंपोस्ट, कुजकट जैव पदार्थ

manuring

खत घालणे, खतावणी

maqui

मॅकी बव्हंशी सदैव हिरव्या राहणाऱ्या झुडपांची घनदाट वनश्री, ही संज्ञा कोर्सिकातील आहे.

Marantaceae

आराट कुल, मॅरॅन्टेसी आरारुट, टोपीतांबू इत्यादी एकदलिकित वनस्पतींचे (फुलझाडांचे) कुल, याचा समावेश एकदली गणात करतात.

Marattiaceae

मॅरॅट्टिएसी नेचांपैकी स्थूलबीजुककोशी उपवर्गातील व मॅरॅट्टिएलीझ गणातील एकमेव कुल, ऍन्जिऑप्टेरिस, मॅरॅट्टिया, डॅनिया व कौलफुसिया इत्यादी वंश यात अंतर्भूत आहेत. प्रमुख लक्षणे - जाडजूड, सु.१ मीटरपेक्षा लहान व फांद्या नसलेल्या खोडावर मोठी, सोपपर्ण, अवसंवलित पिसासारखी विभागलेली संयुक्त पाने, प्रत्येक पानाच्या तळाशी एक किंवा दोन मुळे, पानांवर खालच्या बाजूस शिरांवर अनेक बीजुककोशांचे पुंज, बीजुककोश प्रारंभिक (जाड आवरण, अनेक बीजुके व विकास अनेक कोशिकांपासून झालेला) ते कधी सुटे तर कधी जुळून वाढलेले, सर्व बीजुके सारखी, गंतुकधारी पिढी द्विलिंगी, मोठी व बहुवर्षायु

marcescent

अवर्धी अपाती कोमेजलेला पण न गळता झाडावर राहणारा (अवयव)

margin

धारा, कडा, किनार पाने, उपपर्णे, संदले, प्रदले यासारख्या सपाट अवयवांची किनार, शरीराची सीमारेषा.

marginal

धारास्थित, सीमांतिक अवयवांच्या कडेने असणारे, प्रत्यक्ष कडांवर किंवा कडांखाली असणारे (दात, बीजके, बीजुककोश, प्रपिंड, केस, काटे, पुंजत्राण इत्यादी अवयव, उपांगे).

marginicidal

धाराभिदुर किंजदलाच्या किनारीवर (किंजपुटाच्या शिवणीवर) होणारा (स्फोट= फळाचे तडकणे), उदा. वाटाणा

maritimus

समुद्री, सागरी, समुद्रवासी समुद्रासंबंधी अथवा समुद्रतीरावरचे, समुद्राजवळ असणारे

marking

अंकन कोशिकावरणावर आढळणारे अनेक प्रकारचे जाडीचे प्रकार उदा. वलयाकार, सर्पिल इ.

marsh formation

पंक समावास दलदलीत (पाणथळ) जागी वाढणाऱ्या वनस्पतींचा नैसर्गिक समुदाय

Marsiliaceae

मार्सिलिएसी जलनेचे या नेचांच्या गटात पूर्वी अंतर्भूत केलेले एक कुल, यात फक्त मार्सिलिया, पिल्युलॅरिया व रेग्नेलिडियम हे तीन वंश असून हल्ली या कुलाचा अंतर्भाव तनुबीजुककोशिक नेचांच्या उपवर्गात करतात. बीजुककोश दोन प्रकारचे (लघु व गुरु), बीजुककोशपुंज पानाच्या एका खंडाने किंवा रुपांतरित पानाने कायम वेढलेले असून त्या जटिल संरचनेस बीजुकफल म्हणतात. मूलकोष्ठ दलदलीत आडवे वाढते व खाली आगंतुक मुळे व वर चतुर्दली, द्विदली किंवा दलहीन पाने असतात. गंतुकधारी पिढी ऱ्हसित.

Martyniaceae

वृश्चन कुल, मार्टीनिएसी फुलझाडांपैकी विंचवी (वृश्चन =वृश्चिक = विंचू) व तत्सम इतर द्विदलिकित जातीचे कुल. एकूण वंश फक्त तीन व जाती नऊ, यांचा अंतर्भाव काही शास्त्रज्ञ तिल कुलात (पेडॅलिएसीत) करतात, प्रसार- उष्ण व उपोष्ण कटिबंध, हचिन्सन यांनी टेटू गणात (विग्नोनिएलीझमध्ये) केला आहे, तिल कुलाशी या कुलाचे साम्य आहे. प्रमुख लक्षणे- मांसल मुळे, फुलोरा मंजरी, फुले द्विलिंगी व पंचभागी, चार केसरदले कार्यक्षम व एक वंध्य, परागकोशांना शुंडिका, किंजपुट ऊर्ध्वस्थ, द्विखंडी तटलग्न बीजकाधानी, फळ (बोंड) अनेकबीजी, फळातील आवरण व प्रत्येक किंजदलाच्या टोकाचा भाग कठीण बनून त्याचे आकड्यासारखे उपांग बनते व प्राण्यांच्या शरीरास अडकून प्रसार होतो,

massula

फेनपुंजक १ काही जलनेचांमध्ये (सालव्हीनिया, ऍझोला) आढळणारा शुष्क, फेसाळ, श्लेष्मल, लघुबीजुकयुक्त सूक्ष्म पुंजका २ आमरे अथवा रुई कुलातील वनस्पतींत आढळणारा परागांच्या कणांचा पुंजका

master factor

प्रधान घटक, प्रघटक विशिष्ट क्षेत्रात महत्त्वाच्या (प्रमुख) दर्जाच्या पादप समुदायाच्या अस्तित्वाबद्दल जबाबदार असलेला परिस्थितीतील घटक, उदा.डोंगराची ऊंची, पर्जन्यमान, जमिनीतील लवण किंवा पाणी इ.

mat

दृढजाल मुळ्या व जमिनीतील तंतूसारखे खोड (मूलक्षोड) यांचे घट्ट विणल्यासारखे जाळे असलेला (वनस्पति समुदाय)

mating

संगम, मीलन दोन प्रजोत्पादक कोशिकांचा पूर्ण मिलाफ (एकरुप होणे).

matrix

आधात्री कवक अथवा शैवाक (दगडफूल) ज्यावर वाढते ती आधारभूत वस्तू (उदा. लाकूड, विष्ठा, कार्बनी पदार्थ, झाडांची साल इ.) ज्यामध्ये कोशिका किंवा कणरुप वस्तूंना आधार मिळेल असे अंतराकोशिकी श्लेष्मल किंवा अधिक घनस्वरुप माध्यम (उदा. प्राण्यांतील उपास्थि - कार्टिलेज)

matroclinous

मातृलक्षणी, मातृमुखी मातेचे गुणदोष दर्शविणारा (संकरज)

maturation

परिपक्कन पूर्ण विकास होण्याची प्रक्रिया, उदा. पराग, गंतुके, बीजके, बीजुके, फळे इ.

maximus

महत्तम फार मोठे या अर्थाची लॅटिन संज्ञा. उदा. भोपळ्यासारख्या (Cucurbita maxima Duchesne) फार मोठ्या फळाची वनस्पती.

meadow

शाद्वल अनुकूल परिस्थितीत सलगपणे नरम व उंच गवतांचा प्रदेश, तृणसंघाताचा (स्टेप्स) एक प्रकार

mealy

पिष्ठमय, पुठुळ भरपूर पीठ असलेले, उदा. काही बियांतील पुष्क

mechanical tissue system

आधार ऊतक तंत्र, यांत्रिक ऊतक समूह (व्यूह) शरीरास मजबुती देणारा, तसेच नाजूक भागास संरक्षण देणारा सजीव किंवा बहुधा निर्जीव कोशिकांच्या समूहाचा संच किंवा अशा संचांचा व्यूह. उदा. काष्ठ, दृढोतक, स्थूलकोनोतक इ.

mechanism

यंत्रणा यंत्राप्रमाणे चालणारी किंवा यांत्रिक पद्धतीचा उपयोग केलेली योजना अथवा संरचना

medial

मध्यवर्ती, मध्य- मध्ये असलेली

median plane

मध्य प्रतल, मध्यस्त पातळी फुलाचा छद व अक्ष यांमधून जाणारी उभी पातळी (अग्रपश्च).

medium

माध्यम, मध्यस्थ परागण किंवा फलन ह्या प्रक्रिया घडवून आणणारा साहाय्यक (उदा. पाणी, वारा, प्राणी)

medulla

१ निकाष्ठ २ तंतुजालक १ पहा pith, medulla २ कवकातील जालाश्म किंवा तत्सम मोठ्या रचनेतील अनेक सुट्या तंतूंचा गुंता, धोंडफुलाच्या शरीरातील कवकतंतूचा विरळ थर

medullary

निकाष्ठीय, भेंडयुक्त, मज्जायुक्त भेंडात असलेले, भेंडासंबंधी

medullate

मज्जायुक्त भेंड असणारे (खोड)

mega-

गुरु-, महा-, बृहत्- मोठा या अर्थी उपसर्ग

meiosis

न्यूनीकरण विभाजन, अर्धसूत्रण, अर्धसूत्री विभाजन कोशिकेतील मूळच्या एका द्विगुणित प्रकलातील दुप्पट रंगसूत्रांची संख्या निम्मी (एकपट) करणारी व दोन एकगुणित प्रकले निर्माण करणारी प्रक्रिया, त्यानंतर लागलीच त्या प्रकलातील रंगसूत्रांची संख्या कायम (एकपट) ठेवून विभागणीची क्रिया होते व एकूण चार एकगुणित प्रवल बनतात. प्राणी व वनस्पती यांमध्ये गंतुके बनण्यापूर्वी ही प्रक्रिया घडून येते, त्यामुळे ती गंतुके किंवा बीजुके (वनस्पतीत) एकगुणित असतात.

meiospore

एकगुणित बीजुक अर्धसूत्रणाने बनलेले बीजुक.

melanin

कालिकण, कृष्णरंजक काही सूक्ष्मजंतूतील काळा रंग

melanophyllous

गर्दवर्ण पर्णी गडद रंगाची पाने असलेले (झाड) उदा. बकूळ

melanospermous

गर्दवर्ण बीजुकी बीजी गडद रंगाची बीजुके अगर बीजे असलेले

Melastomaceae

अंजनी कुल, मेलॅस्टोमेसी लाखेरी, लोखंडी, अंजनी इत्यादी वनस्पतींचे (द्विदलिकित) कुल. याचा अंतर्भाव जंबुल गणात (मिर्टेलीझमध्ये) करतात. प्रमुख लक्षणे-समोरासमोर किंवा झुबक्यांनी (वर्तुळात), साधी पाने असलेल्या औषधी किंवा झुडपे अथवा लहान वृक्ष, फुले आकर्षक, नियमित, तीन किंवा अनेकभागी, केसरदले, संदले किंवा प्रदले यांच्या दुप्पट, किंजदले जुळलेली व तितकीच, मृदुफळ किंवा बोंड, बिया अपुष्क व अनेक

Meliaceae

निंब कुल, मेलिएसी कडुनिंब, बकाणा निंब, निंबारा, तूण, मॅहोगनी, लाल चंदन इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा समावेश भांड गटात (जिरॅनिएलीझमध्ये) बेंथॅम व हूकर (आणि एग्लर व प्रँटल) यांनी केला आहे. परंतु हचिन्सन यांनी निंब कुलाला निंब गणाचा दर्जा दिला आहे. प्रमुख लक्षणे- झुडपे किंवा वृक्ष, पाने बहुधा पिसासारखई संयुक्त, फुले द्विलिंगी, संदले व प्रदले क्वचित जुळलेली, बहुधा केसरदलांची नळी अथवा पाच, सुटी, पाच किंवा कमी, जुळलेल्या ऊर्ध्वस्थ किंजदलांच्या किंजपुटात अनेक कप्पे व प्रत्येकात १-२ बीजके, किंजल एकच, फळे विविध, बिया एक किंवा अनेक.

member

अवयव आकारविज्ञानाच्या दृष्टीने एखाद्या वनस्पतीचा कोणताही भाग.

membranaceous

पटलाभ, पटली अतिपातळ पडद्यासारखे, उदा. शेवाळीचे पान

membrane

पटल, पापुद्रा सर्व सारख्या कोशिकांचा नाजूक अतिपातळ पडदा

Mendel's Laws

मेंडेलांचे नियम (मेंडेलवाद) ग्रेगर योहान मेंडेल या वनस्पतिशास्त्रज्ञांचे आनुवंशिकी शाखेतील मौलिक संशोधन, ह्या वरील शीर्षकाखाली प्रसिद्ध असून लॉक या शास्त्रज्ञांची तत्संबंधीची व्याख्या पुढे दिल्याप्रमाणे आहे- विषमरंदुकाने (संकरजाने) निर्मिलेल्या गंतुकांमध्ये शुद्ध पैतृक वैकल्पिक लक्षणे परस्परांपासून अलग असून त्यांची गंतुकांमध्ये झालेली सांख्यिक वाटणी अशी असते की, त्यामुळे त्यांची शक्य तितकी मिश्रणे (एकजूट) संख्येने सारखी होतात. उदा. ठेंगू विरुद्ध उंच आणि हिरव्या विरुद्ध पिवळ्या बिया अशा दोन वैकल्पिक लक्षणांच्या वाटाण्याच्या शुद्ध प्रकारांचा संकर घडविला असता त्यापासून मिळणाऱ्या संततीत (संकरजात) ह्या चारही लक्षणांचे जनुक 'अलग व स्वतंत्र' (असे एकक स्वरुपात) राहून पुढे जेव्हा हा संकरज प्रजोत्पत्ति करतो त्यावेळी त्याच्या संततीत ठेंगू व हिरव्या बियांची, ठेंगू व पिवळ्या बियांची, आणि उंच व हिरव्या बियांची व रुंच व पिवळ्या बियांची अशी चार प्रकारची मिश्रणे दर्शविणाऱ्या वनस्पती असतात. फक्त एकच वैकल्पिक गुणांची (लक्षणांची) जोडी लक्षात ठेवून केलेल्या मेंडेल यांच्या प्रयोगात हीच घटना दिसते. दोन्हीपैकी एक लक्षण (संकरजात) प्

Mendelian character

मेंडेली लक्षण

Mendelian inheritance

मेंडेली अनुहरण, मेंडेली वंशागति मेंडेल यांनी शोधलेल्या नियमानुसार, पिढ्यानुपिढ्या चालू राहणारी, लक्षणांची परंपरा

Mendelism

मेंडेलवाद अनेक संकर प्रयोगांनी मेंडेल यांनी प्रकाशात आणलेली वनस्पतींतील अनुहरणविषयक माहिती व त्यावरुन काढलेले निष्कर्ष

Menispermaceae

गुडूची कुल, मेनिस्पर्मेसी गुळवेल (गुडूची), वसनवेल, काकमारी,पहाडवेल इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा समावेश मोरवेल गणात (रॅनॅलीझमध्ये) केलेला आढळतो. प्रमुख लक्षणे- लहानमोठ्या वेली, झुडपे व वृक्ष, एकाआड एक साधी पाने, एकलिंगी, विभक्त वनस्पतीवर, बहुधा विखुरलेली, नियमित, लहान, फिकटरंगी, त्रिभागी फुले, किंजदलाखेरीज इतर पुष्पदलांची दोन दोन वर्तुळे, ऊर्ध्वस्थ किंजदले सुटी, अनेक किंवा एक व प्रत्येकात एक बीजक, आठळीफळ

merenchyma

कवकोतक, कवकोति

mericarp

फलांश, अंशफल शुष्क फळ भंगून त्यापासून सुटे होणारे एकबीजी व बहुधा न फुटणारे भाग उदा. लाजाळू, कोथिंबीर, एरंड, चक्रभेंडी, जिरेनियम इत्यादींची फळे

meristele

रंभक एकच मध्यवर्ती रंभ असलेल्या खोडावरील प्रत्येक पानाशी संबंधित असा रंभाचा भाग, उदा. ऑफिओग्लॉसम नेचा.

meristem

विभज्या, विभाजी ऊतक ज्यापासून पुढे विशेष प्रकारची ऊतके, अवयव व उपांगे बनतात असे विकसनशील (सतत नवीन कोशिका निर्माण करणारे) ऊतक किंवा एकच कोशिका अथवा अनेक ऊतकांचे थर, खोड, मूळ, शाखा यांच्या टोकास, तसेच विशेषतः द्विदलिकित वनस्पतींच्या व प्रकटबीज वनस्पतींच्या अवयवांतील काही वर्धनशील स्थानांत, इतर स्थायी ऊतकांसन्निध अशी ऊतके आढळतात, नेचाभ वनस्पतींच्या व काही कायक वनस्पतींच्या विभज्येत एकच कोशिका असते.

meristematic

विभाजी सतत वाढत राहणाऱ्या ऊतकांची किंवा कोशिकेची लक्षणे दर्शविणारा घटक

mesarch

उभयवर्धी दोन्ही बाजूस आदिप्रकाष्ठ असलेले (प्रकाष्ठ किंवा वाहक वृंद), अनुप्रकाष्ठाने सभोवार वेढलेला आदिरंभ

mesocarp

मध्यकवच फळाच्या सालीच्या तीन भागांपैकी मधला थर, मृदुफळात किंवा आठळी असलेल्या (अश्मगर्भी) फळात हे थर स्पष्ट दिसतात, उदा. संत्रा, आंबा इ.

mesolphloem

मध्यपरिकाष्ठ बाह्य सालीच्या आतील हिरवट भाग, यामध्ये द्वितीयक परिकाष्ठाचा काही (बाहेरील) भाग अंतर्भूत असतो.

mesophanerophyte

मध्यम बीजी वृक्ष, मध्यमवृक्ष ८ ते ३० मी. उंचीचे बहुवर्षायु व कळ्यांना अपुरे संरक्षण असलेला बीजधारी वृक्ष

mesophyll

मध्योतक, मध्योति, पर्णमध्योति पानातील वाहक वृंद (किंवा रंभ) आणि अपित्वचा या खेरीज इतर सर्व ऊतकसमूह

mesophyte

मध्यवनस्पति जमिनीतील व हवेतील ओलाव्याबाबत कधीही दुर्भिक्ष किंवा अतिरेक नसलेल्या ठिकाणी वाढणारी वनस्पती. उदा. आंबा, काजू, वड, पिंपळ इ.

mesopodium

वृंत, देठ पानाचा देठ

mesothermophilous

शीतकटिबंधीय शीतकटिबंधातील (वनस्पती)

Mesozoic era

मध्यजीव महाकल्प, मेसोझोइक ईरा सुमारे २३ ते ९ कोटी वर्षापूर्वीचा भूशास्त्रीय कालखंड, पुराजीव महाकल्प आणि नवजीव महाकल्प यांमधील कालखंड

mestome bundle

सूत्रहीन वृंद दृढकोशिका व सूत्रे यांचा अभाव असलेला वाहक वृंद

metabolic

चयापचयी चयापचयातील किंवा त्यासंबंधी

metabolism

चयापचय कोशिका किंवा शरीर यास सतत चालू असलेली, जैव, विधायक व विध्वंसक रासायनिक प्रक्रिया. आत घेतलेल्या पदार्थांचे रुपांतर, संचय व ऊर्जा निर्माण करून सजीवास कार्यक्षम बनविण्याची क्रिया

metabolite

चयापचयोत्पाद वर वर्णन केलेल्या चयापचयातून निर्माण झालेले पदार्थ (उपयुक्त व टाकाऊ)

Metachlamydeae

युक्तप्रदली उपवर्ग संवर्त आणि जुळलेल्या पाकळ्यांचा पुष्पमुकुट असलेल्या द्विदलिकित वनस्पतींचा एंग्लर आणि प्रँटल यांच्या पद्धतीतील उपवर्ग. यात पाच गणांचा अंतर्भाव केला आहे. यांमध्ये फुलात एकूण चार किंवा पाच मंडले असतात. उदा. तिंदुक कुल, मधूक कुल, पारिजातक कुल, कर्कटी कुल, मंजिष्ठ कुल इ.

metagenesis

पिढ्यांचे एकांतरण सुस्पष्ट असे गंतुकधारी व बीजुकधारी यांचे एकानंतर दुसरे व त्यानंतर पुन्हा पहिले असे जीवनचक्र. उदा. शेवाळी, नेचे इ.

metamorphosis

रुपांतरण एखाद्या अवयवाचे दुसऱ्यात रुपांतर होण्याची प्रक्रिया (प्रकार), उदा. केसरदलांचा पाकळ्यात बदल (रुपांतरण), हे व्यक्तीच्या किंवा जातीच्या विकासात होते. उपपर्णांचे किंवा पानांचे काट्यात रुपांतरण, उदा. काही निवडुंग,

metaphase

मध्यावस्था कोशिकेच्या विभाजनात रंगसूत्रांची तर्कूच्या मध्यावर पसरलेली अवस्था, यात स्वतंत्र रंगसूत्रे किंवा रंगसूत्रार्धे स्पष्ट असतात.

metaphloem

अनुपरिकाष्ठ आदिपरिकाष्ठानंतर बनलेला प्राथमिक परिकाष्ठाचा भाग

metaphysis

सहसूत्र

metastasis

१ प्रक्षेपण २ चयापचय १ नित्य स्थानावरुन अवयवाचा अन्य स्थानावर उगम २ पहा metabolism

metasyndesis

अग्रसंलग्न कोशिकेच्या विभागणीत रंगसूत्रांच्या जोड्या बनतेवेळी (मध्यावस्था) परस्परांच्या टोकास चिकटून राहण्याचा प्रकार

metatype

मूलस्थानरुप मूळच्या स्थानातून संकलनाने आणलेली (अधिकृत) वनस्पती

metaxylem

अनुप्रकाष्ठ आदिप्रकाष्ठानंतर बनलेला प्राथमिक प्रकाष्ठाचा भाग

metazenia

परागप्रभाव स्त्रीलिंगी अवयवांतील कोशिकांच्या समूहावर दिसून येणारा परागाचा प्रभाव (परिणाम).

metoecious

भिन्नाश्रयी

micella

श्लेषिका कोशिकेचे आवरण किंवा पिष्ठकण यांच्या निर्मितीत संरचनेच्या स्थापनेस जबाबदार असा स्फटिकी पदार्थ.

micrandre

ऱ्हस्व नरतंतु (पुं-तंतु)

micranthous

लघुपुष्पी लहान फुले असलेले

micro-

सूक्ष्म-, लघु-, अल्प- अतिलहान या अर्थी उपसर्ग.

microbe

सूक्ष्मजीव उदा. आदिजीव, सूक्ष्मजंतू

micron

मायक्रॉन मिलिमीटरचा एक हजारांश, सूत्र्म दर्शकाखाली वस्तू मोजण्याचे एकक

mid rib

मध्यसिरा, मध्यशीर पानातील पात्यामध्ये तळापासून टोकापर्यंत गेलेली प्रमुख शीर, ही देठातून अखंडितपणे आलेली दिसते.

middle lamella

मध्यपटल दोन कोशिकांमधील सामान्य प्राथमिक पातळ पडदा, याच्या दोन्ही बाजूस त्या कोशिकांचे स्वतंत्र आवरण बनते.

migration

स्थलांतर, स्थानांतर पूर्वी नसलेल्या ठिकाणी प्रवेश किंवा आक्रमण करून सुस्थित होणे

mildew

भुरी, बुरा एरिसायफी या कवकांच्या गटातील व विबीजुके निर्माण करून रोगाचा फैलाव करणारी वनस्पती. हिचे भुरकट रंगाचे ठिपके (किंवा आवरण) पानावर भुकटी टाकल्याप्रमाणे दिसते. ती तंतुमुक्त असल्यास तंतुभरी (sooty mildew) व भुकटीसारखी असल्यास चूर्णभरी (powdery mildew) म्हणतात.

milk

चीक वनस्पतीतील चिकाला सामान्यपणे दिलेले इंग्रजी नाव, त्यावरुन Milk tree (Brosimum galactodendron D.Don.) व्हेनेझुएलातील एक दूध देणारे झाड, Milk weed (Asclepias sp.), दुधवेल (Hoya wightii Hook). Milk bush (Euphorbia tirucalli L.) नांग्याशेर

mimicry

अनुकृति, मायावरण बहुधा संरक्षणाकरिता किंवा प्रसाराकरिता दुसऱ्या जातीच्या वनस्पतीची, प्राण्याची अथवा अवयवाची (फसवी) नक्कल उदा. एरंडाचे बी किंवा घेवडा, सिताफळ, रामफळ इत्यादीचे बी कीटकाचे अनुकरण (शरीरसादृश्य) करतात, काही कीटक पानांची नक्कल किंवा काटकीचा आभास करतात.

mimosaceae

शिरीष कुल, लज्जालु कुल, मिमोझेसी, शिकेकाई, शिरीष, लाजाळू (लज्जालु), बाभूळ, शमी, गारदळ, इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा अंतर्भाव शिंबी (शिंबावंत) गणात केला जातो. प्रमुख लक्षणे- पिसासारखी सयुक्त पाने असलेली झुडपे किंवा वृक्ष, लहान नियमित, तीन, पाच किंवा सहा सहा पुष्पदलांची मंडले असणारी व बहुधा गुच्छाकृती किंवा कणिश प्रकारच्या फुलोऱ्यावर येणारी फुले, पाकळ्या क्वचित जुळलेल्या व अवकिंज, केसरदले कधी सुटी तर कधी एकत्र जुळलेली, एका किंजदलाच्या किंजपुटात एक किंवा अनेक बीजके, शिंबा (फळ) कधी फुटून लहान एकबीजी न तडकणारे खंड (फलांश) बनतात, अपुष्क बिया

miscibility

मिश्रणीयता दोन द्रव पदार्थ परस्परांशी एकरुप होण्याची उभयतांतील क्षमता

mitochondria

कलकणु कोशिकेतील प्रकलापासून निघालेले रंज्यद्रव्याचे विशिष्ट कण, त्यांची संरचना जटिल व आकार भिन्न असून त्यांत वितंचके असतात. हरित्कणूंचा उगम यांचेपासून होत असावा असे मानतात.

mitosis

समविभाजन कोशिकेच्या प्रकलातील द्विगुणित रंगसूत्राच्या संख्येत बदल न करता, फक्त प्रत्येक रंगसूत्र उभे विभागून पुन्हा सारख्या रंगसूत्रांची दोन प्रकले बनविली जाणारी, कोशिका विभागणीची प्रक्रिया. प्राणी व वनस्पती यांच्या शरीराची वाढ करणारी कोशिका विभागण्याची पद्धती. ही प्रकलाची विभागणी पूर्वावस्था, मध्यावस्था, पश्चावस्था व अंत्यावस्था ह्या चार स्वरुपातून घडून येते व शेवटी प्रकलाबरोबर सर्व कोशिकेच्या दोन सारख्या कोशिका बनतात.

mitra

१ फणा (फडी) २ भूछत्रशिर १ फडीच्या आकाराची पाकळी २ काही कवकाच्या जाड गोलसर छत्रासारखा शिरोभाग

mitriform

फणाकृति, छत्राकृति, कुंचारुप वर वर्णिल्याप्रमाणे असलेला

mixed

भिन्न अनेक प्रकारच्या वनस्पतींचे (घटकांचे) मिश्रण असलेले

mixo chimaera

मिश्र विचित्रोतकी कृत्रिमरीत्या दोन भिन्न वाणांच्या कवकांच्या तंतूतील अंतर्द्रव्य मिसळून बनविलेला विचित्र प्रकार.

mixtae

मिश्रपुंजी स्थान व कालसापेक्ष क्रमाने पक्व न होणारे असे बीजुककोशाचे पुंज धारण करणारे समबीजुक नेचे, बीजुककोश पुंजातील काही कोश प्रथम व काही नंतर पक्व होतात, परंतु त्यांच्या स्थानांशी पक्वतेचा संबंध नसतो.

mobile

जल, चंचल, चलनक्षम सहज हालणारे, वनस्पतींचे काही अवयव किंवा सुट्या वनस्पती उदा. परागकोश, काही एककोशिक शैवले. वारा किंवा समुद्राच्या लाटा यामुळे स्थानांतर करणारी वालुकाराशी

mobility

चलनक्षमता, गतिशीलता हालचाल करण्याची किंवा स्थलांतर करण्याची पात्रता

mode of life

जीवनपद्धति, जीवनरीती विशेषेकरून अन्नग्रहणाच्या किंवा क्रियाशीलतेच्या प्रकारात अनुकूल ठरलेला जीवनक्रम, उदा. शवोपजीवी, जीवोपजीवी, निष्क्रीय, क्रियाशील इ.

model

प्रतिकृति, आदर्श वनस्पती अथवा प्राणी यांच्या शरीराच्या अवयवांची किंवा संरचनेची हुबेहुब नमुना दर्शविणारी कृति (चित्र), नियमाप्रमाणे बनविलेले व संवर्धन केलेले नमुनेदार आणि अपेक्षेप्रमाणे इच्छित फल देणारे (उदा. शेतपीक, उद्यान, लागवड इ.)

modification

रुपांतर, परिवर्तन बाह्य परिस्थितीनुसार घडून येणारे (अस्थिर) तात्पुरते किंवा स्थिर बदल, पिढ्यानपिढ्या चालू असलेले तात्पुरते बदल कायम स्वरुपात गेल्याची उदाहरणे आहेत. खोड, पाने व मुळे यांची काही कायम रुपांतरे काटे, तणावे या स्वरुपात आढळतात.

molecular biology

रेणवीय जीवविज्ञान प्राणी व वनस्पती यांतील जीवद्रव्याच्या संरचनेतील रेणू व अणू यांची माहिती व त्यानुसार जीवद्रव्याची संघटना, त्याचा उगम, त्याचे गुणधर्म, विशेषतः सजीवांचे वर्तन यावर प्रकाश टाकणारी विज्ञानाची शाखा, सजीव व निर्जीव यातील मूलभूत फरक समजून येण्यास, पृथ्वीवर जीवांची निर्मिती कशी झाली व इतर ग्रहावर जीवन असणे शक्य आहे किंवा कसे हे समजण्यास या माहितीचा उपयोग होतो. आनुवंशिकता ही घटना समजण्यासही या शाखेतील माहिती अधिकाधिक मिळण्याचे संशोधन सुरु आहे.

molecule

रेणु एखाद्या पदार्थाचा सर्वात लहान घटक कण, मूळच्या पदार्थांचे सर्व गुण यात असून तो स्वतंत्र राहू शकतो. रेणू फुटून त्याचे भाग (अणू) अलग होतात.

mon-

ग्रीक उपसर्ग एक या संख्येचा संबंध दर्शविणारा ग्रीक उपसर्ग

mongrel

संकरज

moniliform

मालाकृति

mono

एक- एक या अर्थी उपसर्ग

monograph

विनिबंध एखाद्या वंसाची, कुलाची किंवा गणाची संपूर्ण संशोधित शास्त्रीय माहितीची पुस्तिका

monsoon forest

मोसमी वन (जंगल) उष्णकटिबंधातील मोजका पाऊस पण दीर्घ शुष्क काल अशा ठिकाणी वाढणारे दाट (पानझडी) जंगल (अशी शिंपर यांची व्याख्या). विपुल पाऊस व थंड हवा असल्यास सदापर्णी बन.

monstrocity

विकृति अनियमित वाढीमुळे अनित्य, आकस्मित व चमत्कारिक (बहुधा फार मोठे) स्वरुप प्राप्त झालेली संरचना उदा. मक्यावर दोन्ही प्रकारची फुले एकाच सामान्य दांड्यावर येण्याचा प्रकार

moorland

जीर्णक भूप्रदेश समुद्रसपाटीपासून ते (बिटनमदील) उंच टेकड्यांच्या माथ्यापर्यंत पसरलेल्या ह्या प्रदेशात (जीर्णक) व संतानक कुलातील (एरिकेसी) वनस्पती विशेषेकरून आढळतात, पहा एरिकेसी

Moraceae

वट कुल, मोरेसी तुतू, वड (वट), फणस, अंजिर, उंबर, पिंपळ इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, एंग्लर व प्रँटल यांना याचा अंतर्भाव वावल गणात (आर्टिकेलीझ) केला होता. तसेच हचिन्सन यांनीही त्याच गणात इतर पाच कुलांसह केला आहे. प्रमुख लक्षणे- झुडुपे व वृक्ष, चिकाळ, पानास उपपर्णे व ती साधी, एकलिंगी लहान फुले, फुलोरे विविध, परिदले असल्यास चार सुटी किंवा जुळलेली, केसरदले तितकीच व त्यासमोर, दोन जुळलेल्या किंजदलाच्या उर्ध्वस्थ किंजपुटात एक कप्पा व त्यात एक बीजक, फळ (कपाली, आठळी युक्त)

Moringaceae

शिग्रु (शेवगा) कुल, मोरिंगेसी शोभांजन अथवा शेवग्याच्या एका द्विदलिकित वनस्पतींच्या वंशातील फक्त तीन जातींचा समावेश असलेले लहान प्रतिरुपी कुल. याचा अंतर्भाव हचिन्सन यांनी वरुण गणात (कॅपॅरिडेलीझमध्ये) केला आहे. एंग्लर व प्रँटल यांनी ऱ्हीडेलीझ गणात केला आहे. प्रमुख लक्षणे पानझडी वृक्ष, पाने संयुक्त व मोठी, फुले, द्विलिंगी, एकसमात्र, पंचभागी, पाच वंध्य केसर, किंजधरावर ऊर्ध्वस्थ, तीन जुळलेल्या किंजदलांच्या किंजपुटात एक कप्पा, तटवर्ती बीजकाधानी, बीजके अनेक, बोंडात अनेक अपुष्क बीजे, लांबट बोंडाला सामान्य भाषेत शेंग म्हणतात. ती शिंबा नव्हे.

Morphogenesis

आकारजनन वनस्पतींच्या आकारप्रधान लक्षणांचा उगम व विकास इत्यादींची माहिती देणारी ज्ञानशाखा

Morphology

आकारविज्ञान सजीवांचे स्वरुप व त्यांची जडणघडण यांच्या अभ्यासाची शाखा, यामध्ये बाह्यांग व अंतरंग यांच्या अभ्यासाचा समावेश करतात. फक्त अंतर्रचनेचा अभ्यास शारीर या शाखेत करतात. फक्त अवयवांच्या आरंभापासून त्यांचा विकास पूर्ण होईपर्यंतच्या क्रमवार माहितीस विकासतंत्र (morphosis) म्हणतात.

mosaic

चित्रन्यास चित्राप्रमाणे दृश्य अथवा मांडणी

moschate

कस्तूरीगंधी कस्तुरीचा वास येणारे उदा. कस्तुरीभेंडी (Abelmoschus moschatus Medik, Musk mallow)

moss

शेवाळे शेवाळी विभागातील वनस्पतींचे सामान्य नाव पहा Bryophyta, Musci

moth flower

पतंगपुष्प, शलभपुष्प पतंगाकडून परागित होणारे फूल उदा. टाकळा, पिवळा, धोतरा इ.

mother cell

जनक (मातृ) कोशिका नवीन कोशिकांची निर्मिती करणारी कोशिका

motile

चल-, चर-, चलनशील हालचाल करणारे, तरंगत (पोहत) जाणारे, उदा. काही गंतुके, बीजुके, शैवले इ.

motility

चलनक्षमता, चलिष्णुता हालचाल करण्याचे सामर्थ्य

motor cell

प्रेरक पेशी

motor organ

प्रेरक अवयव हालचाल घडवून आणण्यास उपयुक्त असा अवयव किंवा उपांग, उदा. काही पानांच्या तळाशी असलेला फुगीर भाग (पुलवृंत), केसल, प्रकेसल इत्यादी प्राकलाचे धागे, काही गवतांच्या पानांच्या अपित्वचेतील विशेषत्व पावलेल्या कोशिका (उदा. मका), त्यामुळे पानांची रुक्ष हवेत सुरळी होते, नंतर पुन्हा पान सपाट होते.

mould

१ बुरशी २ साचा १ कवकांपैकी विशिष्ट तंतूमय वनस्पती, मृत पदार्थावर व क्वचित सजीव वनस्पतींच्या अवयवांवर ही आढळते कारण ती परोपजीवी असते. २ प्राचीनकाळी वनस्पतींच्या अथवा प्राण्यांच्या शरीराचे किंवा अवयवांचे ठसे नरम मातीत उठून त्यांचे पुन्हा दगडासारखे रुपांतर झाल्याने तयार झालेला साचा, त्यात पुढे पुन्हा रेती, गाळ साचून तो कठीण होऊन निघालेला ओतीव साचा

mountane

पर्वतीय, शैलेय पर्वतासंबंधी, पर्वतावरची किंवा डोंगरी (वनस्पती) उदा. तिमरु (Diospyros montana Roxb.)

moveable

चलनशील आतील किंवा बाहेरील चेतकामुळे हालणारे अथवा स्थानांतर करणारे उदा. गवतांचे परागकोश, काही शैवले, प्रजोत्पादक कोशिका

movement

हालचाल, चलन, वलन अवयवांचे आंदोलन किंवा वळणे, उदा. फळांचे स्फोट, सूक्ष्मजंतू, शैवले, प्रजोत्पादक कोशिका यांची हालचाल, तणावे, वेढणारे खोड, फूल मिटणे व उमलणे

mucilage

श्लेष्मा, श्लेष्मल द्रव्य बुळबुळीत पदार्थ, उदा. पाण्यातील वनस्पतींचे आवरण, काही फळातील (भेंडी, भोकर, बांडगूळ) अथवा काही बियांतून पाण्याच्या संपर्काने येणारा तसाच पदार्थ उदा. तालीमखाना, इसबगोल, घोळ व कोरफड यांच्या पानातील चिकट रस

mucilaginous

चिकट, श्लेष्मल, बुळबुळीत

mucro

लघुसूचि आखूड, तीक्ष्ण टोक

mucronate

सूच्याग्र सुईसारखे बारीक टोक असलेले (पान, तुस, छद इ.), उदा. त्रिधारी निवडुंगाचे पान, गव्हाचे तुस, कांदळाचे पान (Rhizophora mucronata Lam.)

multi-

बहु- अनेक या अर्थाचा उपसर्ग

multiple corolla

बहुचक्रीय पुष्पमुकुट एकापेक्षा अधिक पाकळ्यांची वर्तुळे असलेला पुष्पमुकुट उदा. गुलाब, सोनचाफा इ.

multipolar

बहुधुवी काही कोसिका विभाजनात द्विधुवी तर्कूऐवजी अनेक टोके असलेला तर्कू आढळतो.

multiseriate

बहुश्रेणिक अनेक श्रेणी (रांगा) असलेले

muricate

पिटकित, खर्बर अनेक आखूड, कठीण व लहान टेंगळे (गाठी) यामुळे खरबरीत असलेले उदा. मामफळ (Anona muricata L.)

Musa form

कदलीरुप केळीच्या झाडाप्रमाणे असलेले स्वरुप, औषधीय (नरम) हिरवे, मोठे खोड व त्याला लपेटून असलेल्या अनेक पानांचे आवरक तळ

Musaceae

कदली (रंभा) कुल, म्यूझेसी केळ (कदली), रॅव्हॅनेला, हेलिकोनिया (ंजंगली केळ) चवेणी इत्यादी एकदलिकित वनस्पतींचे लहान कुल. याचा अंतर्भाव हल्ली कदली गणात (सिटॅमिनी) करतात. परंतु हचिन्सन शुंठी (झिंजिरेलीझ) गणात करतात. प्रमुख लक्षणे- मोठ्या नरम (काष्ठ नसलेल्या) मिथ्या खोडाच्या वनस्पती, महाछद्रयुक्त संयुक्त फुलोरा, द्विलिंगी किंवा एकलिंगी, एकसमात्र, सम किंवा विषम प्रकारची परिदले असलेली फुले, बहुधा जुळलेल्या तीन परिदलांची दोन वर्तुळे, तीन केसरदले फलनक्षम व दोन वंध्य, तीन जुळलेल्या किंजदलांच्या अधःस्थ किंजपुटात तीन कप्पे व प्रत्येकात एक किंवा अनेक बीजके, मृदुफळ किंवा बोंडात सपुष्क व परिपुष्कयुक्त बिया

Musci

हरिता वर्ग, म्युस्सी शेवाळी विभागातील कायकाभ वनस्पतींच्या तीन वर्गांपैकी ए, यकृतका व शृंगका हे इतर दोन वर्ग होत.

Muscinae

शेवाळी विभाग, म्युस्सिनी अबीजी वनस्पतीपैकी अत्यंत साध्या कायकाभ शरीराच्या पण प्रत्यक्ष कायक वनस्पतींच्यापेक्षा अधिक प्रगत, जलस्थलवासी, ओल्या ठिकाणी मखमलीसारखा थर बनविणाऱ्या वनस्पती

mushroom

भूछत्र, अळंबे कवक वनस्पतींपैकी छत्रासारख्या आकाराच्या वनस्पतींचा प्रकार

mutable

उत्परिवर्तनीय एकदम विशेष प्रकारचा फेरबदल होणारे (उत्परिवर्तनशील)सजीव

mutant

उत्परिवर्ती, उत्परिवर्तक उत्परिवर्तन झालेले दर्शविणारा (सजीव किंवा जनुक)

mutation

उत्परिवर्तन प्राणी व वनस्पती यांच्या जातींतील संततीत एकदम दिसून येणारा व पुढील पिढ्यांत बहुधा चालू राहणारा विशेष प्रकारचा फरक (प्रभेदन), उदा. सरासरीपेक्षा बरीच अधिक ऊंची, आकार, रंग, बुद्धी इत्यादींमध्ये दिसणारा फरक

mutation theory

उत्परिवर्तन सिद्धांन्त प्रजोत्पादक (पुनरुत्पादक) कोशिकेतील जनुकात किंवा रंगसूत्रात अकस्मात बदल झाल्यामुळे प्राणी किंवा वनस्पती यांच्या नवीन जातींचा उगम एका दमात (टप्प्यात) घडून येतो अशी संकल्पना (उपपत्ती), हा बदल रासायनिक प्रक्रियेमुळे किंवा रंगसूत्रावरील जनुकाच्या स्थानांतरामुळे निसर्गतः घडून येतो. तथापि तो बदल कृत्रिमरीत्या घडविणे अलीकडे शक्य झाले आहे.

muticous

शूकहीन बिनटोकाचे, बोथट किंवा लांब व टोकदार नसलेले (छद), उदा. कसिली (Abutilon muticum Sweet)

mutualism

पारस्पर्य, अन्योन्यत्व एकमेकांचे हितसंबंध (अवलंबन) असण्याचा प्रकार

mycelial

कवकजातीय कवकजालासंबंधी

mycelium

कवकजाल कवकाचे बहुधा तंतुमय शरीर

myceloid

कवकजालाभ कवकतंतूंच्या जाळ्यासारखे

mycetism

भूछत्र विषबाधा काही भूछत्रामुळे (चुकीने त्यांचा शरीरात बहुधा अन्नातून प्रवेश झाल्यामुळे) घडून आलेला विषारी परिणाम.

Mycetozoa

श्लेष्मकवक वर्ग, मायसेटोझोआ कायक वनस्पतींपैकी कवक (Fungi) वनस्पतींच्या विभागातील एक वर्ग, वर्गीकरणाच्या अन्य पद्धतीत यालाच श्लेष्मकवक उपवर्ग (Myxomycetes) अथवा श्लेष्मकवक विभाग (Myxopohyta, Myxothallophyta, Myxomycophyta) म्हणतात. प्रमुख लक्षणे- साधे, लहान, हरितद्रव्यहीन, नग्न चिकासारखे, बहुप्रकली, जीवद्रव्ययुक्त शरीर, प्रजोत्पत्तीकरिता चरकबीजुक, काहींत चरबीजुककोश, ओलसर व कुजक्या पदार्थांवर काही शवोपजीवी, लैंगिक प्रजोत्पादन अत्यंत साधे, यांचा उगम आदिजीवासारख्या प्राण्यांपासून असावा. विभाग मानल्यास तीन वर्ग ( व वर्ग मानल्यास तीन उपवर्ग) करतात. हल्ली खऱ्याकवकापासून यांना अलग ठेवले जाते.

Mycologist

कवकविज्ञ, कवकतज्ञ कवक वनस्पतीसंबंधी भरपूर ज्ञान असलेला संशोधक शास्त्रज्ञ

Mycology

कवकविज्ञान कवकांची संपूर्ण माहिती संकलित करणारी विज्ञानशाखा

Mycoplasm

कवकद्रव्य रोगकारक कवकातील जीवद्रव्याचा अंश, हा काही आश्रय बीजात सुप्तावस्थेत राहून बीज रुजतेवेळी पुन्हा क्रियाशील बनतो व उगवणाऱ्या वनस्पतीत रोगकारक ठरतो असे काही शास्त्रज्ञ मानतात.

mycorrhiza

संकवक कवक व उच्च वनस्पतींची मुळे यांच्या एकत्र जीवनातील (सहजीवी)संबंध

mycosis

कवक बाधा प्राण्यांच्या शरीरात कवकाचा प्रवेश झाल्याने घडून आलेला विकार (विकृति) उदा. नायटा, काही कानाचे रोग, खेळाडूंचा पदरोग (athlete's foot ) इ.

mycotrophic

संकवकधारी संकवक धारण करणारी (वनस्पती), उदा. चीड

Myricaceae

कट्फल कुल, मिरिकेसी कायफळ (कट्फल) ह्या द्विदलिकित फुलझाडाचा व त्याच्या वंशातील इतरांचा आणि शिवाय इतर दोन वंशांच्या जातींचा (एकूण जाती पन्नास) अंतर्भाव करणारे लहान कुल, हचिन्सन (व एंग्लर) यांच्या पद्धतीत मिरिकेलीझ या स्वतंत्र गणात अंतर्भाव असून इतर शास्त्रज्ञ अक्रोड गणात (जुग्लँडेलीझमध्ये) करतात. प्रमुख लक्षणे- सुगंधी वृक्ष, झुडुपे, पाने साधी, ताठर कमी जास्त विभागलेली, पानांच्या बगलेत विविध प्रकारचे बहुधा लोंबते कणिश प्रकारचे फुलोरे, फुले एकलिंगी, एकत्र किंवा विभक्त, परिदले नसतात, केसरदले २-२०, तंतू जुळलेले, किंजदले दोन, जुळलेली ऊर्ध्वस्थ, किंजपुट व फळ आठळीयुक्त, एकच बी, कायफळ (Myrica nagi) ही एकच जाती भारतात आढळते.

Myristicaceae

जातिफल (जायफळ) कुल, मिरिस्टिकेसी जायफळाच्या झाडाचा अंतर्भाव असलेले लहान द्विदलिकित कुल, याचा समावेश मोरवेल गणात (रॅनेलीझमध्ये) एंग्लर व प्रँटल आणि बेसी यांनी केला आहे. प्रमुख लक्षणे- झुडपे किंवा वृक्ष, पाने साधी एकाआड एक, सतत हिरवी व तैलप्रपिंडयुक्त. एकलिंगी, नियमित, विभक्त झाडांवर, लहान फुले येतात, ३ परिदले जुळलेली, केसरदले ३-१८ व जुळलेली, एका किंजदलाच्या ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात एक बीजक, मांसल फळ तडकते, बियाला बीजोपांग असते. पुष्क रेषाभेदित. हचिन्सन यांनी हे कुल ऍनोनेलिझ (सीताफल गण) मध्ये घातले आहे. Knema attenuata (Wall) Warb

myrmecophilous

१ पिपीलिका प्रिय २ पिपीलिका परागित १ मुंग्यांना अन्नपुरवठा करून आश्रय देणारी व त्यांचे कडून संरक्षण मिळणारी (वनस्पती). उदा. बाभळीची एक जाती २ मुंग्यांकडून परागण करविणारी (वनस्पती)

myrmecophobous

पिपीलिकाद्वेष्टी केस, प्रपिंडे यांच्या साहाय्याने मुंग्यांना दूर ठेवणारी (वनस्पती)

myrmecophyte

पिपीलिका वनस्पती मुंग्यांचे साहचर्य दर्शविणारी वनस्पती.

Myrsinaceae

विडंग कुल, मिर्सिनेसी काजळा, वावडिंग (विडंग), आर्डिसिया, मीसा इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. याचा समावेश एंग्लर व प्रँटल (व बेंथॅम आणि हूकर) यांनी प्रिम्यूलेलीझ गणात केला आहे. प्रमुख लक्षणे- झुडपे व वृक्ष, पाने सदा हिरवी व एकाआड एक, फुले सच्छदक, द्विलिंगी, एकलिंगी, नियमित व चार पाच भागी, पाकळ्या जुळलेल्या, केसरदले पाकळ्यासमोर चिकटलेली, क्वचित वंध्यकेसर, ऊर्ध्वस्थ किंवा अर्ध अधःस्थ किंजपुटात एक कप्पा व अनेक बीजके, आठळीयुक्त फळात एक किंवा अनेक केसपुष्प बीजे, कधी मृदुफळ

Myrtaceae

जंबुल कुल, मिर्टेसी जांभूळ, पेरु, जांब, लवंग इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा समावेश (मिर्टेलीझ) जंबुल गणात केला आहे. प्रमुख लक्षणे - साधी, समोरासमोर, तैलप्रपिंडयुक्त पानांचे वृक्ष व झुडपे, द्विलिंगी चार पाच भागी, नियमित, सच्छदक, परिकिंज, अपिकिंज फुले, संदले सुटी व सतत राहणारा, पाकळ्या सुट्या, केसरदले अनेक, बिंबाच्या कडेने चिकटलेली, दोन किंवा अधिक अधःस्थ किंजदलांच्या संयुक्त किंजपुटात एक ते अनेक बीजके, फळ विविध, बहुधा मृदुफळ, अनेक अपुष्क बिया

Myrtales

जंबुल गण, मिर्टेलीझ (मिर्टिफ्लोरी) यामध्ये जंबुल कुल, दाडिम कुल, कांदल कुल, अर्जुन कुल, शृंगाटक कुल आणि धातकी कुल यांचा समावेश केला जातो. हचिन्सन यांनी मात्र धातकी कुल, शृंगाटक कुल, दाडिम कुल यांना वेगळ्या धातकी गणात (लिथेलीझ) घातले आहे व इतरांना जंबुल गणात राखले आहे. याशिवाय रामेठा कुल (थायमेलेसी), आंबगुळ कुल (एलेग्नेसी) इत्यादी एकूण १९ कुले एंग्लरांच्या जंबुलगणात (मिर्टिफ्लोरी) समाविष्ट आहेत.

Myxa

श्लेष्मा बुळबुळीत पदार्थ, उदा. भोकर फळातील (Cordia myxa L.) चिकट मगज

myxamoeba

श्लेष्मादिजीव श्लेष्मकवकात आढळणाऱ्या बीजुकापासून निर्माण होणारी, आदिजीवाप्रमाणे वावरणारी, नग्न, जिवंत कोशिका

Myxomycetes

श्लेष्मकवक वर्ग, मिक्सोमायसेटीज

Myxophyceae

नीलहरित शैवले, मिक्सोफायसी

N

एन एकगुणित रंगसूत्रांची संख्या दर्शविणारे इंग्रजी अक्षर

nacreous

मुक्ताभ, मौक्तिकाभ मोत्यासारखे तेज असलेले

naked

अनावृत, नग्न, प्रकट आवरण नसलेली (कोशिका, कलिका, बीजुके, गंतुके, पुष्पकलिका, बीज इ.) उदा. प्रकटबीज वनस्पती

nanandrous

ऱ्हस्व पुं तंतुकी, लघु पुं तंतुकी आखूड (खुजे) नरतंतु निर्मिणारे (इडोगोनियम शैवल)

nanism

ऱ्हस्वता, लघुता खुजेपणा, उदा. काही वनस्पती किंवा प्राणी यांच्या खुजा जाती, प्रकार

nannander

ऱ्हस्व पुं-तंतु, लघु पुं-तंतु

nannophanerophyte

लघु बीजी पादप दोन मीटरपेक्षा जास्त उंची नसलेले व भूपृष्ठावरील भागावर सुप्त कलिका असणारे बीजधारी झुडूप

nannoplankton

लघुप्लवक अत्यंत लहान व मुक्तपणे तरंगणारे जीव, उदा. काही शैवले, सूक्ष्म प्राणी इ.

nanus

ऱ्हस्व, खुजा, बटु

napiform

कुंभीरुप भोवऱ्यासारखे वर रुंद व खाली निमुळते होत गेलेले उदा. गाजर, मुळा इ.

narcotic

मादक, संवेदनमंदक, गुंगिकारी गुंगी आणणारे

nascent tissue

विभज्या सतत कोशिकांचे विभाजन चालू ठेवणारे ऊतक

nastic movement

अनुकुंचनी वलन चेतनेमुळे घडून येणारी पण तिच्या दिशेशी संबंध नसलेली हालचाल, दोन पृष्ठभाग असलेल्या अवयवांमध्ये सतत लांबीत वाढ होत असल्याने आपोआप वाकडेपणा आणणारी हालचाल (वळणे), यामुळे कळ्या प्रथम मिटलेल्या असून पुढे उघडतात, दरवेळी भिन्न पृष्ठभाग अधिक वाढतो

natant

निमज्जित, निमग्न डुबलेले, बुडून तरंगणारे

native

देशी खास त्याच देशातील (वनस्पती)

natural

स्वाभाविक, नैसर्गिक, प्राकृतिक

natural classificaiton

नैसर्गिक वर्गीकरण

natural selection

नैसर्गिक निवड विशिष्ट परिस्थितीत, जगण्यास योग्य अशी निसर्गतः घडून येणारी प्रक्रिया, डार्विनच्या (इ.स.१८५९) तत्त्वाप्रमाणे सजीवातील जीवनार्थ स्पर्धेत यशस्वी होणाऱ्यांना जणु निसर्गानेच जगण्यास लायक ठरवले व ते जगले आणि इतर नाश पावले, अशा प्रकारची घटना.

naturalisation

स्वाभाविकीकरण परठिकाणाहून येऊन स्थानिक परिस्थितीशी (निसर्गाशी) समरस होऊन देशी किंवा स्थानिक सजीवाप्रमाणे स्थायी होण्याची प्रक्रिया, उदा. कित्येक तण (पिवळा धोत्रा, ओसाडी इ.)

naturalist

निसर्गवैज्ञानिक, निसर्गातील वनस्पती, प्राणी, खडक इत्यादींची विशेष माहिती संकलन करणारा तज्ञ

nature

स्वरुप, प्रकृति, निसर्ग

navicular

नौकाकृति, नौकाकार नावेसारखे, उदा. नॅव्हिक्यूला करंडक वनस्पती, काही गवतांची तुसे.

neck

ग्रीवा, मान १ खोड व मूळ यामधील सांधा २ पाते व आवरक यांमधील सांधा ३ पुष्पमुकुट व संवर्त यांच्या नलिकांचा आकुंचित भाग ४ गर्भकोस किंवा अंदुककलश यांचा लांबट भाग ५ काही कवकांच्या पलिघ धानीफलांची लांबवण

necron

मृतपादप न कुजलले पण मृत पादपशरीर.

necrophagous

शवोपजीवी

necrosis

ऊतकक्षय, ऊतकनाश व्रणासारख्या रोगकारक घटनेमुळे जिवंत वनस्पतीच्या विशिष्ट स्थानातील कोशिकेचा किंवा ऊतकाचा नाश.

nectar

मधुरस, मकरंद बहुधा फुलात असलेला व कीटकाकरिता अथवा अथवा पक्ष्याकरिता आकर्षक अन्न असा गोड रस, हाच रस नंतर मध म्हणून उपलब्ध होतो. काही कवकसुद्धा असा रस बनवितात तो कीटकांकडून बीजुकांच्या प्रसाराकरिता असतो.

nectariferous

मधुरसधारक, मकरंदयुक्त, मधुस्त्रावक मधुरस स्त्रवणारा, धारण करणारा (साठविणारा)

nectary

मधुरस प्रपिंड मधुरस स्त्रवणाऱ्या कोशिकांचा समूह

necton

चलप्लवक, तरणक क्रियाशील व तरता (जलविहारी) जीवसमूह,

needle

सूचि, सुई

needle shaped

सूच्याकार सुईप्रमाणे लांबट निमुळते गोलाकार (चितीय) उदा. चीड (पाइन) चे पान, शतावरीच्या काही जातींच्या फांद्या

negative

ऋऋण १ विरुद्ध, अभावदर्शक किंवा नकारात्मक उपसर्ग २ विद्युत आयनांपैकी एक प्रकार, उदा. ऋऋणभार

negative reaction

ऋण प्रतिक्रिया चेतना देणारा घटक (तपमान, ओलावा, प्रकाश इ.) अधिक प्रभावी (तीव्र) असेल तिकडून उलट बाजूकडे परतणे किंवा वाढणे अशी प्रक्रिया.

nematophyte

प्रवाहपादप पाण्याच्या प्रवाहात वाढणारी वनस्पती. उदा. पोडोस्टेमोनेसी, काही नीलहरित शैवले.

nemoralis

१ नवागत २ वनवासी १ नवीन प्रविष्ट केलेली वनस्पती २ रानात किंवा जंगलात वाढणारी

Neo Darwinism

नव डार्विनवाद क्रमविकासाने घडून येणाऱ्या जातींच्या निर्मितीसंबंधीच्या चार्लस् डार्विन यांच्या उपपत्तीवर घेतले गेलेले आक्षेप दूर करून, उत्परिवर्तनाचा आधार घेऊन. तसेच मेंडेल यांनी पुरस्कार केलेल्या उपपत्तीप्रमाणे अनुहरणांच्या नियमांचा विचार करून, डार्विनच्या मूळच्या लायख व्यक्तींच्या नैसर्गिक निवडीच्या संकल्पनेस पुष्टी देणारी उपपत्ती,

Neo Lamarckism

नव लामार्क वाद लामार्क या शास्त्रज्ञाच्या अनुयायांनी त्याच्या मूळच्या सिद्धांताल आधारभूत म्हणून मांडलेले नवीन स्पष्टीकरण, संपादित लक्षणांच्या अनुहरणास प्रायोगिक पुरावा नाही ह्या वाइझमान यांच्या हरकतीमुळे लामार्क यांची नवजाति निर्मितीला आधार देणारी मूळची उपपत्ति (गंतुकल उपपत्ति) बाजूस पडली, तथापि सजीवांच्या परिस्थितिसापेक्ष शरीररचना व सवयी (रीती) यांमुळे जीवनात यशस्वी होण्याची क्षमता ध्यानात घेऊन संपादित गुण व त्यांचे अनुहरण यांचे नवे स्पष्टीकरण लामार्कच्या अनुयायांनी केले, त्यानुसार व्यक्तीच्या गंतुकलावर (जननद्रव्यावर) बाह्य परिस्थितीचा प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष परिणाम (स्थातुक अथवा शरीराद्वारे होणारे प्रवर्तन) होऊन त्यानुसार यात पडणाऱ्या फरकांमुळे पुढील नवीन पिढीत काही फरक होतात व त्यामुळे सजीवास सोयीचे फरक (भेद, उत्परिवर्तने) चालू राहतात व अशा रीतीने संपादित केलेले गुण (लक्षणे) क्रमविविकासाला (व नूतन जातींच्या निर्मितीस) साहाय्यक होतात.

neo-

नव- नवीन या अर्थाचा ग्रीक उपसर्ग

neobiogenesis

नवजीवजनन पृथ्वीवर आरंभी एकदाच (अपघाताने) जीवोत्पत्ति होऊन जीवपरंपरा सुरू झाली या उपपत्तींशिवाय त्यानंतर ती पुन्हा झाली असावी किंवा अनेकदा होत गेली असावी असा एक विचार

Nepenthaceae

घटपर्णी कुल, नेपॅथेसी चंबू, कलश, घट, कुंभ यांसारख्या रुपांतरित पानांच्या कीटकभक्षक व द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. याचा अंतर्भाव सॅरासेनिएलिझ ह्या कीटकभक्षक वनस्पतींच्या गणात करतात.

nephroid

मूत्रपिंडाकृति, वृक्काकृति

nereid formation

शैवल समावास शैवलांचा विशिष्ट ठिकाणी आढळणारा समुदाय

neritic

समुद्रवासी प्लवक समुद्रात २०० मीटरपर्यंतच्या खोलीमध्ये आढळणारा, तरंगणारा जीवसमूह

nerve

१ सिरा, शीर २ चेतनी, ज्ञानतंतू १ साधी किंवा शाखायुक्त (पानातील) शीर २ सजीवांच्या परिस्थितीचे ज्ञान त्यांना देणारा व प्रतिसाद करु देणारा तंतू

nerve cell

चेतापेशी, चेतनक, चैतन कोशिका, चेताघटक ज्ञानग्रहण व संदेशदान यामध्ये विशेषत्व प्राप्त झालेली शरीरातील संवेदनाशील कोशिका (पेशी, सूक्ष्म घटक)

nerve centre

चैतनकेंद्र, चेताकेंद्र, तंत्रिकाकेंद्र अनेक निकटवर्ती चेतन कोशिकांचा (पेशींचा समूह).

nerve fibre

तंत्रिका तंतु, ज्ञानतंतु, चैतनतंतु, चेतातंतु परिस्थितीची जाणीव करून देण्यास व आवश्यक हालचाली करण्यास चेतना (प्रेरणा) देणारा धाग्यासारखा चेतापेशीचा (प्रेरक शरीर घटकाचा) भाग

nervose

सिराल, सिरायुक्त शिरांनी व्याप्त (भरलेले)

nervous system

तंत्रिका व्यूह (तंत्र), चैतन्यव्यूह सजीवास बाह्य परिस्थितीचे ज्ञान करून देणारी संरचना (कोशिका, तंतू, जीवद्रव्य इ.)

nervure

प्रधानसिरा पानातील मोठी शीर

netted

जालयुक्त, जाळिदार शिरांचे जाळे असलेले (उदा. द्विदलिकित वनस्पतींचे) पान

network

जालक, जाळे पान अथवा तत्सम अवयवातील शिरांचे जाळे, कवक वनस्पतीतील जंतूंचे जाळे

neuter flower

क्लीब लिंगहीन पुष्प नपुंसक फूल, कार्यक्षम केसरदले किंवा किंजदले नसलेले फूल, उदा. अळूच्या फुलोऱ्यातील काही फुले, सूर्यफुलाच्या स्तबकातील किरण पुष्पके

neutralisation

उदासिनीकरण अल्कधर्मी पदार्थाने (रसायनाने) अम्लधर्मी पदार्थांचे गुण नाहीसे करण्याची विक्रिया

neutriflorus

लिंगहीन (निर्लिंग) पुष्पी नपुंसक फुले असलेले, उदा. सूर्यफुलाच्या कुलातील किरण पुष्पके नपुंसक असलेल्या काही जाती.

niche

निवासस्थान, कोनाडा, देवळी नैसर्गिक समुदायातील एखाद्या सजीवाचा दर्जा किंवा त्याचा जैव व पोषणविषयक आप्तभाव दर्शविणारी संज्ञा, ज्या विशिष्ट परिस्थितीत एखादी जाती पूर्णपणे समरस होऊन यशस्वीपणे जगते ते सूक्ष्मस्थान किंवा त्या निवासातील भूमिका.

nicotianus

तंबाखू रंगी गर्द तपकिरी रंगाचे

nicotine

निकोटीन तंबाखूच्या पानातील क्षाराभ द्रव्य (अल्कलॉइड)

Nidulariaceae

नॅडिकवक कुल, निड्युलॅरिएसी सत्यकवकापैकी गदाकवक वर्गातील (भूकंदुक गणातील) एक लहान कुल, ह्यातील सर्व वनस्पती शवोपजीवी असून शरीर पक्ष्याच्या (पेल्यासारखे) घरट्यासारखे असते.

niger

काळे, कृष्णवर्णी, कारळा उदा. कांगणीचे फळ (Solanum nigrum L.), कारळा (कार्तिल) Guizotia abyssinica Cass)

night position

निशास्थिती रात्री अंधारात काही वनस्पतींच्या (शिंबीकुलातील) पानांची सैल लोंबणारी (निमिलीत) स्थिती, तसेच काही फुले (कमळ) रात्री बंद राहण्याची रीत

nigricant

कृष्णवर्णी काही कालानंतर काळे होणारे उदा. फड्या निवडुंग (Opuntia nigricans Haw.), Ixora nigricans, राई (Brassica nigra koch.)

Nipetum

गुलगा संघात, निपेटम गुलगा नावाच्या ताल वनस्पतीचे प्राधान्य असलेला समुदाय

nitid

चमकदार स्वच्छ, गुळगुळीत असल्याने चकाकणारे, कुनिस, सारोली (Alnus nitida endl.)

nitrification

नायट्रीकरण जमिनीतील सूक्ष्मजंतू, कवक इत्यादींच्या साहाय्याने वनस्पती व प्राणी यांच्या मृत अवशेषांचे रुपांतर प्रथम अमोनियात व नंतर नायट्रेटयुक्त लवणात होण्याची प्रक्रिया, ही लवणे वनस्पती पुन्हा शोषून घेतात किंवा त्यातील काही भाग अन्य सूक्ष्मजंतूमुळे नायट्रोजनहीन बनून (विनायट्रीकरण denitrifying) तो वायू हवेत मिसळून जातो.

nitrogen fixation

नत्र (नायट्रोजन) स्थिरीकरण, नत्र स्थिरण अननिल (हवेशिवाय जगणारे) सूक्ष्मजंतुद्वारे किंवा काही नील हरित शैवलांकडून स्वतंत्रपणे अथवा मुळातील सहजीवी सूक्ष्मजंतूद्वारे केले जाणारे हवेतील नायट्रोजन वायूचे संस्थापन (कार्बनी नायट्रोजन संयुग निर्मिती) याचा इतर वनस्पतींसही अन्नघटक म्हणून उपयोग होतो कारण जमीन नायट्रोजनसंपन्न होते.

nitrophilous

क्षारप्रिय, नत्रप्रिय भरपूर नायट्रेट असलेल्या जमिनीत वाढणारी (वनस्पती).

noctural

१ नैश २ रात्रिंचर १ रात्रीसंबंधी, रात्री घडून येणारे २ रात्री संचार करणारे (निशाचर)

nodal

पर्वीय पेऱ्यावरचे, पेऱ्यातील, पेऱ्यासंबंधी

node

पेरे, पर्व खोडावर जेथून एक किंवा अनेक पाने, बगलेतील कळ्या व कधी मुळ्या निघतात तो दोन कांड्यांमधील भाग

nodiferous

पेरेदार, पर्वयुक्त पेरी स्पष्ट असलेले (खोड) उदा. ऊस, बांबू इ.

nodose

गाठदार, गाठाळ गाठी असलेले (मूळ)

nodular

ग्रंथिल, गंडयुक्त अनेक लहान उंचवट्यासारख्या गाठी असलेले

nodule

गंड, ग्रंथि, ग्रंथिका, गाठ लहान गाठ, काही शिंबी वनस्पतींच्या मुळावर सूक्ष्मजंतुयुक्त गाठी असतात.

nomen

नाम नाव या अर्थाची लॅटिन संज्ञा.

nomenclature

१ नामपद्धति २ नामकरण १ प्राणी किंवा वनस्पतींच्या वर्गीकरणात शास्त्रीय नाव देण्याची पद्धत किंवा २ प्रत्यक्ष नाव देणे,

non cyclic

अचक्रीय

non cytoplasmic

अपरिकलीय, परिकलहीन परिकल नसलेली (मृतकोशिका). उदा. घनसूत्र, कठककोशिका

non disjunction

अवियोजन

non essential organ

साहाय्यक (अनावश्यक) अवयव प्रत्यक्ष बीजोत्पत्तीकरिता केसरदले व किंजदले आवश्यक असल्याने इतर पुष्पदलांना (संदले व प्रदले) ही संज्ञा वापरतात.

non heritable

नानुहर्य, अवंशागतिक एका पिढीतून दुसरीत परंपरेने न उतरणारे (संपादित गुणदोष)

non septate

पटहीन पडदा (पडदे) नसलेला, उदा. काही कवक तंतू व काही शैवल तंतू

non-

अ-, हीन- अभावदर्शक उपसर्ग किंवा प्रत्यय.

non-cellular

अकोशिक संरचनेत कोशिका नसलेले, उदा. प्राणी व वनस्पती याशिवाय इतर वस्तू उदा. विषाणू

non-ciliated

केसलहीन केसल अथवा केसले नसलेले (बीजुके, कोशिका, गंतुके)

normal

नियमित, सामान्य, नित्य संरचनेच्या संदर्भात, नित्याप्रमाणे असलेली, परिस्थितीच्या दृष्टीने, सामान्य असलेली

notate

रेषांकित, बिंदवांकित रेषा किंवा ठिपके पडलेले

notch

खाच मर्यादित खोलगट भाग

notched

निम्नमध्य मध्ये खाच असलेले (पानाचे टोक, उदा. ऊंडी, कांचनाची एक जाती)

nucellus

प्रदेह, बीजांडकाय बीजकातील गाभा, यातच गर्भकोशिका (गुरुबीजुक) असते. बीजकाभोवती एक किंवा दोन आवरणे असतात.

nuciferous

कपाली धारक कठीण कवचाचे फळ असणारे (झाड), उदा. ओक, नारळाचे (Cocos nucifera L.) आतील कवचधारी भागाला उद्देशून जातीवाचक नाव दिले आहे. पण नारळाचे फळ अश्मगर्भी आहे.

nuclear

प्रकलीय प्रकलासंबंधी, प्रकलातील

nucleated

प्रकलयुक्त, केंद्रकित प्रकल असलेली (कोशिका)

nucleic

प्रकली, न्यूक्लीइक प्रकलातील, प्रकलासंबंधी

nucleo protcin

प्रकलप्रथिन प्रकली आम्ल व प्रथिन यांचा रासायनिक संयुग

nucleolus

प्रकलक, केंद्रिका प्रकलातील घनबिंदू, यामध्ये रिबोज प्रकल प्रथिने असतात. प्रकल विभाजनात प्रकलक लुप्त होतो व पुढे रंगसूत्रातील काही भागापासून पुन्हा आकार घेतो.

nucleome

प्रकलद्रव्य प्राकलातील (कोशिकेतील, जीवद्रव्यातील) प्रकलविषयक (संबंधित) संपूर्ण पदार्थ.

nucleoplasm

प्रकलरस, केंद्रकरस प्रकलातील द्रवपदार्थ

nucleotide

न्यूक्लिओटाइड पाच कार्बन अणूंची एक शर्करा (रिबोज), फास्फॉरिक अम्ल व नायट्रोजनयुक्त क्षारक (प्सूरिन किंवा पिरॅमिडीन) यांच्या प्रत्येकी एक रेणूंचा बनलेला रासायनिक संयुग, यापासून डी ऑक्सीरिबोज न्यूक्लीइक अम्ल (डीएनए) व रिबोजन्यूक्लीइक अम्ल (आरएनए) बनतात, डीएनए आनुवंशिकतेबद्दल आणि आरएनए हे अम्ल प्रथिन संश्लेषणास जबाबदार असते.

nucleus

प्रकल, केंद्रक सजीव प्राकलातील अत्यंत जटिल प्रथिनयुक्त व संघटित सूक्ष्म काय, हा कोशिकेतील सर्व जीव प्रक्रियांना जबाबदार असून कोशिका विभाजनात विशेष क्रियाशील असतो. अनुवंशिक लक्षणांच्या अनुहरणास जबाबदार असलेले घटक (रंगसूत्रे व जनुके) त्यातच सामावलेले असतात.

nuculanium

द्राक्षाभ लिंडले याच्या मताप्रमाणे ऊर्ध्वस्थ व द्राक्षासारखे पण कठीण बियांच फळ (मृदुफळ), उदा. निंब, करवंद, खजूर, द्राक्ष इ.

nucule

अंदुकाशयदंड, न्युक्यूल कांडशरीरिका शैवलातील स्त्री-जननेंद्रिय

nudation

अपादपीभवन, नग्नीभवन निसर्गतः किंवा कृत्रिमरित्या वनस्पतिहीन प्रदेश बनण्याची प्रक्रिया.

nude

नग्न पाने, खवले किंवा तसे उपांगांचे आवरण नसलेले उदा. अमरकंद (Eulophia nuda Lindle)

nudicaulous

नग्नस्तंभी, नग्नक्षोड खवले, पाने नसलेल्या खोडाची (वनस्पती), उदा. नेपती, सोमलता, नांग्या, शेर इ.

nulliplex

अघटक आईबापापासून विशिष्ट लक्षणांबद्दल जबाबदार असलेल्या प्रभावी जनुकाचा संततीत अभाव, त्यामुळे संततीत फक्त अप्रभावी (अप्रकट) जनुक असते व त्यामुळे पूर्वी सुप्त (अप्रकट) असलेला गुण दिसतो.

nursery garden

पन्हेरी बाग वाफ्यात किंवा बागेत नियोजित ठिकाणी लावण्यापूर्वी रोपे तयार करण्याची नियंत्रित जागा.

nut

कपाली, कवची फळ एकापेक्षा अधिक किंजदलापासून बनलेल्या संयुक्त किंजपुटापासून पक्क झालेले, शुष्क, कठीण कवचाचे (फलावरणाचे) पण न तडकणारे एकबीजी फळ, उदा. काजू, हॅझेट नट, ओक (वंजूफल), हीच इंग्रजी संज्ञा अश्मगर्मी फळातील कठीण आवरणाच्या (अंतःकवच) बियांस वापरतात. उदा. नारळ, अक्रोड, बदाम, जरदाळू इ.

nutation

प्रच्यवन १ खोड, फांदी इ. अवयवांच्या टोकांची वेढे देत जाणारी सर्पिल अथवा एका बाजूकडून दुसरीकडे होणारी वाढ, विभाजी भागांतील (टोकातील) वाढीच्या दिशेत व प्रमाणात होणाऱ्या सतत बदलामुळे होणारी घटना २ वाढ होत असलेल्या अवयवाच्या टोकाचे बाजूकडे झुकणे, यामुळे ते टोक नागमोडी वाढलेले आढळते.

nutlet

कपालिका पक्वावसथेत फुटणाऱ्या शुष्क एकबीजी भाग (फुलांश) उदा. तुलसी कुलातील व मोथा कुलातील वनस्पतीतील एकबीजी फळ किंवा फळाचा भाग

nutrient

पोषक पोषण करणारे

nutrition

पोषण योग्य अन्न व पाणी घेऊन व शरीरातील चयापचयाच्या क्रिया चालू ठेवून ऊर्जेची निर्मिती करणे, झीज भरून काढणे व वाढ होण्यास साहाय्य करणे ही प्रक्रिया

nutritious

पौष्टिक, पोषक शरीरास विपुलतेने पोषण देणारे

nutritive symbiosis

पोषक सहजीवन दोन सजीवांचे परस्परपोषणाच्या तत्त्वावर एकत्र असण्याचा प्रकार, या दोन्हीपैकी कधी एक वाढतो व दुसरा नाश पावतो (जीवोपजीव), तर कधी परस्परास पूरक अशी अन्न घटकांची देवघेव होते (दगडफूल)

Nyctaginaceae

पुनर्नवा कुल, निक्टॉजिनेसी गुलबुश, पुनर्नवा, वसू, बुगनवेली इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे लहान कुल. याचा अंतर्भाव एंग्लर व प्रँटल यांनी सेंट्रोस्पर्मी या गणात तर बेसींनी पाटलपुष्प गणात (कार्याएफायलेलीझमध्ये) व हचिन्सन यांनी रामेठा गणात (थायमेलेलीझमध्ये) केला आहे. प्रमुख लक्षणे- बहुधा औषधीय, कधी काष्ठयुक्त झाडे, झुडपे, वेली, पाने साधी, समोरासमोर, नियमित, द्विलिंगी, एकलिंगी, सच्छद फुले, परिदले पाच व जुळलेली आणि पाकळ्यासारखी असून खालचा भाग फळाभोवती कायम चिकटून राहतो. केसरदले बहुधा पाच तथापि कधी (१-३०) आणि एका ऊर्ध्वस्थ किंजदलाच्या किंजपुटात एक कप्पा व त्यात एक बीजक, शुष्क फळ, एकबीजी, न तडकणारे आणि बीजात परिपुष्क

nyctanthous

१ नक्तपुष्पी २ निशाविकासी १ रात्री उमलणाऱ्या फुलांची (वनस्पती), उदा. पारिजातक (Nyctanthas arbor- tristis L.) रातराणी (Cestrum nocturnum L.) २ रात्री उमलणारी फुले

nyctigamous

नक्तविकासी रात्री उमलणारी, बहुधआ सुगंधी व दिवसा बंद रहाणारी (फुले), उदा. रातराणी

nyctinastic

निशानुकुंचनी प्रकाशाअभावी (रात्रीमुळे) घडून येणारी (हालचाल)

nyctinasty

निशानुकुंचन काही वनस्पतींत (उदा. शिंबी कुल), प्रकाशाच्या अभावामुळे त्यांच्या काही अवयवांच्या कोशिकांतील पाण्याच्या प्रमाणात बदल होऊन ते अवयव खाली, बाजूस किंवा वर वळण्याचा प्रकार उदा. पानांची दले, दलके किंवा फुलांच्या पाकळ्या मिटणे. दिवसा प्रकाश तीव्र झाल्यास अशा क्रिया घडून येतात त्याला आन्हिक निद्रा (दिवा निद्रा- diurnal sleep) वलन म्हणतात. प्रकाशाचा प्रभाव नाहीसा झाल्यावर पुन्हा पूर्ववत स्थिती प्राप्त होते.

Nymphoeaceae

कमल कुल, निम्फिएसी कमळे, महापद्म इत्यादींचे द्विदलिकित फुलझाडांचे कुल. याचा अंतर्भाव मोरवेल गणात (रॅनेलीझमध्ये) केला जातो. प्रमुख लक्षणे- पाण्यात किंवा दलदलीत वाढणाऱ्या औषधीय वनस्पती, तरंगणारी किंवा बुडून राहणारी पाने, मोठी आकर्षक, नियमित, द्विलिंगी, एकाकी, फुले, देठ पोकळ, परिदले सहा ते अनेक, सुटी, केसरदले सुटी सहा ते अनेक, किंजदले सुटी किंवा जुळलेली, तीन ते अनेक, ऊर्ध्वस्थ किंवा अधःस्थ, मृदुफळातील बियांना बीजोपांग बहुधा असते., पुष्क व परिपुष्क कधी कधी असते. नीलंबियम, निंफिया, केंबोम्बा, नूफर, यूरेल, व्हिक्टोरिया इत्यादी वंशनामे आहेत. हल्ली कॅबोम्बेसी, निलंबिएसी व निम्फिएसी अशी तीन कुले केली आहेत.

oasis

मरुद्यान, मरुबन रुक्ष प्रदेशातील, पाण्याच्या क्वचित उपलब्धतेमुळे बनलेला, नैसर्गिक वनासारखा कमीजास्त तुरळक वनश्रीने व्यापलेला भाग

ob-

-व्यस्त, प्रति- उलट या अर्थाचा लॅटिन भाषेतील उपसर्ग, मराठीतही तसाच उपयोग होतो.

oblitertion

अभिलोपन वनस्पतींच्या शरीरात नवीन घटक बनल्यामुळे जुन्या नलिकाकृती घटकांवर दाब येऊन त्यांच्या पोकळ्या बंद होण्याची व ते घटक चिरडून जाण्याची प्रक्रिया.

obscure venation

अस्पष्ट सिराविन्यास प्रमुख शिरेशिवाय इतरांचा विकास न झाल्याने एकूण शिरांची पुसट मांडणी, उदा. मांसल पाने (घोळ, पानफुटी इ.)

occidentalis

पाश्चिमात्य पश्चिम गोलार्धातील ह्या अर्थाची लॅटिन संज्ञा, गुणनाम दर्शविण्याकरिता उपयुक्त उदा. Thuja occidentalis.

occlusion

व्रणरोध वृक्षावर झालेली जखम नवीन ऊतकाने (किणोतक) बंद होण्याची प्रक्रिया

oceanophilous

सागरप्रिय महासागरात वास करणे पसंत असणारी (वनस्पती)

oceanophyta

सागरवनस्पति महासागरात विशेषेकरून आढळणाऱ्या वनस्पती उदा. काही शैवले- सरगॅजम, पॉस्टेल्शिया, नेरिओसिस्टिस, मॅक्रोसिस्टिस

ocellus

नेत्रक प्रकाशसंवेदी पानाच्या अपित्वचेची कोशिका उदा. अळू, कॅलॅडियम

ochraceous

गैरिक गेरुसारख्या रंगाचे, पिवळट लालसर, उदा. तांबेरा रोगाचे पानावरचे ठिपके

ochrea

परिवेष्ठक खोडाभोवती गुंडाळून असणारे नळीसारखे उपपर्ण, उदा. अनंत, पॉलिगोनम इ.

ochreate

नलिकाकृति, परिवेष्टकी वर वर्णन केलेले उपपर्ण असलेले

octagonal

अष्टकोनी आठ कोन असलेले (फळ किंवा बी)

octagynous

अष्टकिंजली आठ किंजले असलेले (फूल)

octandrous

अष्टकेसरी आठ केसरदले असलेले (फूल)

octant

अष्टम आठवा भाग, अष्टमांश

octinucleate

अष्टप्रकली आठ प्रकले असलेला (गर्भकोश)

octospermous

अष्टबीजी आठ बीजे असलेले (फळ)

octosporous

अष्टबीजुकी आठ बीजुके असलेला (बीजुककोश)

oddly pinnate

विषमदली पिच्छकल्प

odes

-सम, -आभ सारखेपणा दर्शविणारा प्रत्यय

odontoid

दंतसम दातासारखे

odoratus

सुगंधी चांगला वास येणारे (फूल अथवा जवळचा भाग) उदा. केवडा (Pandanus odoratissimus Roxb.). हिरवा चाफा (Artabotrys odoratissimus R. Br.)

oecesis

वसनक्रिया

oecology

परिस्थिती विज्ञान, पारिस्थितिकी, स्थलविज्ञान निसर्गतः वनस्पती (किंवा प्राणी) अथवा त्यांचे लहान मोठे समुदाय ज्या परिस्थितीत विकास पावतात, तेथील सर्व बाबीचा (जमीन, हवामान, इतर वनस्पती व प्राणी इत्यादी घटकांचा) संपूर्ण अभ्यास,

oedema

शोफ शंकुमंत वनस्पतींच्या काष्ठयुक्त ऊतकावर वाढलेले अर्बुदासारखे प्रपिंड, वनस्पतींच्या शरीरावर कोठेही कोशिकांची अतिवृद्धी (सूज)

offensive

बोचक, क्षोभक स्पर्श, गंध, घर्षण इत्यादींमुळे दाह (कंडु किंवा आग) उत्पन्न करणारी (वनस्पती, तिचे अवयव अथवा यंत्रणा) उदा. आग्या, खाजोटी इत्यादींच्या स्पर्शाने खाज सुटते व आग होते अथवा काटेरी झाडांचा बोचकपणा जाणवतो.

officinal

औषधी औषधाच्या दृष्टीने महत्त्वाची ठरलेली, क्वचित इतर दृष्टीने व्यापारी महत्त्वाची (वनस्पती), उदा. अफू, कबाबचिनी, कापूर, गजपिप्पली (Pothos officinalis L.), दुधळ (Taraxacum officinale Webber), लुतपतिया (Nasturtium officinale R.Br.), ऊस (Saccharum officinarum L.)

offset

अपप्रराह, प्रशाखा, उपशाखा एका वनस्पतीच्या खोडाच्या तळापासून निघालेली व टोकांशी मुळे फुटून नवीन वनस्पती निर्माण करणारी जाड व आखूड शाखा उदा. गोंडाळ

oil

तैल, तेल वनस्पतीतील कोणतेही पातळ स्निग्ध (वसायुक्त) द्रव्य, विशेषतः स्टेरिक, पामिटिक, ओलीक आम्ले

oil body

तैलकाय इतस्ततः विखुरलेल्या कोशिकांतील प्रत्येकी एकच मोठा तेलाचा बिंदु (थेंब) उदा. मार्चांशिया व तत्सम शेवाळी.

Oleaceae

पारिजातक कुल, ओलिएसी ऑलिव्ह, करंबा (इंडियन ऑलिव्ह), पारिजातक, जाई, जुई, चमेली इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा अंतर्भाव किराइत गणात (जेन्शिएनेलिझमध्ये) केला जातो. प्रमुख लक्षणे - काष्ठयुक्त, काही वेली, क्वचित औषधीय, पाने साधी, समोरासमोर, क्वचित संयुक्त, पिसासारखी, द्विलिंगी किंवा एकलिंगी, नियमित व २-६ भागी फुले, पुष्पमुकुट सुट्या किंवा जुळलेल्या पाकळ्यांचा, क्वचित अभाव, पाकळ्यास चिकटलेली दोन केसरदले, दोन जुळलेल्या ऊर्ध्वस्थ किंजदलांच्या किंजपुटात एक किंवा अनेक बीजके, फळे मृदु, आठळीयुक्त किंवा बोंड, अपुष्क बीजे.

olens

गंधयुक्त विशेषतः मधुर वासाचे, graveolens = उग्र वासाचे, उदा. सताप (Ruta graveolens L.) अजमोदा (Apium graveolens L.)

oleraceous

खाद्य स्वयंपाकात उपयुक्त वनस्पतीसारखे, खाण्यास योग्य, लागवडीच्या जागी वाढणारे, उदा. घोळ (Portulaca oleracea L.), कोबी (Brassica oleracea L. var. capitata)

olibanum

धूप चंद्रसेनी ऊद, कडू व सुवासिक राळ, सालई व त्याच वंशातील (Boswellia) इतर झाडांपासून मिळालेला चिकट गोंदासारखा पदार्थ

oligo-

अल्प- थोडे या अर्थाचा उपसर्ग

oligomerous

अल्पभागी प्रत्येक मंडलात फार थोडे भाग असलेले (फूल), उदा. गवते, मोथा कुल, शेर, शेंड, थोर इत्यादी युफोर्बिया वंशातील वनस्पती.

ombrometer

पर्जन्यमापक पावसाचे प्रमाण मोजण्याचे उपकरण

ombrophilous

पर्जन्यप्रिय भरपूर पावसात वाढत असलेली (वनस्पती), उदा. भात, नाचणी, ऊस, रोहिश, मोथा, कुंदा, शेवाळी, केळ, कर्दळ इ.

ombrophobe

पर्जन्यद्वेष्टी सतत पावसात न वाढू शकणारी (वनस्पती) उदा. बाभूळ, नेपती, काटेधोत्रा, निवडुंग इ.

Ombrophyte

छायाप्रिय वनस्पती सावलीत वाढणारी वनस्पती, पर्जन्यप्रिय वनस्पती असाही अर्थ आहे. उदा. नेचे, शेवाळी, कॅलॅडियम इ.

omnivorous

१ सर्वाएपजीवी २ सर्वभक्षक १ अनेक वनस्पतीवर उपजीविका करणारे जीवोपजीवी (कवक) २ कोणत्याही पदार्थावर उपजीविका करणारा (सजीव).

Onagraceae

शृंगाटक (शिंगाडा) कुल, ऑनेग्रेसी फुक्सिया, शिंगाडा, पाणलवंग, ईनोथेरा, केसर इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा समावेश बेसींनी जंबुल गणात (मिर्टेलीझमध्ये) व हचिन्सन यांनी मेंदी गणात (लिथेलीझमध्ये) केलेला आढळतो. प्रमुख लक्षणे- एकाआड एक, समोरासमोर किंवा झुबक्यात, बहुधा साध्या पानांच्या औषधी, कधी कधी झुडपे व वृक्ष, द्विलिंगी व बहुधा नियमित फुले, संदले व पाकळ्या २-४ व सुट्या, पाकळ्या क्वचित नसतात, केसरदले ४-८ सुटी व किंजदले बहुधा चार व अधःस्थ किंजपुटात १ ते अनेक बीजके, फळ (बोंड, कपाली, मृदु), अपुष्क बीजे किंवा थोडा पुष्क असतो.

oncospore

अंकुशबीज बीजप्रसारास सोईस्कर असे आकडे असलेले बीज,

one flowered

एकपुष्पी एकच फूल असणारा (फुलोरा, वनस्पती), उदा. झेफिर लिली, कमळ, कुमुद

one-called

एककोशिक एकाच कोशिकेचा (जीव, बीजुक, प्राणी किंवा वनस्पती), एकच कप्पा असलेला (परागकोश, किंजपुट इ.)

ontogeny

व्यक्तिविकास, व्यक्तिवृत्त प्राणी किंवा वनस्पती यांच्यापैकी कोणाच्याही (एकाच्या) संपूर्ण वाढ व विकासाचा वृत्तांत

oogamete

स्त्री गंतुक, अंदुक प्रजोत्पादक स्त्रीलिंगी कोशिका

oogamous

विषमगंतुकी स्त्री व पुं-गंतुके भिन्न असलेले (प्रजोत्पादन अथवा वनस्पती)

oogamy

अंदुकयुति अंदुक व रेतुक या भिन्नलिंगी प्रजोत्पादक कोशिकांचा संयोग

oogenesis

अंदुकजनन अंदुकाची (स्त्री गंतुकाची) निर्मिती

oogonium

अंदुकाशय अंदुक निर्मिणारी कोशिका, उदा. शैवले, काही कवक

oomycetes

रंदुककवक उपवर्ग, ऊमायसेटीज शैवलकवक या वर्गातील दोन्हीपैकी एक उपवर्ग, दुसरा उपवर्ग गंतुबीजुक कवकांचा. पहिल्यात अंदुक व रेतुक यांची निर्मिती असून लैंगिक प्रजोत्पादन त्यांचे साहाय्याने होते. उदा. पिथियम. दुसऱ्यात समगंतुके असून गंतुबीजुक बनतात. उदा. म्यूकर, नवीन वर्गीकरणाच्या पद्धतीत शैवलकवकांचे आठ गण करतात

oosphere

अंदुक स्त्रीलिंगी प्रजोत्पादक कोशिका

oospore

रंदुक अंदुक व रेतुक या भिन्न प्रजोत्पादक कोशिकांच्या संयोगाने बनलेली संयुक्त कोशिका.

open bundle

वर्धी वृंद वाढ चालू असलेला (वर्धिष्णु, कार्यक्षम ऊतककर असलेला) वाहक ऊतकांचा संच

open forest

विरल वन मधून मधून मोकळी जागा असलेले जंगल

open formation

विरल समावास वनस्पतींचा प्रसार ज्यामध्ये विखुरलेला (विरळ) असतो, असा विशिष्ट परिस्थितीतील समुदाय, उदा. पानझडी जंगल, खुरटी झाडी.

operculate

सापिधान अपिधान (टोपण) असलेले.

opercule

अपिधान १ शेवाळीतील बीजुकाशयाचे किंवा काही बीजी वनस्पतीतील करंडकरुप फळाचे टोपण उदा. घोळू, कुरडू. २ काही परागकणांवरील टोपण ३ निलगिरीच्या फुलावरील टोपण hue pyxis.

Ophioglossales

अहिजिव्ह गण, ऑफिओग्लॉसेलीझ नेचे वर्गातील स्थूलबीजुककोशी उपवर्गातील (युस्पोरँजतिएटी) दोन्हीपैकी एक गण, दुसरा गण मॅरेटिएलीझ. या दोन्ही गणातील नेचे सापेक्षतः प्रारंभिक आहेत. अहिजिव्ह गणातील नेचांना पाते व देठ यांतून जननक्षम कणिशासारख्या शाखेवर जाड आवरणाचे बीजुककोश असतात. नागाच्या जिभेसारखे (अहिजिव्हा) पान काहीत आढळल्याने या गणाला व त्यातील एकमेव कुलाला (ऑफिओग्लॉसेसी) त्या अर्थाची नावे पडली आहेत.

opium

अफू अफूच्या झाडावरील बोंडाला चऱ्या पाडून काढलेला व सुकविलेला चीक, मॉर्फिया हा त्यातील प्रमुख क्षाराभ (अल्कलॉइड)

opposite

संमुख, समोरासमोर परस्परांच्या विरुद्ध बाजूस असलेले (अवयव, पाने) उदा. दसरी (colebrookia oppositifolia Sm.)

optimal

पर्यास एखाद्या कार्याच्या दृष्टीने किंवा अवयवाच्या दृष्टीने सर्वाधिक हिताचे (उदा. तपमान, प्रकाश इ.)

optimum

इष्टतम जास्तीतजास्त हितकारक, उदा. तापमान

orbicular

गोलाकार चकतीसारखे सपाट व गोल (उदा. पान, फळ, बी इ.), कमळाचे पान, पारिजातक, वावळा व बिबला यांची शुष्क सपक्ष फळे

Orchidaceae

आमर कुल, ऑर्किडेसी आकर्षकपणामुळे व कधी सुगंधामुळे परिचित (सुप्रसिद्ध) असलेल्या एकदलिकित वनस्पतींचे मोठे कुल, याचा अंतर्भाव आमर गणात (ऑर्किडेलीझ) हल्ली करतात. (पूर्वी मायक्रोस्पर्मी श्रेणीत). प्रमुख लक्षणे- बहुवर्षायु औषधी कधी अपिवनस्पती, द्विलिंगी, एकसमात्र, सम (किंवा विषम) परिदली, मंडलित, त्रिभागी व जटिल संरचनेची फुले, केसरदले एक किंवा दोन असून किंजलाशी जुळलेले (किंजकेसराक्ष), पराग पुंजामध्ये, तीन अधःस्थ किंजदलांच्या व एका कप्प्याच्या किंजपुटात अनेक सूक्ष्म बीजके, बोंडात अपुष्क बीजे. तीन किंजल्कापैकी एक रुद्ध. सालममिश्री हे एका आमराच्या फळापासून काढतात व काही खाद्य पदार्थात स्वादाकरिता घालतात. रुद्ध किंजल्काला चंचुक म्हणतात.

Orchidology

आमरविज्ञान आमरासंबंधी माहिती.

order

गण वर्गीकरण पद्धतीत अनेक कुलांच्या संचाला ही संज्ञा हल्ली वापरतात, उपवर्ग व वर्ग हे त्यापेक्षा मोठे गट असून जेव्हा एखाद्या गणात एकच गुल असते तेव्हा त्यांची लक्षणे समान असतात व त्यात एक किंवा अनेक वंश समाविष्ट करतात, उदा. आमरगण, तृणगण, गिंकोएलीझ, नीटेलीझ इ.

ordovician period

ओर्डाएव्हिसियन पीरीयड (कल्प) सुमारे ४९ कोटी ते ४४ कोटी वर्षापूर्वीचा भूशास्त्रीय कालखंड

oread

सूर्यपादप

orgadium

विरलवन विरळपणे वाढणाऱ्या वृक्षांचा व झुडपांचा समुदाय (समावास).

orgadophyta

काष्ठपादप विरल व काष्ठयुक्त वनस्पती, झुडपे व वृक्ष

organ

अवयव, अंग, इंद्रिय प्राणी किंवा वनस्पती यंआच्या शरीरातील निश्चित कार्यक्षम भाग उदा. पान, खोड, मूळ, फूल, फळ व बी इ. प्राण्यांत यकृत, प्लीहा, नेत्र, कर्ण, हृदय इ.

organelle

अंगक सूक्ष्म कार्यक्षम भाग

organic

कार्बनी, जैव, ऐंद्रिय सजीव इंद्रियासंबंधी, सजीवासंबंधी, सजीवांनी निर्मिलेल्या पदार्थासारखी संघटना असलेले

organism

जीव, सजीव ऐंद्रिय संरचना असलेले, भरण, पोषण, वर्धन, प्रजोत्पादन इत्यादी जैव प्रक्रिया दर्शविणारे, जीव असलेले

organogenesis

अवयव विकास, इंद्रियजनन इंद्रियंचा उगम, वाढ, प्रभेदन इत्यादी सर्व घटनांचा वृत्तांत

Orientale

पौर्वात्य पूर्व गोलार्धातील ह्या अर्थाची लॅटिन संज्ञा, गुणनामाकरिता उपयुक्त, उदा. एक नेचा (Blechnum orientale L.)

orifice

छिद्र, द्वार, रंध पराग, बिया किंवा बीजुके बाहेर पडण्याचे द्वार

origin

उत्पत्ति, उगम एखाद्या सजीवाची जाती, वंश किंवा कुल इत्यादींची निर्मिती कोठून झाली, तसेच एखाद्या अवयवाची सुरवात कशी झाली यासंबंधीची माहिती, उदा. पानांचा उगम, फुलांचा उगम, फुलझाडांची उत्पत्ति इ.

ornithophilous

पक्षिपरागित पक्ष्यांकडून पराग ने आण करविणारे (फूल अगर वनस्पती), उदा. शाल्मली, पळस, कदंब, पांगारा इ.

ortho-

सरल- उभे किंवा सरळ या अर्थी ग्रीक उपसर्ग

orthogenesis

नियत (निर्धारित) विकास प्राणी वा वनस्पती यांच्या अनेक पिढ्यान् पिढ्या निश्चित दिशेने चालू असलेला (अंगभूत प्रवृत्तीमुळे क्रमाने घडून येणारा) बदल. त्यामध्ये प्रगति वा परागति अभिप्रेत असते. परिणामी व्यक्तीचे अवयव ऱ्हास पावतात किंवा विकासाप्रत जातात, कधी कधी अतिविस्तार तर कधी अतिसंक्षेप होतो व त्यामुळे ती व्यक्ती अगर जाती जीवनार्थ कलहात अयशस्वी होते. त्यामुळे नवीन जातींच्या निर्मितीस मदत होते, अशी विचारसरणी, पण ती सर्वमान्य नाही.

orthostichy

सरलपंक्ति खोडावरील पानांच्या सरळ उभ्या रांगा. उदा. पेरु व रुई यांच्या खोडावर चार तर आल्याच्या खोडावर दोन ओळी असतात.

orthotropous

ऊर्ध्वमुख किंजदलावर किंवा किंजपुटात सरळ स्थितीत वाढलेले (बीजक), यात बीजकरंध वरच्या टोकास व बीजकतल तळाशी (विरुद्ध टोकास) नाभीजवळ असते, बीजकाचा अक्ष सरळ असतो, उदा. सायकस, चुका इ.

oscillatory

आंदोलनी साधारणपणे घड्याळाच्या लंबकाप्रमाणे घडून येणारी (हालचाल) उदा. काही निळी हिरवी शैवले व काही तंतूसारखे सूक्ष्मजंतू

osculum

सूक्ष्मरंध

oseillation

दोलन खाली वर्णन केलेली प्रक्रिया

osmometer

तर्षणमापक, परासरणमापी तर्षणाचे मोजमाप करण्याचे उपकरण

osmosis

तर्षण, परासरण पार्य पापुद्र्यातून होणारा दोन विद्रवांमधील पदार्थांच्या कणांचा (किंवा पाण्याचा) मंद प्रवेश (अभिसरण, विसरण)

ossified

अस्थिभूत, घनीभूत हाडाप्रमाणे कठीणपणा आणलेले, उदा. काही सप्ताळूसारख्या आठळीयुक्त फळाचे अंतःकवच

osteosclereide

अस्थिकठक कठीणपणा आलेली, लांबट हाडाच्या आकाराची कोशिका

outbreeding

बहिःप्रजनन दूरच्या आप्ताशी शरीरसंबंध होऊन संतती निर्माण होण्याची प्रक्रिया.

outer bark

बाह्यवल्क, खोडावरील सालीचा बाहेरचा बाग

outer glume

परितुष गवतांच्या कणिशकातील सर्वात बाहेरचे तूस,

outgrowth

ऊद्वर्ध, उत्थित पृष्ठभागावर वाढलेले (उपांग).

outline

आकार, रुपरेखा अवयवाची सीमा दर्शविणारी बाहेरची किनार, उदा. पानाची, पाकळीची, छदाची कडा

oval

लंबवर्तुळाकृति लांबट वर्तुळासारखे, उदा. शेवग्याचे दलक, सदाफुलीचे पान, तळाशी व टोकाकडे गोलसर व समांतर बाजू असलेले उदा. निळा गुलमोहर (Jacaranda ovalifolia R.Br.)

ovary

किंजपुट फुलातील किंजदलाच्या (स्त्री केसराच्या) तळाशी असेलला व बीजकांना (बीजांडांना) समाविष्ट करणारा फुगीर भाग (भावी फळ), उदा. सर्व फुलझआडे, बीजांडकोश व बीजकोश हे शब्दही वापरलेले आढळतात.

ovate

अंडाकृति, अंडाभ तळाशी रुंद गोलसर व टोकाकडे निमुळत, अंड्याच्या आकाराचे, उदा. गुलबुशचे पान, इसबगोल (Plantago ovata Forsk.)

overlapping

परस्परव्यापी कलिकावस्थेत पुष्पदले अनेकदा विविधप्रकारे परस्परावर अंशतः झाकून असण्याचा प्रकार,

ovulate

बीजुकयुक्त, बीजांडी-, बीजांड- बीजके असलेला (अवयव छद, खवला,पान, शंकू).

ovule

बीजक, बीजांड बीजी वनस्पतीत आढळणारा बीजपूर्व अवयव, अबीजी वनस्पतीत (नेचाभ पादप) आढळणारा गुरुबीजुककोश व बीजक हे दोन्ही सारखेच (समजात) आहेत

ovuliferous

बीजकधारा

ovum

अदुक, अंडे, अंडपेशी

oxidation

ऑक्सिडीकरण मूळच्या रासायनिक संघटनेत ऑक्सिजनचा समावेश करणे.

oxycanthous

कंटकयुक्त, काटेरी अनेक काटे असलेले (पान, खोड, फळ इ.) उदा. हॉथॉर्न (Crataegus oxycantha L.) याच्या फांद्यांचे रुपांतर काट्यांत झालेले असते.

oxylophyta

कुजात वनस्पति कुजकट पदार्थावर वाढणाऱ्या वनस्पती, उदा. काही शवोपजीवी कवक, संकवक, काही आमरे (आर्किड)

P

प, पी, P पुष्पसूत्रात परिदलमंडल संक्षिप्तरुपाने दर्शविण्यास हे अक्षर वापरतात.

pachy-

स्थूल, घन- जाड अथवा दाट या अर्थाचा ग्रीक उपसर्ग

pachynema

स्थूलसूत्रावस्था प्रकलाच्या न्यूनीकरण विभागणीच्या प्रक्रियेत सर्व रंगसूत्रांचा मिळून प्रथम बनलेला समीपस्थितीतील जाड सर्पिल धागा उभा चिरला जाण्यापूर्वीची अवस्थआ (काल),

pachytene

घनसूत्रतावस्था न्यूनीकरणातील (दुसऱ्या अवस्थेत) समरचित रंगसूत्रांच्या जोड्यातील प्रत्येक सूत्र अधिक जाड बनण्याची अवस्था

packing cell

भरण कोशिका (पेशिका) पातळ आवरणाची साधई जिवंत कोशिका (सूक्ष्म शरीर-घटक) ह्या घटकांपासून मृदूतक बनते.

pagophyta

गिरितलस्थ वनस्पति, गिरितलपादप डोंगराच्या पायथ्याशी वाढणाऱ्या वनस्पती

paired

युगल, युग्म जोडीने असणारे, उदा. रंगसूत्रे, शेवाळींच्या परितुंडाजवळचे दाते, संयोगापूर्वीची दोन प्रजोत्पादक कोशिकांची जोडी.

palaeclimatology

पुराहवामानशास्त्र प्राचीनकाळातील हवामानासंबंधी शास्त्रीय माहिती.

Palaeobotany

पुरापादप शास्त्र, पुरावनस्पतिशास्त्र प्राचीन काळी पृथ्वीवर असलेल्या व आता अश्मीभूत (दगडासारख्या) बनलेल्या अवशेषांवरुन ओळखू येणाऱ्या वनस्पतींच्या माहितीची शाखा, त्यावरुनच आजच्या वनस्पतींची परंपरा, परस्परसंबंध व कालखंड इत्यादींची कल्पना येते.

palaeocene

पॅलिओसीन तृतीयक कल्पातील एक उपविभाग, सुमारे ६ ते ७ वर्षांपूर्वीचा (भूशास्त्रीय कालखंड).

Palaeontology

पुराजीवशास्त्र, जीवाश्मशास्त्र सर्व प्राचीन जीवांच्या (प्राणी व वनस्पती) संबंधीची अश्मीभूत अवशेषांच्या (जीवरंभाच्या) शोधावरुन व अभ्यासावरून काढलेली माहिती (विज्ञानशाखा), क्रमविकासाच्या सिद्धांताला हा बळकट पुरावा मानतात.

palaeooic era

पुराजीव महाकल्प, पॅलिओझोइक ईरा सुमारे ६० कोटी ते २४.५ कोटी वर्षापूर्वीचा भूशास्त्रीय कालखंड.

palate

तालु १ उघडलेल्या तोंडाच्या दोन ओठाप्रमाणे (द्वयोष्ठक) असलेल्या पुष्पमुकुटाच्या फुलातील खालचा ठळक ओठ उदा. अडूळसा २ तसाच परंतु मिटलेल्या तोंडाच्या पुष्पमुकुटातील खालच्या ओठातील उंचवटा उदा. हरणखुरी (Linaria ramosissima Wall)

pale

अंतस्तुष १ गवतांच्या कणिशकातील सर्वात आतील छदासारखा भाग (तूस) २ सूर्यफूल कुलातील काहींच्या पुष्पासनावर असलेले शुष्क छद ३ काही नेचांच्या पानांच्या देठावरील पातळ, शुष्क व सपाट केस

paleaceous

तुषसम, तुषाभ, तुसासारखे

palisade cell

स्कंभकोशिका, लंब कोशिका लांबट, पातळ आवरणाची, हरित्कणयुक्त कोशिका

palisade stereide

स्कंभ कठक कोशिका काही बियांच्या जाड सालीत आढळणारी घन आवरणाची, लांबट कोशिका, ही पृष्ठभागाशी काटकोनात असते.

palisade tissue

स्कंभोतक पृष्ठभागांशी काटकोनात असलेल्या लांबट हरित द्रव्ययुक्त कोशिकांचा थर, प्रकाशात वाढणाऱ्या बहुधा सर्व पानांत किंवा तत्सम अवयवांत हे ऊतक आढळते.

pallens

पांडुरवर्णी फिकट रंगाची, उदा. दवणा

pallid

फिकट रंगाचे, पांडुरवर्णी

palm house

तालगृह भिन्न प्रकारच्या ताल वनस्पतींचे संवर्धन करण्यास किंवा कायम सुव्यवस्थित राखण्यास उपयुक्त असे कृत्रिम घर

Palmaceae

ताल कुल, पामेसी ताड, माड, पोफळी, शिंदी, खजूर, वेत इत्यादी उपयुक्त व परिचित एकदलिकित वनस्पतींचे मोठे कुल, याचा अंतर्भाव (पामेलीझमध्ये) ताल गणात करतात. प्रमुख लक्षणे- बहुधा झुडपे व वृक्ष, क्वचित औषधी, खोडाला फांद्या क्वचित असतात. संयुक्त पाने हाताच्या पंजाप्रमाणे किंवा पिसासारखी विभागलेली व एकाआड एक असून पानाचा तळ खोडास वेढून (आवरक) राहतो. फुलोरा जाडजूड कणिशासारखा व शाखित असून त्यावर एकलिंगी किंवा द्विलिंगी फुले एका किंवा विभक्त झाडावर आढळतात. फुले लहान, परिदले तीनच्या दोन वर्तुळात, तसेच केसरदलेही. तीन ऊर्ध्वस्थ किंजदलांचा संयुक्त किंजपुट, क्वचित विभक्त किंजदले, एक किंवा अनेक बीजके, फळ मृदु किंवा अश्मगर्भी व त्यावर सहवर्धिष्णु परिदले असतात. बिया सपुष्क

palmales

ताल (ताड), पामेलीझ बेंथॅम व हूकर यांच्या पद्धतीत पामी हा गण कॅलिसीनी या एकदलकित श्रेणीत घातला असून एंग्लर व प्रँटल यांच्या पद्धतीत याच गणाला प्रिन्सिपेस म्हटले आहे, बेसींनी हा गण स्ट्रॉबिलॉइडी या उपवर्गात तर हचिन्सन यांनी आपल्या कोरॅलोफ्लोरी या विभागात ठेवला आहे. पलांडु गणातील (लिलिएलीझ) पूर्वजांपासून हा गण अवतरला असावा याबद्दल यांचे एकमत आहे.

palmate

हस्ताकृति हाताच्या पंजासारखे विभागलेले (संयुक्त पाने) उदा. शाल्मली, अंबुशी, मार्सिलिया इ.

palmately veined

हस्ताकृति सिराल हाताच्या पंजाप्रमाणे शिरांची मांडणी असलेले (पाते), उदा. एरंड, कापूस, कवंडळ (Trichosanthes palmata Roxb.) गारवेल (Ipomoea palmata Forsk)

palmatifid

अल्पहस्ताकृति अर्ध्यापेक्षा कमी पण हस्ताकृति विभागलेले (पाते) उदा. पपई, एरंड

palmatipartite

अर्धहस्ताकृति अर्ध्यापर्यंत विभागलेले हस्ताकृती (पाते), उदा. चिनी एरंड, भेंडी, कापूस, ताड

palmatisect

अपूर्णहस्ताकृति अर्ध्यापेक्षा अधिक विभागलेले हस्ताकृती (पाते), उदा. गारवेल

paludosa

पंकवासी दलदलित वाढणारे (झाड), उदा.Phoenix paludosa Roxb.

paluster

रुतणवासी विशेष प्रकारच्या पाणथळीत वाढणारे (झाड) उदा. Caltha palustris L.

Palynology

परागविज्ञान परागांचे भिन्न प्रकार, त्यांचे गुणधर्म, कार्य, संरचना, जीवाश्म (व त्यावरुन प्राचीन वनस्पतीसंबंधी काढलेले निष्कर्ष) इत्यादीसंबंधी तपशीलवार माहितीची शाखा, हिला परागविश्लेषण असेही म्हणतात.

pampa

सदातृणक्षेत्र, पंपा याला रुक्षतृणक्षेत्र असेही म्हणतात. अर्जेंटिनात या प्रकारचे गवताळ प्रदेश आढळतात, ह्या गवतांचे मरु वनस्पतींशी साम्य असते, ती उंच असून त्यांचे झुबके विखुरलेले असतात.

Pandanaceae

केतकी कुल, पडनसा केवडा (वंश- पँडॅनस), सारारंगा व फेसिनेशिया या तीन वंशांतील सुमारे २२५ जातींचा समावेश करणारे एकदलिकित कुल, यांचा समावेस पँडॅनेलीझ गणात करतात. प्रमुख लक्षणे- बहुधा पाणथळीत वाढणाऱ्या व वायवी मुळांनी आधारलेल्या काष्ठमय वनस्पती, कधी वेलीप्रमाणे चढणाऱ्या, कधी शाखायुक्त, एकाआड एक, लांब, अरुंद, काटेरी कडा असलेली व तळाशी खोडास वेढणारी पाने तीन रांगांत असतात. फुलोरा टोकास व तळाशी छदे, स्थूलकणिश, नग्न फुले फार लहान व एकलिंगी, नर फुलात अक्षावर फक्त अनेक केसरदले, स्त्री पुष्पात अनेक किंजदलांच्या वर्तुळाने बनलेल्या एक किंवा अनेक कप्प्याच्या किंजपुटात एक ते अनेक बीजके, किंजले नसतात, मृदुफळ किंवा आठळीफळ किंवा यांचे बनलेले संयुक्त फळ, पुष्क तेलकट.

panduriform

वीणाभ काहीसे वीणेसारखे, मध्यभागी थोडे आकुंचित व तीन खंड पडलेले (साधे पान), उदा. पानचेटी, चुक्याची जाती पहा lyrate, fiddle shaped

pangenesis

सर्वजनन शरीराच्या सर्व भागांतून सदैव असंख्य सूक्ष्म कण निघून प्रजोत्पादक कोशिकात जमतात व पुढील पिढीचा विकास घडवून आणण्यास व पितरांची लक्षणे पिढीत उतरण्यास जबाबदार असतात असा डार्विनचा सिद्धांत, हा मान्य झाला नाही, कारण त्यामुळे संपादित गुण उतरणे शक्य होते व त्याला पुरावा नाही

panicle

परिमंजरी विरळ व अनेक शाखायुक्त मंजरी किंवा तत्सम फुलोरा, उदा. आंबा, कंगुणी (Celastrus paniculatus Willd).

paniculate

परिमंजरीय परिमंजरीयुक्त

panmixis

यादृच्छिक संयोग

panniform

ऊर्णाजिनाभ बुरुणूस किंवा लोकरीच्या कापडासारखे

pantogenous

सर्वाश्रयी, भिन्नोपजीवी अनेक आश्रयावर वाढणारी (वनस्पती), उउदा. काही कवक.

papain

पपेन पपईच्या पानातील विशिष्ट प्रकारचे प्रथिनपाचक वितंचक (वितंचकांचा गट)

Papaveraceae

अहिफेन कुल, पॅपॅव्हरेसी अफू, पिवळा धोतरा (काटे धोतरा), पॉपी इत्यादी (द्विदलिकित) वनस्पतींचे कुल याचा अंतर्भाव (पॅपॅव्हरेलीझमध्ये ) अहिफेन गणात करतात. हचिन्सन यांनी ऱ्हीडेलीझमध्ये आणि बेथँम व हूकर यांनी पराएटेलीझमध्ये हे कुल घातले आहे. प्रमुख लक्षणे- एकाआड एक पाने व चीक असलेल्या औषधी, पाकळ्या ४-६ क्वचित नसतात, संदले२, केसरदले २,४ किंवा अनेक, किंजदले २ ते अनेक, जुळलेली, ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात एक कप्पा व तटलग्न बीजकाधानी, बीजके अनेक, बोंड किंवा कपाली प्रकारचे फळ, बीजे सपुष्क

Papayaceae

पपई कुल, पपयेसी

Papilionaceae

पलाश कुल, पॅपिलिओनेसी अगस्ता, घेवडा, गोकर्ण, पळस (पलाश), हरबरा, वाटाणा, शिसू, करंज, पांगारा इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, हचिन्सन यांना याचा समावेश शिंबी गणात (लेग्युमिनोजीमध्ये) केलेला असून तत्पूर्वी शिंबी कुलातील हे एक उपकुल मानले जात असे. प्रमुख लक्षणे- औषधी, क्षुप व वृक्ष, पाने साधी किंवा संयुक्त, पंचभागी, एकसमात्र, द्विलिंगी फुले, पुष्पमुकुट पतंगरुप, केसरदले बहुधा दहा, एकत्र जुळलेली किंवा दोन संगात, शिंबा तडकून बिया बाहेर पडतात. पतंगासारख्या (चणक) पुष्पमुकुटावरुन चणक कुल असेही नाव या कुलाला दिलेले आढळते.

papilionaceous

पतंगरुप फुलपाखरासारखा दिसणारा पुष्पमुकुट, यामध्ये एक सर्वात मोठी पाकळी (ध्वज) बाहेर व तिच्या आत दोन बाजूच्या लहान पाकळ्या (पक्ष = पंख) व मध्ये दोन जुळलेल्या पाकळ्यांचा नावेसारखा (नौकादल) भाग अशा पाच पाकळ्या असतात. उदा. अगस्ता, वाटाणा

papilla

पिंडिका मृदु उंचवटा

papillate

पिंडिकेय अनेक पिंडिका असलेला (पृष्ठभाग).

pappus

पिच्छसंदले पिसासारखा अथवा केसांच्या झुबक्यासारखा संवर्त उदा. दुधळ, सहदेवी इ.

parachute mechanism

छत्र यंत्रणा हवेतून तरंगून राहण्याकरिता फळावर किंवा बियावर असलेले छत्रीप्रमाणे साधन, उदा. सहदेवी, दुधळ यांची फळे, रुईचे बी, येथे केसांचा झुबका तरंगण्यास व वाऱ्याने प्रसारास मदत होते.

parallel evolution

समांतरित क्रमविकास दोन भिन्न गटात, समान परिस्थितीत विकास होत गेल्यामुळे काही लक्षणांत सारखेपणा येण्याची प्रक्रिया, उदा. रूई कुल, एरंड कुल, एरंड कुल व निवडुंग कुल यांतील काही वनस्पतींत काटेरी, मांसल व पानासारखे हिरवे खोड आढळते, ते रुक्षतेशी समरस होण्याकरिता असते.

parallel venation

समांतर सिराविन्यास पात्याच्या तळापासून अनेक शिरा उगम पावून टोकाकडे त्या समांतर जाऊन तेथे परस्परांशी जुळल्यास अभिसारी व न जुळता पात्याच्या कडेने गेल्यास अपसारी म्हणतात व हा बहुसिराल समांतर सिराविन्यास, पात्यात फक्त एक प्रमुख शीर व अनेक उपशिरा त्याशी काटकोनात पण समांतर असल्यास एकसिराल समांतर शिरांची मांडणी म्हणतात उदा. गवत व केळ यांची पाने,

parallelotropic

समांतरानुवर्तनी चेतकाच्या दिशेशी समांतर वाढणारा (अवयव) उदा. वृक्ष किंवा झुडपाचे सरळ वाढणारे खोड, बाळवेखंड किंवा कांद्याची पाने, हे अवयव प्रकाशाच्या दिशेशी समांतर वाढतात.

paraphysis

वंध्यतंतु इतर फलनक्षम अवयवांमधून असणारा व कार्यक्षम नसलेला (वांझ) तंतूसारखा अवयव, उदा. काही अबीजी वनस्पती (शेवाळी, शैवले, कवक इ.)

parasite

जीवोपजीवी दुसऱ्या सजीवावर आपला निर्वाह अंशतः किंवा पूर्णतः करणारा सजीव, उदा. तांबेरा रोग, हिवतापाचे जंतू, बांडगूळ, अमरवेल

parasitism

जीवोपजीवन जीवोपजीवी असण्याचा प्रकार

parastichy

सर्पिल पंक्ति, परिपंक्ति खोडावरील पानांच्या एकाआड एक मांडणीत (सर्पिल प्रकार) त्यांच्या तळातून खोडाभोवती काढलेल्या काल्पनिक रेषेला जननिक सर्पिल म्हणतात. जेव्हा खोडावरील पानांची गर्दी असते व त्यांचा निकट संपर्क असतो तेव्हा अन्य सर्पिल रेषांची श्रेणी ठळकपणे आढळते व त्यांना सर्पिल पंक्ती म्हणतात. उदा. पाइनचे शंकू, वई निवडुंग.

parasyndesis

समांतर युग्मन प्रकल विभाजनातील समीप स्थितीत समजात रंगसूत्रांची समांतर मांडणी (उपस्थिती)

paratonic

प्रवर्तित वनस्पतिसृष्टीत आढळणाऱ्या व बाह्यचेतनेमुळे घडवून आणलेल्या (हालचाली), याच्या उलट स्वायत्त (स्वयंप्रेरित)

paratype

मूलान्यप्ररुप, पॅराटाइप एखाद्या वनस्पतीच्या मूळच्या नमुन्याखेरीज (मूलप्रकलाखेरीज) मूळच्या वर्णनाबरोबर उल्लेख केलेला नमुना

parenchyma

मृदूतक बहुधा पातळ आवरणाच्या, जिवंत, समव्यासीय व विविध कार्ये करणारा उपयुक्त कोशिकांचा समूह (ऊतक), उदा. मध्योतक, वायूतक, हरिमोतक, स्कंभोतक इ.

parenchymatous

मृदुतकीय मृदुतकाचे बनलेले

parents

जनक पिढी आनुवंशिकतेच्या चर्चेत (संकर प्रयोगात) वापरली जाणारी माता व पिता (आई व बाप) यासंबंधीची संज्ञा, त्यापुढच्या जन्मलेल्या) संततीय संतानीय पिढी म्हणतात.

parichnos

द्विपार्श्वमुद्रा पान पडून गेल्यावर खोडावर मागे राहणाऱ्या वणावरचे (किणावरचे) बाजूचे दोन ठसे, उदा. लेपिडोंडेंड्रेलीझमध्ये ह्या गणातील प्राचीन वनस्पतींचे खोडाचे जीवाश्म

parietal

तटलग्न, भित्तीय एखाद्या अवयवाच्या आवरणास चिकटलेले अथवा त्यावरच वाढलेले उदा. बीजक, बीजुक

Parietales

भित्तीयबीजक गण, पराएटेलीझ एंग्लर व प्रँटल यांच्या पद्धतीत आद्यपरिदली श्रेणीतील आणि बेंथँम व हूकर यांच्या पद्धतीत मुक्त प्रदली उपवर्गातील एक गण. प्रमुख लक्षणे- फुलात अनेक केसरदले, बीजके अनेक असून ती तटलग्न बीजकाधानीवर असतात. फुले सर्पिल किंवा चक्रीय, परिदले विषम,

paripinnate

समदली पिच्छाकृति मध्यशिरेच्या (पर्णाक्षाच्या) फक्त दोन्ही बाजूस असलेली दले संख्येने सारखी असलेले (पिसासारखे) व टोकास दल नसलेले संयुक्त पान, उदा. चिंच, बाहवा इ.

park land

वृक्षवास भूमि रुक्षवनापेक्षा अधिक ओलसर हवामानातील तृणक्षेत्र

parted

विभक्त, खंडित बव्हंशी तळापर्यंत विभागलेला (अवयव, उदा. संवर्त, पुष्पमुकुट इ.)

parthenocarpic fruit

अनिषेक फल

parthenocarpy

निर्बीज फलोत्पत्ति बीज नसलेल्या फळाचे उत्पादन (निर्मिती), १ परागण न झाल्यामुळे २ फलन न झाल्यामुळे किंवा ३ गर्भविकास न झाल्यामुळे, इत्यादी कारणे याला जबाबदार असू शकतात.

parthenogenesis

अनिषेक जनन फलनाशिवाय (लैंगिक प्रक्रियेशिवाय) अंड्यापासून (अंदुकापासून) नवीन व्यक्तीची उत्पत्ति होण्याची घटना उदा. दुधळ, धोतरा इत्यादी वनस्पती, प्राण्यांपैकी काही माव्यांचे व मुंग्या, मधमाश्या, गांधीलमाश्या इत्यादींचे प्रकार.

parthenospore

अनिषेकबीजुक लैंगिक प्रक्रियेशिवाय एकाच गंतुकांपासून बनलेले गंतुबीजुकासारखे बीजुक

partial

अंश, आंशिक, अल्प- काहीसे किंवा पूर्ण नसलेले

particulate inheritance

विविक्त अनुहरण आईबापापासून संततीत उतरलेल्या लक्षणांचे साधे अपूर्ण मिश्रण झाल्यास संततीमध्ये व्यक्तीच्या शरीराचा काही भाग आईकडून आलेल्या व काही भाग बापाकडून आलेल्या लक्षणांचा छाप दर्शवितो उदा. कर्दळीच्या काही जातींत निम्मे पान हिरवे व निम्मे लालसर पिंगट असल्याचे आढळते. तसेच फुलांच्या रंगातही मिश्रण दिसते.

parviflorous

लघुपुष्पी एकाच वंशातील इतर जातीत आढळणाऱ्या फुलांपेक्षा लहान फुले असलेली (वनस्पती), उदा. राईकुडा (Ixora parviflora Vahl.)

parvifolius

लघुपर्णी एकाच वंशातील इतर जातीतल्यापेक्षा लहान पाने असलेली (वनस्पती)

passage cell

मार्ग कोशिका, प्रवेश कोशिका मुळांतील अंतस्त्वचा अथवा बहिस्त्वचा ह्यातील कोशिकावरण न बदललेल्या कोशिका, यातून पाण्याचा आत बाहेर प्रवेश चालू राहतो, इतर कोशिकांचा अशा प्रवेशाला विरोध असतो, बहुधा या कोशिका आदिप्रकाष्ठासमोर असतात.

Passifloraceae

कृष्णकमळ कुल, पॅसिफ्लोरेसी कृष्णकमळ, पॅशनफुट, ऍडेनिया पामॅटा इत्यादी द्विदलिकित फुलझाडांचे एक लहान कुल, हल्ली याचा अंतर्भाव कृष्णकमळ गणात (पॅसिफ्लोरेलीझमध्ये) करतात. तत्पूर्वी पराएटेलीझमध्ये (एंग्लर व प्रँटल यांनी) केला होता. कृष्णकमळाच्या वंशात (पॅसिफ्लोरामध्ये) सुमारे पाचशे जाती असून त्या कुलात एकूण बारा वंश व सहाशे जाती आहेत. प्रसार उष्ण व समशीतोष्ण कटिबंधात आहे. प्रमुख लक्षणे- बहुतेक जाती औषधी, झुडपे किंवा पानांच्या बगलेतील तणावे असलेल्या वेली, पाने साधी, खंडयुक्त, एकाआड एक व उपपर्णयुक्त, फुले एकेकटी किंवा वल्लरीवर येतात, फुले नियमित, द्विलिंगी किंवा एकलिंगी, फुलात केसरधर किंवा किंजधर आढळते, कधी पाकळ्या नसतात. संदले, प्रदले, केसरदले ३-५, केसरदले कधी १०, तीन ऊर्ध्वस्थ किंजदलांच्या किंजपुटात एक कप्पा व तटलग्न अनेक बीजके, मृदुफळ किंवा बोंड, बियांवर अध्यावरण

pasteurisation

पाश्चरीकरण ज्यात वितंचन होऊन पदार्थ बिघडण्याची शक्यता असते तो द्रव सुमारे १४० अंश फॅ. पर्यंत तापवून वितंचन घडवून आणणाऱ्या कवकांचा व बीजुकांचा नाश करण्याची प्रक्रिया, यामुळे द्रवाचे परिरक्षण होते.

pasture

कुरण, गुरचरण नरम व उंच गवत सलगपणे वाढून बनलेला गवताळ प्रदेश (समावास), गुरांना चरण्यास हा फार उपयुक्त असतो.

patella

बशी, थाळी आधाराकरिता दांडा नसलेला व किनार स्पष्ट असणारा उथळ बशीसारखा अवयव उदा. मुक्त धानीफल

patens

प्रसृत पसरट आकार किंवा प्रकार असलेला (अवयव किंवा वनस्पती) उदा. Hamelia patens Jacq. (Scarlet bush).

paternal

पैतृक पित्याकडून आलेली (लक्षणे, जनुके किंवा रंगसूत्रे).

pathogen

रोगकारक, रोगजनक, रोगजंतु रोगाची लागण करणारे (बीजुक, जंतू इ.)

pathogenic

विकृतिजनक विकृति (रोग) उत्पन्न करणारे जीव किंवा परिस्थिती

pathology

विकृतिविज्ञान रोगासंबंधीची सर्व माहिती संकलन करणारी विज्ञानशाखा

patromorphic

पितृरुपी वडिलांच्आय (पित्या) सारखे, दोन जनक (पिता आणि माता) व्यक्तीपैकी नर (पुं-) व्यक्तीसारखे (अपत्य)

pattern vegetational

वानस्पतिक आकृतिबंध वनस्पतींचे संच किंवा समूह यांचा विशिष्ट प्रकारे निसर्गतः घडून आलेला साचा.

patulous

विस्तारित विस्तारुन किंवा पसरुन वाढलेले (झाड)

pauciflorous

अल्पपुष्पी थोडी फुले निर्मिणारी (वनस्पती)

pear shaped

कुंभाकृति तळाकडे निरुंद होत गेलेले, काही घागरी व तांबे अशा आकाराच्या असतात. उदा. नासपती (pear)

peat

जीर्णक, पीट विशिष्ट हवामानात, उंचीवरच्या खोल दलदलीत व ऑक्सिजनच्या अभावी, वनस्पतींचे मृत अवशेष पूर्णपणे न कुजता राहून बनलेला जळाऊ पदार्थ

pectin

पेक्टिन फळातील थलथली (जेली) सारखा पदार्थ

pectinate

कंकतिक फणीच्या दात्याप्रमाणे बारीक बाग पडलेले, उदा. पान (कामलता), पाकळी (पिंक)

Pedaliaceae

तिल कुल, पेडॅलिएसी तीळ (तिल). रानतीळ, मोठे गोखरु इत्यादि द्विदलिकित फुलझाडांचे लहान कुल, बेंथॅम व हूकर यांनी मार्टीनिएसीचा (वृश्चन कुलाचा) अंतर्भाव या कुलात केला असून तिलकुल पर्साएनेलीझ गणामध्ये समाविष्ट केले आहे.प्रमुख लक्षणेः प्रपिंडीय केस असलेल्या औषधी, फुले द्विलिंगी, असमात्र, संदले व प्रदले प्रत्येकी पाच, केसरदले २ किंवा ४ः किंजदले २ किंवा ३-४, बीजके अनेक, किंजपुटात २-४ कप्पे, अक्षलग्न बीजकविन्यास, बोंड किंवा कपाली प्रकारचे फळ, बिया सपुष्प, तीळ (sesamum indicum L.)

pedate

पक्षिपदाकृति पक्ष्यांच्या पावलाप्रमाणे विभागलेले (पान किंवा पानातील शीर), हस्ताकृति खंडित पानाच्या बाजूचे खंड पुन्हा विभागलेले असण्याचा प्रकार

pedicel

वृंत, देठ, पुष्पवृंत फुलाचा देठ, जलनेचातील बीजुककोशधारी तंतू

pedicellate

सवृंत देठ असलेले (फूल), उदा. संकेश्वर, गुलाब

Pedology

मृदाविज्ञान भिन्न प्रकारच्या जमिनींचा अभ्यास.

peduncle

पुष्पबंधाक्ष फुलोऱ्याचा देठ (अक्ष), एकच फूल असल्यास सुद्धा (उदा. कमळ, झेफिर, लिली) ही संज्ञा वापरतात.

peel

साल फळाची साल (उदा. आंबा, केळ, संत्र, डाळिंब इ.) यामध्ये केव्हा फलावरणाचे तीन भाग तर केव्हा दोन किंवा एकच भाग येतो.

peg

कीलक काही वनस्पतींच्या बीजांच्या रुजण्याच्या प्रक्रियेत, आतील कोवळ्या कोंबाला (आदि कोरकाला) बीजावरणाबाहेर पडण्यास मदत करणारा अधराक्षावरचा उंचवटा. उदा. भोपळा.

pelagic

सागरी खुल्या समुद्रात (किनाऱ्यापासून दूर) वास करणारे (सजीव), ही संज्ञा खाऱ्या किंवा गोड्या पाण्यात (पण तळाशी नव्हे राहाणाऱ्यांनाही वापरली जाते,

pelagophyta

सागरपृष्ठी वनस्पति समुद्राच्या पृष्ठभागावर तरंगणाऱ्या वनस्पती, उदा. सरगॅजम शैवल

pellicle

तनुच्छद नाजुक व सर्वात बाहेरचा पापुद्रा, अपित्वचा

pellucid

पारदर्शी अंशतः किंवा पूर्णतः पारदर्शक (पलीकडचे दर्शविणारे), स्वच्छ

pelochthophyta

कर्दमतीर वनस्पति चिखल साचलेल्या तीरावरील वनस्पती

peltate

छत्राकृति छत्राप्रमाणे एक दांडी (देठ) व त्यावर पसरट गोलसर ढालीसारखे आच्छादन (पाते) असणारे (पान), उदा. अळू, कमळ, ट्रोपिओलम इ.

pendant

लोंबते, निलंबित आधाराच्या साहाय्याने लोंबणारे, उदा. काही पाने, फुले, फुलोरे, परागकोश, फळे इ. बाहव्याचा फुलोरा

pendulous

लोंबते, निलंबी

penicillate

शलाकाकृति पेन्सिलीसारखे, अनेक केसांच्या झुबक्यासारखे

penicillium

केश शलाका, कूर्चक कवक केसांचा झुबका, Penicilium notatum या बुरशीला तिच्या झुबकेदार तंतूमुळे ते (कूर्चक कवक) नाव पडले.

pennate

पिच्छाकृति, पक्षाकृति

pentacarpellary

पंचकिंजी पाच किंजदले असलेले (फूल) अथवा पाच किंजदलांचा बनलेला (किंजपुट), उदा. भेंडी कुलातील काही वनस्पती, जास्वंद

pentacyclic

पंचचक्रीय संवर्त, पुष्पमुकुट, केसरमंडल व किंजमंडल यापैकी एका किंवा दोन मंडलात वाढ होऊन एकूण पाच मंडले असलेले (फूल), उदा. कळलावी, नागदवणा या दोन्हीत परिदले व केसरदले यांची प्रत्येकी दोन मंडले व किंजदलांचे एकच मंडल असते.

pentafoliate

पंचदली पाच दलांचे संयुक्त पान

pentagonal

पंचकोनी पाच कोनाचे, उदा. निर्गुडी, गुलाब, पाचधारा असलेले (खोड, फळ, बी इ.) उदा. काही निवडुंगाच्या जाती

pentamerous

पंचभागी प्रत्येक मंडलात पाच भाग असलेले (फूल) उदा. गारवेल, धोतरा

pentander

पंचकेसरी पाच केसरदले असलेले (फूल), उदा. धोतरा, वांगे, केळ, रुई इ. यावरुन Pentandria हा वर्ग लिनियसने मानला होता व त्यात सर्व पंचकेसरी वनस्पतींचा समावेश केला होता.

pentarch

पंचसूत्री पाच आदिप्रकाष्ठांचे गट असलेला (प्रकाष्ठ, रंभ)

pentose

पेंटोज (शर्करा) पाच कार्बन अणू असलेले ग्लूकोजसारखे संयुग (रेणू) उदा. रिबोज, प्रकली अम्लांचे घटक

pepo

कर्कटीफल अधःस्थ किंजपुटापासून बनलेले अनेकबीजी, एक कप्प्याचे, तटलग्न बीजकविन्यास असलेले मृदुफळ, उदा. काकडी, भोपळा, काशीफळ (cucurbita pepo.L.)

pepsin

पेप्सिन एक पाचक द्रव्य (वितंचक)

peptic ferment

प्रथिन पाचक प्रथिनांचे पाचन करणारे (व त्यांचे रुपांतर पेप्टोनमध्ये करणारे) वितंचक उदा. पेप्सिन

perceptibility

अवगम्यता जाणीव होण्याची क्षमता

perceptible

इंद्रियग्राह्य, अवगम्य इंद्रियामुळे ग्रहण करता येणारे (समजून येणारे)

perception

अवगम इंद्रियाच्या मध्यस्थीने बाह्य कारण जाणण्याची (समजण्याची) प्रक्रिया, उदा. गुरुत्वाचे अस्तित्व कोशिकेतील काही कणांमुळे समजून येण्याची प्रक्रिया

percolation

निचरण, परिगलन पाणी किंवा तत्सम द्रव जमिनीच्या कणांमधून (जमिनीतील पोकळ्यांमधून) किंवा छिद्रयुक्त पडद्यातून खाली किंवा बाजूस गळणे (पाझरणे).

perennating organ

बहुवर्षजीवी अंग (अवयव) अनेक वर्षे जिवंत स्थितीत राहणारा वनस्पतीचा भाग उदा. जमिनीतील खोड

perennation

बहुऋऋतुजीविता, बहुवर्षजीविता अनेक वर्षे जिवंत राहण्याची प्रक्रिया

perennial

बहुवर्षायु अनेक वर्षे जिवंत राहणारी (वनस्पती), यांपैकी काही एकदाच फुलतात, उदा. घायपात, बांबू, काही दरवर्षी तर काही कधीमधी फुलतात

perfect

पूर्ण १ द्विलिंगी फूल (सर्व अत्यावश्यक अवयव असलेले) २ सर्व घटक भागांनी युक्त असा अवयव ३ लैंगिक प्रक्रियेचा परिणाम म्हणून बीजकोत्पत्ति होणारी जीवनातील अवस्था, उदा. काही कवकात (अपूर्ण कवक) या अवस्थेचा (धानी, गदा, रंदुक इ.) अभाव आढळतो.

perfoliate

परिवेष्टी पात्याच्या तळामधून खोड वर आल्यासारखे दिसणारे (पाते), तळाशी खोडाभोवती वेढून राहणारे (उदा. शंखपुष्पी = Canscora perfoliata) Bupleurum perfoliatum L. जेव्हा दोन समोरची अशी पाती जुळून राहतात तेव्हा त्यास सहजात (उदा. Lonicera glauca Hk.= शिया) म्हणतात.

perforate

छिद्रिल सूक्ष्म छिद्रे असलेले अथवा काहीसे पारदर्शी ठिपके असलेले (पाते)

peri-

परि- भोवती या अर्थाचा उपसर्ग

perianth

परिदलमंडल संवर्त आणि पुष्पमुकुट असा भेद नसलेली पुष्पदले, दोन्ही मिळून वर्णन करण्या पण ही संज्ञा वापरतात.

periaxial wood

परिप्रकाष्ठ खोडातील प्रकाष्ठाचा बाहेरचा भाग (उदा. टेटू कुल)

periblem

मध्यजनक खोडाच्या व मुळाच्या टोकाकडील सतत वाढणाऱ्या भागाचा (विभज्येचा) त्वचाजनकाच्या खालचा कोशिकांचा थर, त्याखाली वाहकवृंदाची निर्मिती करणारा रंभजनक भाग असतो

pericarp

फलावरण किंजपुटापासून बनलेले फळाचे संपूर्ण आवरण, बाह्यकवच, मध्यकवच व अंतःकवच असे याचे तीन भाग असून ते विविध प्रकारचे असतात.(उदा. आंबा, नारळ) कधी कधी (उदा. सूर्यफूल) तीन्ही भाग एकवटलेले आढळतात.

perichaetium

परिवेष्टन शेवाळींपैकी हरितकांच्या बीजुकघराच्या तळाशी असलेल्या सूक्ष्म छदकासारख्या उपांगांचे मंडल, काही यकृतकामध्येही असे वलय आढळते. त्याला छदक मंडल म्हणतात व त्याच्या आतील बाजूस असलेल्या तशाच वलयास परिदलमंडल म्हणतात.

periclinal

परिवाष्टत, पृष्ठसमांतर वक्र पृष्ठभागाशी समांतरित भित्तिका

pericycle

परिरंभ खोडातील किंवा मुळातील अंतस्त्वचेच्या आतील अस्तरासारखा व रंभाबाहेरचा कोशिकांचा थर, याचा अंतर्भाव रंभातच होतो,

pericyclic fibre

परिरंभ सूत्र परिरंभ वलयातील काही घनकोशिका

periderm

परित्वचा त्वक्षाकार व त्यापासून निर्मिल्या जाणाऱ्या बाहेरच्या त्वक्षा कोशिकांचा थर आणि आतील हरिमोतक अथवा द्वितीयक मध्यत्वचा

peridiole

बीजुककोटर भूकंदुकांतील बीजुकधराच्या आच्छादनात असलेल्या गाभ्यातील बीजुके बनविणारा कप्पा

peridium

परिधाय कवकांपैकी भूकंदुक उपवर्गातील बीजुकधराभोवती तंतूंचे बनलेले पापुद्र्यासारखे आवरण. याचे आतील व बाहेरील असे दोन पदर असतात.(अंतःपरिधाय व बहिःपरिधाय)

perigone

परिवेष्टन बाहेरचे आच्छादन

perigynous

परिकिंज फुलातील इतर अवयव किंजमंडलाच्या पातळीवर किंवा पातळीच्या वर असल्यास संवर्त किंजपुटापासून अलग असण्याचा प्रकार, उदा रॉसबेरी, स्ट्रॉबेरी, गुलाब इ.

perimedullary zone

परिनिकाष्ठ क्षेत्र आदिप्रकाष्ठांच्या आतील बाजूस असलेल्या भेंडाभोवतीचे ऊतक क्षेत्र, आदिप्रकाष्ठ व भेंड यामधील विभाग (ऊतक)

perinium

अपिबीजुक

period

कल्प भूशास्त्रीय कालखंडाचे एकक (युग), अनेक कल्प मिळून महाकल्प (सर्वात मोठा कालखंड).

periodic movements

आवर्ती हालचाल ठराविक कालाने पुनः पुनः घडून येणारी ठराविक हालचाल, उदा. काही फुलांचे उघडणे व मिटणे, पानांचे निशानुकुंचन

periodicity

आवर्तितता वर वर्णिलेला प्रकार

peripetalous

परिप्रदलीय पाकळ्याभोवती असलेले

peripheral

परिघीय, परिघी परिसरात किंवा सभोवार असलेले, उदा. सारोनियसमधील चार, लांबट, वाकडे रंभ, मुळातील सर्वात बाहेरचे ऊतक (परिधी ऊतक), कोशिकेतील सर्वात बाहेरील परिकलाचा थर (परिघीय परिकल)

periplasm

परिप्राकल अंदुकाशय किंवा रेतुकाशय यातील उपयोगात न येता शिल्लक राहिलेले जीवद्रव्य

perisperm

परिपुष्क पुष्काभोवती प्रदेहापासून बनलेले अन्नयुक्त ऊतक (कोशिकांचा समूह)

perispore

परिबीजुक बीजुकाभोवतीचे आवरण, सिलिकायुक्त पुट (उदा. आयसॉएटिसच्या बीजुकाभोवती असलेले)

peristomate

पतितुंडी, परिमुखी परितुंड असलेले, उदा. शेवाळीपैकी हरितकातील बीजुकाशय

peristomatic

संवर्तमुखी संवर्ताच्या (नलिकेच्या) मुखाशी चिकटलेली (परिकिंज केसरदले)

peristome

परितुंड, परिमुख हरितकात (शेवाळी) आढळणारे बीजुकाशयाचे द्वार व त्यावरची उपांगे किंवा तत्सम संरचना

perithecium

पलिघ धानीफल धानीकवकांत आढळणारा धानी अथवा धानीबीजुके यांची निर्मिती करणारा सूक्ष्मद्वारयुक्त अवयव (धानीफल)

peritrichous

परिकेसलीय सर्व पृष्ठभागावर केसले असलेले उदा. व्हॉल्व्हॉक्स शैवल, काही सूक्ष्मजंतू

permanent hybrid

स्थायी (चिर, स्थिर) संकरज स्वफलनाने स्वतःसारखीच प्रजा निर्माण करणारी मिश्र संतती. त्या प्रजेत संकरजाच्या पितरासारखी प्रजा अलग होत नाही, कारण त्यास जबाबदार असलेले एखादे जनुक मारक असू शकते.

permanent tissue

स्थायी ऊतक, स्थायी ऊति पूर्णपणे वाढलेल्या व कार्यक्षम झालेल्या कोशिकांचा समूह, क्वचित हा पुन्हा विभाजी व जननक्षम बनतो व नवकोशिकांची निर्मिती करतो.

permeability

पार्यता गरजेनुसार कोशिकाबाहेरील काही पदार्थ (पाणी, लवणे, क्षार, विद्राव्य पदार्थ इ. आत जाऊ देणे व आतील काही बाहेर जाऊ देणे, अशी (जीवद्रव्याची) क्षमता, यावर जीवद्रव्याचे जीवन व कार्यक्षमता अवलंबून असते, कोशिकावरण बव्हंशी पार्य असते.

permeable

पार्य पदार्थांचे सूक्ष्म कण आंत (किंवा बाहेर) जाऊ देणारा निर्जीव पापुद्रा किंवा तशी जीवद्रव्याची अवस्था.

permian period

पर्मियन पीरीयड (कल्प) सुमारे २७.५ कोटी ते २४.५ कोटी वर्षापूर्वीचा भूवैज्ञानिक (पृथ्वीच्या इतिहासातील) कालखंड

persistent

दीर्घस्थायी धारण करणारा अवयव पूर्ण पक्क होईपर्यंत (दीर्घकाल) त्यावर राहणारा अन्य अवयव अथवा उपांग, उदा. काही झाडांवरची पाने, काही फळावरील संवर्त (उदा. पेरु). वांगे अथवा डाळिंबाच्या फळावरील संवर्त सतत राहतो व अधिक वाढतो.

Personales

बद्धौष्ठी गण बेंथॅम व हूकर यांच्या पद्धतीतील युक्तप्रदली उपवर्गातील एक गण, पुष्पमुकुट अनियमित द्वयोष्ठक, केसरदले २ किंवा ४, किंजपुट ऊर्ध्वस्थ व १-२ किंवा ४ कप्प्याचा.

personate

बद्धौष्ठी दोन ओठाप्रमाणे असलेल्या (द्वयोष्ठक) पुष्पमुकुटाचे तोंड मोकळे नसून त्यात तालू, उंचवटा, उपांग इत्यादींचा अडथळा असणे, यामुळे फार बारीक प्राणीच आत तळाकडे जाऊ शकतात. उदा. हरणखुरी, स्नॅपड्रॅगॉन इ.

perulate

शल्कित खवलेदार उदा. काही कळ्या

pesticide

कीटनाशक, पीडकनाशक पिकांवरील रोगकारक कीटक, सूक्ष्मजंतू किंवा कवक यांचा नाश करणारे उदा. द्रव, दुसरे कीटक, चूर्णे इ.

petal

प्रदल, पाकळी फुलातील बहुधा आकर्षक, विविधरंगी पण पानासारखा सपाट व संदलापासून भिन्न भाग (पुष्पदल), पुष्पमुकुटाचा भाग, क्वचित तो हिरवा असतो (उदा. हिरवा चाफा, सिताफळ, हिरवा अशोक), पिवळ्या चाफ्याच्या फुलात सर्वच परिदले पिवळी असतात.

petalody

प्रदलीभवन फुलातील अन्य पुष्पदलांचे, विशेषतः केसरदलांचे पाकळ्यात रुपांतर झालेली घटना.

petaloid

प्रदलसम पाकळीसारखे सपाट, रंगीत (किंवा पांढरे) अन्य पुष्पदल, उदा. संदल, छद, केसरदल किंजल ही सर्व कर्दळीच्या फुलात पाकळीसारखी असतात, संकेश्वराच्या फुलातील संदल प्रदलसम असते.

petalous

प्रदलयुक्त पाकळ्या असलेले

petaly

प्रदलावस्था पाकळ्या असण्याची अवस्था, gamopetaly = युक्त प्रदलावस्था, polypetaly = मुक्त प्रदलावस्था

petiolar

वृंतीय देठासंबंधी, देठावर असलेले (उपांग, कंटक, उपपर्ण, प्रतान इ.)

petiolate

सवृंत देठ असलेले (पान)

petiole

वृंत, देठ पानाचा तळ व पाते यामधील पात्यास आधार देणारा ताठर भाग

petiolule

वृंतक लहान देठ, संयुक्त पानावर असलेल्या दलाचा किंवा दलकाचा देठ

petrad

शैलपादप खडकावर येणारी वनस्पती, उदा. काही शैवाक, शेवाळी

petrifaction

अश्मीभवन सिलिसिक (सिकता) अम्ल अथवा चुनखडीचे कण मूळ जीव पदार्थात किंवा जीवावशेषात घुसून त्याचे घन परिरक्षित रुपांतर अथवा जीवाश्म बनण्याची प्रक्रिया

petrochthophyta

शैलतीरपादप खडकाळ गोट्यांच्या जमिनीत वाढणाऱ्या वनस्पती

petrophilous

शैलवासी खडकावर राहणारी (वनस्पती किंवा प्राणी).

petrophyte

शैलपादप खडकावर वाढणाऱ्या वनस्पती उदा. शेवाळी, शैवाक, काही नील हरित शैवले. खडकाच्या पृष्ठभागावर किंवा बाजूच्या आडव्या कंगोऱ्यावर वाढणाऱ्या असे दोन प्रकार असतात.

pezizoid

चषकाकृति पेल्यासारख्या आकाराचे, उदा. पेझिझा नावाचे कवक

PH

पीएच एका लिटर पाण्यातील हायड्रोजन आयनांची ग्रॅममध्ये संहति दर्शविणारी संक्षिप्त संज्ञा, उदा. जमिनीतील द्रवाचा पीएच७ हा विद्राव उदासीन, पीएच७ पेक्षा कमी असल्यास अम्लीय व अधिक असल्यास क्षारीय (अल्कधर्मी) समजतात.

phaeo-

गर्द गडद रंगाचे, अशा अर्थाचा उपसर्ग.

Phaeophyceae

पिंगल शैवले वर्ग, फीओफायसी सामान्यपणे पिंगट, तपकिरी किंवा फिकट रंग असलेल्या साध्या व कायक वनस्पती विभागातील गट, काहींच्या मते हा विभाग (Phaeophyta) समजावा, यामध्ये फ्यूकोझँथीन रंगद्रव्य असते. ही शैवले मोठी असून बहुधा समुद्रात किंवा किनाऱ्यावर आढळतात, उदा. फ्युकस, सरगॅजम, पॅदीना, लॅमिनॅरिया इ.

Phallaceae

पूतिकवक कुल, फॅलेसी भूकंदुक कवकाच्या गणात (लायकोपर्डेलीझ) समाविष्ट केलेल्या काही गदाकवकांचे एक कुल, यातील मुख्य वंश फॅलस (इथिफॅलस) याच्या परिपक्क शरीरापासून अत्यंत घाण वास सुटतो व हे शरीर शेवटी अर्धवट द्रवरुपात चिघळत जाते म्हणून पूतिकवक हे त्याचे नाव व त्या अर्थाचे इंग्रजी नाव (Stinkhor fungus),

Phanerogamae

बीजी वनस्पति विभाग बीजकात होणाऱ्या लैंगिक प्रक्रियेनंतर बियासारखे जटिल प्रजोत्पादक इंद्रिय बनविणाऱ्या वनस्पती

phanerophyte

प्रकटपादप विश्रांतीच्या काळात कळ्या व वाढीस जबाबदार असलेली नाजूक टोके सरळ वाढणाऱ्या खोडावर जमिनीपासून २५-३० सेंमी. किंवा अधिक उंचीवर व फांद्यांवर राखणारा वृक्ष किंवा झुडूप

pharmacognosy

औषधीस्वरुप विज्ञान वनस्पतींतील औषधी द्रव्यांच्या निश्चित लक्षणांची माहिती देणारी विज्ञानशाखा

pharmacology

औषधी क्रियाविज्ञान, औषधि विज्ञान वनस्पतीपासून उपलब्ध झालेल्या औषधीद्रव्यांचा शरीरावर होणाऱ्या परिणामांची (प्रभावाची) माहिती देणारी विज्ञानशाखा.

pharmacopia

औषधीकोश भिन्न प्रकारच्या शासनमान्य औषधांच्या माहितीचा अधिकृत ग्रंथ

pharmacy

१ औषधनिर्माणशास्त्र २ रसशाळा ३ औषधनिर्मिती १ औषधे तयार करण्यासंबंधी माहिती २ औषधे निर्मितीचा कारखाना ३ औषधे बनविण्याची प्रक्रिया

phellem

त्वक्षा बुचासारख्या पदार्थाने भरलेल्या संरक्षक कोशिकांचे थर (ऊतक)

phelloderm

उपत्वक्षा, द्वितीयक मध्यत्वचा त्वक्षा निर्मिती करणाऱ्या कोशिकाथरापासून आतील बाजूस तयार होणाऱ्या नवीन (द्वितीयक) मध्य(मृदु) त्वचेचे थर

phellogen

त्वक्षाकर त्वक्षा व उपत्वक्षा निर्मिणारा द्वितीयक ऊतककर (विभज्या)

phenology

ऋतुजैविकी वनस्पतींच्या जीवनातील ऋऋतुमानसापेक्ष आवर्ती (ठराविक काली होणाऱ्या) घटनांची नोंद, उदा.पाने येणे, फुले येणे, फळे व बीजे यांचा प्रसार इ. ची माहिती.

phenotype

सरुपविधा, दृश्यरुप वनस्पती अथवा प्राणी यांचे आनुवंशिक दृष्ट्या बाह्यस्वरुप (मग त्यांची जननिक दृष्टीने संघटना कोणतीही असो)

phloem

परिकाष्ठ, अधोवाही वाहिनीवंत वनस्पतींत सामान्यपणे अन्नरसाची ने आण करणाऱ्या प्रभेदित (विशिष्ट संरचनेच्या) कोशिका व संलग्न ऊतके, सामान्यपणे उच्च दर्जाच्या वनस्पतीत यामध्ये चालनी नलिका, सहचरी कोशिका, मृदूतक व काही दृढोतक (घनावरणाच्या लांबट कोशिका ऋ सूत्रे) इ. असतात. काही वाहकवृंदांत परिकाष्ठ व प्रकाष्ठ ह्या दोन्हींचा समावेश होतो.

phosphorescence

स्फुरदीप्ती

phosphorylation

भास्वरलन फॉस्फॉरिक अम्लाशी संयोग (उदा. शर्करेचा)

photochemical

प्रकाशरासायनिक प्रकाशाने घडवून आणलेली रासायनिक (प्रक्रिया)

photogenic

प्रकाशजनक स्वतःच्या क्रियाशीलतेने चमकणारे (प्रकाशनिर्मिती करणारे), उदा. काही सूक्ष्मजंतू, काजवा, काही मासे, याला जीवदीप्ती असे म्हणतात.

photokinesis

प्रकाशजन्य हालचाल प्रकाशाकडे किंवा प्रकाशाच्या दिशेविरुद्ध केली जाणारी हालचाल उदा. काही शैवले, हरित्कणु, सूक्ष्मजंतू, इत्यादी. प्रकाशाच्या अभावी किंवा प्रकाश सान्निध्यामुळे घडून येणारी हालचाल, उदा. पाने व फुले यांची उघडझाप

photomicrography

सूक्ष्म छायाचित्रण प्रकाशाच्या साहाय्याने सूक्ष्म वस्तूची छायाचित्रे घेण्याची प्रक्रिया (कृती)

photonastic

प्रकाशानुकुंचनी प्रकाशाच्या तीव्रतेच्या बदलाने घडून येणारी (हालचाल), प्रकाशाच्या दिशेशी या हालचालींचा संबंध नसतो. उदा. पानां-फुलांची उघडझाप,

photoperceptive

प्रकाशसंवेदी प्रकाशाची जाणीव करून देणारी (कोशिका, इंद्रिये, संरचना, कोशिकांगके इ.)

photoperiod

प्रकाशावधि

photoperiodic

प्रकाशावधिक

photoperiodism

प्रकाशावधिप्रभाव, प्रकाशावधि प्रतिक्रिया दिवसाच्या (प्रकाशाच्या) कमीजास्त कालामुळे वनस्पतीच्या फुलण्यावर होणारा परिणाम, कारण प्रत्येक वनस्पतीला याबाबत काही कमाल प्रकाशपरिमाण आवश्यक असते, त्यामुळे लघुदिन वनस्पती (उदा. कॉस्मॉस) व दीर्घदिन वनस्पती (उदा. मुळा, लेट्यूस इ.) असे भेद पडतात. काही वनस्पती मात्र भेदातीत (उदा. टोमॅटो) असतात. वनस्पतीचे वय आणि तपमान यावर प्रकाशावधि संबंधीची प्रतिक्रिया अवलंबून असते.

photophilous

प्रकाशप्रिय सूर्यप्रकाशात वाढणारी वनस्पती

photophobism

प्रकाशद्वेष प्रकाश टाळण्याची प्रवृत्ति

photosynthesis

प्रकाशसंश्लेषण जिवंत कोशिकांत हरितद्रव्याच्या व प्रकाशाच्या सान्निध्यात त्यातील ऊर्जेचा उपयोग करून कार्बन, हायड्रोजन व ऑक्सिजन यांचे रासायनिक संश्लेषण घडवून त्यापासून कार्बाएहायड्रेटांची (उदा. शर्करा, तूलीर, स्टार्च) निर्मिती. सृष्टीतील जीवनास अत्यावश्यक अशी हिरव्या वनस्पतींतील मौलिक प्रक्रिया, यामध्ये प्राणवायूचीही निर्मिती होऊन तो सर्व जीवांस आवश्यक म्हणून उपयुक्त ठरतो.

photosynthetic

प्रकाशसंश्लेषी प्रकाशसंश्लेषणाशी संबंधित

phototactic

प्रकाशानुचलनी प्रकाशाच्या प्रेरणेने होणारी गतियुक्त हालचाल, उदा. काही स्वतंत्रपणे हालचाल करणारी शैवले (क्लॅमिडोमोनॅस, युग्लिना इ.) कोशिकेतील हरितकणु, काही गंतुके, बीजुके, ह्यांच्या हालचाली प्रकाशाच्या दिशेकडे किंवा विरुद्ध असतात.

phototaxis

प्रकाशानुचलन प्रकाशाच्या दिशेप्रमाणे आपली हालचाल नियंत्रित करण्याची प्रक्रिया

phototonic

प्रकाशपोषित प्रकाशाच्या पोषक प्रभावाने वाढणारी (संवेदनक्षमता).

phototropic

प्रकाशानुवर्ती प्रकाशाच्या दिशेप्रमाणे नियंत्रित व एकाच बाजूस अधिक वाढ होऊन घडून येणारी (अवयवांची वक्रता), उदा. मुळे प्रकाशाविरुद्ध व खोड प्रकाशाच्या दिशेकडे वाढतात.

phototropism

प्रकाशानुवर्तन प्रकाशनियंत्रणामुळे एकाच बाजूस अधिक वाढ होणे (होण्याची क्षमता), यामुळे अवयवास वक्रता येण्याची प्रक्रिया

phyad

पादपाकृति वनस्पतीचे जीवरुप, उदा. वृक्ष, वेल इ.

phycocyanine

नील रंगद्रव्य, फायकोसायनिन नील हरित शैवलातील निळ्या रंगाचे द्रव्य, याशिवाय हरितद्रव्य असतेच. काही लाल शैवलांतही हे द्रव्य आढळते.

phycoerythrine

लाल रंगद्रव्य, फायकोएरिथीन लाल शैवलांतील हरितद्रव्याशिवाय तांबड्या रंगाचे एक द्रव्य

phycologist

शैवलविझ शैवलांच्यासंबंधी विपुल ज्ञान मिळविलेला विशेषतज्ञ.

phycology

शैवलविज्ञान शैवल वनस्पतीसंबंधीच्या माहितीची शाखा

phycomycetes

शैवलकवक वर्ग, फायकोमायसेटीज (फायकोमायसेटी) सत्यकवक विभागातील (युमायकोफायटा) व शैवलांशी काही लक्षणांत साम्य असणाऱ्या व सापेक्षतः साध्या कवकांचा गट उदा. ग्यूकर (बुरशी), पिथियम, तंतुभरी इ.

phylloclade

पर्णकांड, पर्णझोड पानासारखे स्वरुप किंवा कार्य अथवा दोन्ही प्राप्त झालेले खोड, उदा. फड्या निवडुंग, नांग्या शेर, रस्कस, त्रिधारी निवडुंग इ.

phyllode

वृंतपर्ण पात्यासारखे देठ, उदा. काही कीटकभक्षक वनस्पती (नेपेंथस), बाभळीची एक जाती.

phyllody

पर्णायन, पर्णाभता पुष्पदलांचे पानांसारख्या अवयवांत रुपांतर, ही एक विकृती आहे.

phylloid

पर्णाभ पानासारखे स्वरुप असणे, उदा. वाटाण्याची उपपर्णे.

phyllotaxis

पर्णविन्यास अक्षावर (खोडावर) पानांची मांडणी, उदा. एकांतरित, संमुख, मंडलित इ.

phylogeny

जातिविकास, जातिवृत्त जातीच्या, वंशाच्या किंवा कुलाच्या क्रमविकासाचा इतिहास, व्यक्तीच्या विकासावरून ती व्यक्ती ज्या जातीत समाविष्ट असते तिच्या पूर्वजांच्या इतिवृत्ताचे अनुमान, व्यक्तीचा विकास थोड्या कालातील असल्याने तो संक्षिप्त स्वरुपात मिळतो त्यामुळे काही गतकालीन अवस्था लुप्त असतात.

phylum

संघ वर्गीकरण पद्धतीत पूर्वी संबंधित जीवांच्या फार मोठ्या गटास ही संज्ञा उपयोगात असे, हल्ली प्राणिशास्त्रात ती वापरतात परंतु वनस्पतिशास्त्रात तिच्याऐवजी काही शास्त्रज्ञ विभाग (division) ही संज्ञा वापरतात, सर्वसाधारणपणे संघाचे अथवा विभागाचे अनेक वर्ग, वर्गाचे गण व गणांची कुले असे भाग पाडतात. तथापि उपकुले, उपविभाग, उपवर्ग, गोत्रे, श्रेणी असे लहान भागही पाडले जातात. जाती हे शेवटचे एकक असून संबंधित जातींचा एक वंश मानतात. ह्या सर्व एककांमध्ये नैसर्गिक व जातिविकासाच्या दृष्टीने नाते (आप्तभाव) असल्याचे मान्य करून वर्गीकरण केले जाते. अद्याप भिन्न शास्त्रज्ञांत तपशिलाबाबत एकमत नाही. विभाग ही संज्ञा phyta या प्रत्ययाने दर्शविलेल्या गटांना काही शास्त्रज्ञ वापरतात.

phymatodeus

पिटाकित अनेक पुटकुळ्या (चामखिळीसारख्या) असलेले पान (उदा. Pleopeltis phymatodes)

physical barrier

भौतिक (प्राकृतिक) रोघ नैसर्गिक अडथळा (उदा. पर्वत, समुद्र इ.)

physical drought

भौतिक (प्राकृतिक) रुक्षता वनस्पतींना उपलब्ध न होण्याइतकी जमिनीतील पाण्याची टंचाई

physiognomy

रुपाकृति स्वरुपाची माहिती देणारी लक्षणे व त्यावरुन झालेला आकृति बोध

physiognomy botanical

पादपरुपाकृति वनस्पतींचे अथवा वनस्पति समुदायाचे स्वरुप (रीती), त्यावरून ती दुरून ओळखता येते.

physiological drought

क्रियात्मक रुक्षता जमिनीत पाणी असूनही तांत्रिक कारणामुळे (क्षार, लवणे, अम्ल इ., मुळे) ते वनस्पतींना उपलब्ध न होण्याची परिस्थिती.

physiology

क्रियाविज्ञान, शरीरक्रियाविज्ञान शरीरांतर्गत चयापचयातील (पचन, शोषण, अभिसरण इ.) अनेक क्रियाविक्रियासंबंधीची माहिती, अनेक इंद्रियांच्या साहाय्याने हे घडून येत असल्याने पूर्वी याला इंद्रियविज्ञान म्हणत असत. या विषयातील तज्ञास क्रियावैज्ञानिक (physiologist) म्हणतात.

phyto-

वनस्पति-, पादप- वनस्पति या अर्थाचा एक ग्रीक उपसर्ग, मराठीत उपसर्ग किंवा प्रत्ययाप्रमाणे वापरता येतो.

phytodynamics

पादपगतिकी वनस्पतींतील हालचालीसंबंधीचे ज्ञान

phytogenesis

पापदजनन, पादपोद्भव वनस्पतीचा उगम व विकास यासंबंधीचे ज्ञान

phytogenetics

पादपानुवंशिकी वनस्पतींतील आनुवंशिक लक्षणांच्या अनुहरणासंबंधीची माहिती.

phytogeographer

पादपभूगोलविज्ञ वनस्पती भूगोलासंबंधी माहितगार

phytogeographical region

भौगोलिक वनस्पती प्रदेश

Phytogeography

पादपभूगोल, वनस्पती भूगोल पृथ्वीवर भिन्न हवामानानुसार निसर्गतः झालेल्या वनस्पतींच्या प्रसाराची माहिती (माहितीची शाखा).

Phytognosis

वनस्पतिविज्ञान, वनस्पतीशास्त्र वनस्पतीसंबंधी समग्र ज्ञानाची शाखा, एक जुनी संज्ञा

phytohormone

पादप संप्रेरक वनस्पतीतील विशिष्ट प्रेरक पदार्थ

phytolith

पादपजीवाश्म जीवाश्मरुपातील प्राचीन वनस्पती.

phytolithology

पुरावनस्पतीशास्त्र

phytopathology

वनस्पती विकृतिशास्त्र, वनस्पतिरोगशास्त्र, पादपरोगशास्त्र वनस्पतींना होणाऱ्या सर्व रोगांसंबंधीची ज्ञानशाखा

phytoplankton

वनस्पति (पादप) प्लवक किनाऱ्यापासून दूरवर तळ्यात किंवा समुद्रात तरंगणारा वनस्पतींचा समूह

phytosociology

वनस्पतिसमाजशास्त्र, पादप समाजशास्त्र वनस्पतींच्या समुदायंचा व सामुहिक जीवनाचा अभ्यास.

phytoteratology

पादपविद्रुपशास्त्र, पादपात्यरुपशास्त्र वनस्पतिसृष्टीत आढळणाऱ्या विकृत (अनित्य किंवा राक्षसी) स्वरुपाच्या संरचनेबद्दलची माहिती, उदा. एका केळीच्या सालीत दोन केळ्यांचा गाभा, नित्यापेक्षा फार मोठ्या आकाराचे फळ, फळाऐवजी गाठीसारखा अवयव, फुलातील केलरदलाऐवजी पाकळ्यासारखे अवयव.

Phytotomy

वनस्पति पादप शारीर वनस्पतींच्या शरीराच्या अंतर्रचनेचा अभ्यास अथवा तत्संबंधी माहितीची शाखा

pierin

पायपरिन काळ्या व पांढऱ्या मिरीत आढळणारे तिखट द्रव्य, त्यावरून piperatus (piperitus) तिक्त (तिखट) ही संज्ञा.

pigment

पिंजक, रंजक, वर्णक प्राणी किंवा वनस्पती यांच्या शरीरास किंवा अवयवास रंग प्राप्त करून देणारा पदार्थ उदा. हरितद्रव्य

pileate

छत्रयुक्त, छत्रकी छत्राप्रमाणे आकार असलेला व बीजुके निर्माण करणारा भाग

pileus

छत्र पसरट टोपीप्रमाणे (बशीसारखा) आकाराचा खालून दांड्यावर आधारलेला व बीजुकधारक पडदे असलेला अवयव, कधी दांडा फार लहान व छत्र फारच पसरट असते. उदा. कवकांपैकी भूछत्रे

piliferous layer

मूलकेशस्तर मुळावरचे केसाळ आवरण, यातूनच पाणी व खनिजे यांचे शोषण होते.

pilose

केशयुक्त, केसाळ नरम केस असलेले (उपांग, अवयव इ.) उदा. कुंदा (Ischaemum pilosum Hack.)

pinna

दल, पिच्छक संयुक्त पानाचा सुटा भाग, उदा. गुलाबाच्या संयुक्त पानास पाच सुटी दले असतात.

pinnate

पिच्छकल्प, पिच्छाकृति पिसासारखे, एका मध्यशिरेवर (मध्याक्षावर) दोन्ही बाजूस लहान सुटी (स्वतंत्र) दले असलेले (संयुक्त पान) उदा. चिंच, गुलाब, निंब इ.

pinnatifid

अल्पपिच्छाकृति अर्ध्यापेक्षा कमी व पिसासारखे विभागलेले (साधे पान) उदा. अफू, शेवंती, भुईपात्रा (Launea pinnatifida cass).

pinnatipartite

अर्धपिच्छाकृति अर्ध्यापर्यंत पिसासारखे विभागलेले (पाते, पान) उदा. काटे धोत्रा, मुळा

pinnatiseet

अपूर्ण पिच्छाकृति अर्ध्यापेक्षा बरेच अधिक आणि पिसासारखे (पाते) विभागलेले (साधे पान), उदा. झेंडू (Tagetes erecta L.) कॉसमॉस, कामलता (Ipomoea quamoclit L.)

pinnule

दलक संयुक्त पानाच्या पुनः विभागलेल्या दलाचा सुटा भाग, उदा. शेवगा.

pioneer

आद्य, आद्य प्रवर्तक आरंभी असणारा, पायाभूत

Piperaceae

मरीच (मिरी) कुल, पायपरेसी पिंपळी, कंकोळ, मिरी, नागवेल इत्यादी वनस्पतींचे (द्विदलिकित) कुल, बेसींच्या वर्गीकरणात या कुलाचा अंतर्भाव मोरवेल गणात (रॅनेलीझमध्ये)केला असून हचिन्सन यांनी मिरी गणात (पायपरेलीझमध्ये) केला आहे. उभयतांच्या मते हे प्रारंभिक कुल आहे. कारण त्यांची फुले एकलिंगी किंवा द्विलिंगी व अपरिदली असतात. प्रमुख लक्षणे- तिखट व साध्या एकाआड एक पानांच्या औषधी व क्षुपे, कणिश फुलोरा, ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात एक कप्पा व त्यात एक बीजक, सपुष्क व सपरिपुष्क बी.

pisaceus

वृत्तांगवर्णी ओल्या वाटाण्या (वृत्तांग)प्रमाणे हिरवे

pisiform

वृत्तांगकृति वाटाण्यासारख्या आकाराचे

pistil

किंजमंडल, स्त्री केसरमंडल एक किंवा अनेक किंजदलांचे बनलेले फुलातील स्त्रीलिंगी प्रजोत्पादक दलांचे मंडल

pistillate

किंजयुक्त फक्त किंजमंडल असलेले (फूल)

pistillode

वंध्यकिंज ऱ्हास पावलेल्या किंवा अकार्यक्षम किंजदलांचे मंडल, उदा. सूर्यफुलाच्या फुलोऱ्यातील किरण पुष्पक, उंबरातील गुल्म पुष्पे

pit

खात, खाच, गर्त कोशिकावरणातील लहान खोलगट जागा

pit field

खातक्षेत्र, गर्तक्षेत्र अनेक खाचा असलेली जागा

pit membrane

खातपटल, गर्तपटल खाचेतील पातळ पापुद्रा (कोशिकावरण)

pitcher

कलश, घट, कुंभ नेपेंथेस (घटपर्णी, कलशपर्णी) वनस्पतींच्या रुपांतरित पानाचा टोकाकडील चंबूसारखा भाग, त्यात बहुधा पाचक रस असून त्यामुळे कीटकांचे रुपांतर शोषणीय पदार्थात होते.

pith

निकाष्ठ, भेंड, मज्जा खोडात सामान्यपणे मध्यभागी आढळणारे मृदूतक, द्विदलिकित वनस्पतीच्या फार जून व काष्ठयुक्त खोडात त्याजागी पोकळी असते.

pitted

खातांकित कोशिकावरणात खाचा असलेली (वाहिका किंवा वाहिनी). काही फळांच्या किंवा बियांच्या सालीवरही खाचा आढळतात.

placenta

बीजकाधानी किंजपुटातील बीजकाचे उगमस्थान, प्रकटबीज वनस्पतीतील किंजदलांच्या किनारी (कडा) किंवा खवल्यांचा पृष्ठभाग. अबीजी वनस्पतीतील बीजुककोशांच्या उगमस्थानाचे ऊतक, उदा. नेफोलेपिस नेचा.

placentation

बीजकविन्यास किंजपुटात आढळणारी भिन्न प्रकारची बीजकांची मांडणी (बीजकाधानींची व्यवस्था), वनस्पतींच्या काही वंशात, कुलात किंवा गणात एकाच प्रकारचा बीजकविन्यास आढळतो, त्याला वर्गीकरणात महत्त्व असते.

plaited

चुणित, चुणिदार कळीमध्ये चुण्या (घड्या) पडलेला पुष्पमुकुट किंवा उभ्या घड्या पडलेले पान उदा. नारळ, शिंदी, इत्यादी. पर्णवलनाचा एक प्रकार, गारवेलींच्या किंवा धोतऱ्याच्या फुलातील पुष्पमुकुट

plane of section

छेद प्रतल छेद घेण्याची पातळी (आडवी किंवा उभी)

plane of symmetry

समात्र प्रतल, समात्रतेची पातळी वस्तूचे (विशेषतः फुलाचे) दोन अथवा अधिक सारखे भाग करणारी पातळी

plank root

फलक मूल खोडाच्या तळाशी असलेले फळीसारखे मूळ.

plankton

प्लवक, प्लवकजीव बहुदा जलपृष्ठावर किंवा पृष्ठाखाली मुक्तपणे तरंगणारा बहुधा सूक्ष्म जीवांचा समूह, इतर मोठ्या प्राण्यांचे प्रमुख खाद्य

plano convex

समतल बर्हिगोल एका बाजूस सपाट व दुसऱ्या बाजूस फुगीर

planogamete

चरगंतुक केसलयुक्त व हालचाल करणारी प्रजोत्पादक कोशिका उदा. हरितशैवल, काही कवक

plant

वनस्पति, पादप, उद्भिज्ज निसर्गातील वायू, पाणी, खनिजे यांचे शोषण करून व सूर्यापासून अन्न बनविण्यास लागणाऱ्या उर्जेचा वापर करणारा हरितद्रव्ययुक्त, स्वावलंबी, सजीव घटक, कवक, अनेक सूक्ष्मजंतू वगैरे सजीव याला अपवाद परंतु त्यांवर अवलंबित असतात, तसेच अनेक प्राणीही वनस्पतीवर आपली उपजीविका करतात.

plant breeder

वनस्पति प्रजनक वनस्पतींच्या भिन्न जाती व प्रकार यांमध्ये कृत्रिम पद्धतीने प्रजोत्पादन घडवून आणणारा (विज्ञ), उदा. लूथर बरबँक, मेंडेल इ.

plant breeding

वनस्पती प्रजनन वर सांगितलेली प्रक्रिया

plant cane

सुरु ऊस बियांपासून आरंभ केलेल्या लागवडीचे पहिल्या वर्षाचे पीक (वाढ)

Plant geography

वनस्पति भूगोल

Plant pathology

वनस्पतिरोगविज्ञान

plantation

लागवड, मळा विशिष्ट वनस्पतींची मोठ्या प्रमाणावर विशेष प्रकारे केलेली पिकवण, उदा. ऊस, कॉफी, द्राक्षे इ.

plantlet

पादपक लहान रोपटे

plasma membrane

प्राकल कला, प्राकल पटल अतिशय पातळ, विशेषतः वसा व प्रथिन यांनी बनलेला (कोशिकेतील) जीवद्रव्याचा सर्वात बाहेरचा पापुद्रा, वनस्पतींच्या कोशिकांत असा पापुद्रा कोशिकेतील रिक्तिकेभोवतीही असतो. कोशिकेतील प्राकलाची पार्यता या पापुद्र्यावरच अवलंबुन असते.

plasmodesma

प्राकलतंतु एका जिवंत कोशिकेतील प्राकलापासून निघालेला व दुसऱ्या कोशिकेतील प्राकलाला जोडणारा अतिसूक्ष्म धागा, अशा अनेक धाग्यांनी सर्व कोशिकांचा परस्परसंबंध मध्ये कोशिकावरण असतांनाही अबाधित राहून बहुकोशिक वनस्पती एकच सजीव व्यक्तीप्रमाणे जगते.

plasmodial stage

प्राकलावस्था जीवनांतील फक्त प्राकलयुक्त असण्याची अवस्था

plasmodium

प्राकलपुंज अनावृत (नग्न), अनेक प्रकले असलेला व आदिजीवाप्रमाणे सरपटण्याची हालचाल करणारा प्राकलाचा (जीवद्रव्याचा) अनियमित गोळा

plasmogamy

परिकलसंयोग प्रकलाखेरीज इतर जीवद्रव्याचा (परिकलाचा) संयोग, यांमध्ये दोन किंवा अधिक जीवद्रव्ययुक्त घटकांचे मीलन (मिश्रण) होऊ शकते.

plasmolysis

प्राकलकुंचन कोशिकेतील पाण्याचा अंस बहिस्तर्षणामुळे (कोशिकेच्या बाहेर विसरणामुळे गेल्याने), कमी झाल्याने प्राकलाचे आकुंचन व कोशिकावरणापासून अलग होणे, रिक्तिकेचा भोवतालच्या प्राकलावरचा दाब कमी झाल्याने ही क्रिया घडून येते.

plastic

आकार्य आकार देता येण्यासारखे किंवा रुपांतर करण्यासारखे

plasticity

आकार्यता आकार्य असण्याची क्षमता, पाने, उपपर्ण, खोड व मुळे यांमध्ये हा गुण असल्यामुळे त्यांचे परिस्थितिनुसार रुपांतर झालेले आढळते.

plastid

प्राकणु, प्राकलकणु, लवक वनस्पतींच्या सजीव कोशिकेतील जिवंत द्रव्यात (प्राकलात) आढळणारे व विविध कार्ये करणारे कोशिकांगक, उदा. हरितकणु, तैलकणु, वर्णकणु, श्वेतकणु इ.

platycarpic

विस्त-तफली, पृथुफली रुंद (पसरट) फळे असलेले (पादप)

platyform

चपटा, पसरट

platylobate

विस्तृतखंडी रुंद विभाग असलेले (पान)

platyphyllous

विस्तृतपर्णी, पृथुपर्णी रुंद पाने असलेली (वनस्पती, जाती)

plectenchyma

छद्मी (आभासी) मृदूतक, कवकोति, स्थूलोति अनेक सुट्या कोशिकांचे किंवा तंतूंचे नंतर एकत्र येऊन बनलेले ऊतक. उदा. कवकांतील कित्येक अवयव (जालाश्म, पीठिका), काही शैवले.

pleiochasium

बहुशाखी पुष्पबंध प्रत्येक शाखा पुन्हा दोन्हीपेक्षा अधिक व लहान अक्ष बाजूस बनविणारा कुठित फुलोरा

plerome

रंभजनक खोडाच्या किंवा तत्सम अवयवाच्या विभज्येतील मध्यवर्ती वाहक वृंदादि भागाची निर्मिती करणारा मध्यजनकाच्या आतील भाग

pleuston

तरंड पादप हलकेपणामुळे पाण्यात तरंगणाऱ्या वनस्पती, मुळे नसलेल्या, मुक्तपणे तरंगणाऱ्या व पाण्याखालील बीजी वनस्पतींचाही येथे समावेश करतात.

plexus

जालक परस्परांना जोडणाऱ्या शिरांचे जाळे

plicate

चूणित चुण्या पडलेले (अवयव).

plrecatorius

माळेकरिता उपयुक्त उउदा. गुंज (Abrus precatorius L.)

Plumbaginaceae

चित्रक कुल, प्लंबॅजिनेसी काळा व लाल चित्रक इत्यादींचे द्विदलिकित लहान कुल, चित्रकाच्या मुळ्यात प्लंबॅजिन हे स्फटिकी द्रव्य असते. याचा अंतर्भाव चित्रक गणात (प्लंबॅजिनेलीझमध्ये) एंग्लर व प्रँटल यांनी केला असून हचिन्सन व बेंथॅम आणि हूकर यांनी प्रिम्युलेलीझ गणात केला आहे. प्रमुख लक्षणे - औषधी, क्षुपे व उपक्षुपे (लहान झुडपे), पाने साधी, पाणी व चुना मिश्रित पाणा बाहेर टाकणारी प्रपिंडे त्यावर असतात, फुले द्विलिंगी, संदले पाच व युक्त, पाकळ्या जुळलेल्या किंवा सुट्या, पाच केसरदलांचे एकच मंडल, पाच जुळलेल्या किंजदलांच्या किंजपुटात एक कप्पा व त्यात एकच बीजक, फळ एकबीजी शुष्क व न तडकणारे किंवा करंड्यासारखे झाकणाने उघडणारे, बी सपुष्क, संवर्त अनेकदा फळास वेढून राहतो.

plume

तुरा, पिच्छक केसांचा झुबका, उदा. दुधळ, एकदांडी व सहदेवी यांची फळे, कुड्याचे व रुईचे बी.

plumose

शिखायुक्त, पिच्छकी शेंडी अथवा तुऱ्याप्रमाणे केसाचा झुबका असलेले फळ अथवा बीज. सातविणीच्या बियास दोन झुबके असतात.

plumule

आदिकोरक, कोंब बीज रुजल्यावर त्यातून बाहेर येणाऱ्या पहिल्या कळीचे (कोंबाचे) उजेडाकडे वाढणारे टोक (कळी)

plumule axis

प्रथमाक्ष, आद्यक्ष प्रारंभिक अक्ष, रुजलेल्या बियातून बाहेर आलेल्या अंकुराच्या आदिकोरक व आदिमूल यांना जोडणारा भाग

pluri-

बहु किंवा अनेक या अर्थाचा उपसर्ग

pluricellular

बहुकोशिक, बहुपशीय, अनेक कोशिक अनेक शरीरघटक असलेले.

pluriflorus

बहुपुष्पी, अनेकपुष्पी अनेक फुले असलेले

plurigametic

बहुगंतुकी अनेक गंतुके निर्माण करणारे उदा. शैवल

plurilocular

बहुपुटकी, अनेकपुटकी अनेक कप्पे असलेले (किंजपुट), अनेक कोशिकांचे बनलेले उदा. एक्टोकार्पस या शैवलातील बीजुककोश किंवा गंतुकाशय

plurisporous

बहुबीजकी, बहुबीजाणुक अनेक बीजुके असलेला (कोश).

plus

धन पुं-प्रकल असलेल्या बीजुकांचे (वाणाचे, तंतूचे) विशेषण, उदा. बुरशीच्या दोन प्रकारच्या तंतूपैकी एक (नर), दुसरा तंतू (minus or - ) ऋण (स्त्री)

plus strain

धन वाण

pneumathode

वातछिद्र, वातरंध पानावरील त्वग्रंध, सालीवरील वल्करंध इत्यादीसारख्या छिद्रांचा अंतर्भाव या संज्ञेत करतात.

pneumatophore

श्वसनमूल, वातमूल वायूशी विनिमय करण्याकरिता जमिनीतून वर प्रकाशाकडे वाढणारे व अनेक हवायुक्त पोकळ्या असलेले मूळ. उदा. कांदळ, कांकरा चिप्पी, तिवार इ. समुद्रकिनाऱ्यावर चिखलात वाढणारी झाडे.

pocket leaf

कोटर पर्ण कुजट पदार्थ साठविण्याकरिता कप्प्याप्रमाणे विशेषत्व पावलेले पान उदा. काही अपिवनस्पती.

pod

शिंबा सामान्य भाषेत शेंग, पण शास्त्रीयदृष्ट्या विशिष्ट प्रकारचे शुष्क फळ

podetium

उन्नत कायक तलस्थ व सपाट कायकाचा वर सरळ वाढलेला भाग, उदा. शैवाक, शेवाळी (मार्चांशिया), हा दांड्यासारखा अथवा पेल्यासारखा किंवा शाखायुक्त असतो.

podium

स्तंभाधार तळाशी असलेला सरळ आधार

podo-

दंड, वृंत ग्रीक भाषेतील देठ किंवा तत्सम भाग या अर्थाचा उपसर्ग.

podocarp

किंजवृंत किंजदलाचा देठासारखा तळभाग

point mutation

जनुकोत्परिवर्तन

polar

धुवी, धुवीय अवयवाच्या किंवा अक्षाच्या टोकासंबंधी किंवा टोकावर असलेले.

polar nucleus

धुवी प्रकल, धुवीय केंद्रक फुलझाडांच्या बीजकातील गर्भकोशात फलनापूर्वी बनलेल्या चार प्रकलांच्या जोडीतील प्रत्येकी एक, यांच्या संयोगाने पुढे बनणाऱ्या दुय्यम प्रकलाचे पर्यवसान पुष्कात (गर्भाभोवतीच्या अन्नात होते)

polarity

धुवत्व दोन धुव (टोके) असण्याची स्थिती, उदा. आदिमूळ व आदिकोरक ही दोन गर्भाक्षाची (प्राथमिक अक्षाची) टोके त्याचे धुवत्व दर्शवितात व त्यांची निश्चिती तत्पूर्वीपासून झालेली असते. अनेक वनस्पतींत रंदुकावस्थेत दोन धुवांची स्पष्टता दिसून येते.

pole

धुव, अग्र, टोक

polemoniales

भोकर गण, पोलेमोनिएलीझ बेसी यांच्या वर्गीकरणाप्रमाणे द्विदलिकित वनस्पतींच्या या गणात वृत्तांक कुल, भोकर कुल, हरिणपदी कुल इत्यादींचा समावेश होता. हचिन्सन यांनी भोकर गण (बोरॅजिनेलीझ), वृंत्ताक गण व पोलेमोनिएलीझ स्वतंत्र ठेवले आहेत.

polioplasm

कणप्राकल कोशिकेतील जीवद्रव्याचा कणीदार (कणमय) भाग.

polish

झिलई करणे घासून पुसून चकाकी आणणे.

pollard

ऱ्हस्वित जमिनीजवळच्या शाखा छेदून खुजा राखलेला व कापलेल्या ठिकाणी जाडजूड प्ररोहांनी भरलेला वृक्षतळ (खुंट).

pollen

पराग फुलझाडांच्या फुलातील केसरदलावर निर्माण झालेले व लैंगिक प्रक्रियेत आवश्यक असे लहान धुळीच्या कणासारखे भाग. यांचे कार्य प्रकटबीज वनस्पतींतील व नेचाभ (वाहिनीवंत अबीजी) वनस्पतींतील लघुबीजुकाप्रमाणे असते. साधारणपणे गोलसर, तथापि बाह्यावरणात ते फार विविधता दर्शवितात. अनेक कणांची भुकटी असाही पराग या संज्ञेचा अर्थ लावला जातो. पराग पुं-गंतुके निर्माण करतात.

pollinate

परागण करणे पराग किंजल्कावर पडणे अथवा पाडण्यास मदत करणे (सिंचन).

pollination

परागण, परागसिंचन केसरदलांमधून निघणारे पराग त्याच फुलातील किंवा त्याच जातीच्या अन्य फुलातील किंजल्कावर पडण्याची प्रक्रिया अथवा पडण्यास मदत करण्याची प्रक्रिया, प्रकटबीज वनस्पतींतील पराग (लघुबीजुके) प्रत्यक्ष बीजकावर पडण्याची प्रक्रिया

pollinium

परागपुंज एका परागकोटरातील सर्व परागांचा एक पुंजका, पुंजक्यातील कण सुटे नसून पातळ पापुद्र्यांनी वेढलेले असतात. तळाशी एक चिवट तंतू असतो व दोन तंतूंचा सांधा एका सूक्ष्म ग्रंथीस चिकटून असतो. उदा. रुई, ऑर्किड

pollinodium

पुं-धानी

poly

बहु- अनेक याअर्थी उपसर्ग

polygamous

बहुयुतिक एकलिंगी व उभयलिंगी (द्विलिंगी) फुले एकाच झाडावर अथवा एका जातीच्या दोन भिन्न झाडावर असणारी (जाती) उदा. ऍश, मँगोस्टीन, काजू, काकडशिंगी, अमोणी इ.

polygamy

बहुयुतिकत्व वर सांगितलेले लक्षण असण्याचा प्रकार

polygonaceae

चुक्र (चुका) कुल, पॉलिगोनेसी मुहलनबेकिया, चुका, रेवंदचिनी, पोवळी (ँटिगोनॉन), इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा अंतर्भाव बेसींनी पाटलपुष्प गमात (कॅरिओफायलेलीझ), एँग्लर व प्रँटल यांनी व हचिन्सनांनी चुक्रगणात (पॉलिगोनेलिझ) केला आहे. प्रमुख लक्षणे- नलिकेसारखे उपपर्ण असलेल्या एकाआड एक पानांच्या औषधी, द्विलिंगी, नियमित, चक्रीय किंवा अचक्रीय फुले, परिदले३+३ , केसरदले ३+३, किंजदले ३ जुळलेली व ऊर्ध्वस्थ किंजपुट, ह्या साधारणतः आढळणाऱ्या व्यवस्थेत फरक आढळतात, किंजपुटात एक कप्पा व एक बीजक, त्रिकोनी कपाली (फळ), सपुष्क बी, फळावर सतत राहणाऱ्या परिदलाचा पंख असतो.

polymerous

बहुभागी फुलातील प्रत्येक मंडलात अनेक पुष्पदले असलेले (फूल), उदा. गुलाब (संवर्ताशिवाय इतर मंडले), कमळ, हिरवा चाफा

polymorphic

बहुरुपी स्वरुपाचे अनेक प्रकार दर्शविणारे, एका जातीत पाने, पुष्पदले, बीजुके, फळे यांच्या प्रकारातील विविधता असणारी (वनस्पती).

polymorphism

बहुरुपता बहुरुपी असण्याची स्थिती, उदा. एकाच झाडावर दोन प्रकारची फुले असणे. जीवनात त्याच वनस्पतींचे भिन्न आकार प्रकार आढळतात. उदा. अर्गट नावाचे कवक

polynucleate

बहुप्रकल (प्रकली), बहुकेंद्रक अनेक प्रकल असलेली (कोशिका) उदा. म्युकर, बुरशी, क्लॅडोफोरा शैवल.

polypetalae

मुक्तप्रदली उपवर्ग बेंथॅम आणि हूकर यांच्या वर्गीकरणातील सुट्या पाकळ्या असलेल्या फुलांच्या (द्विदलिकित वर्गातील) वनस्पतींचा गट

polypetalous

मुक्तप्रदली अनेक सुट्या पाकळ्यांचे फूल उदा. गुलाब, संकेश्वर, गुलमोहर इ.

polyphagous

बहवाश्रयी अनेक आश्रयांवर आढळणारे (कवक) उदा. पिथियम, अर्गट, तांबेरा इ.

polyphyletic

अनेकोद्भव, अनेकस्त्रोतोद्भव अनेक पूर्वजांपासून (कुले, जाती अथवा वंश) उत्क्रांत झालेला (अवतरलेला) एखादा मोठा गट, उदा. सर्व शैवल वनस्पती अनेक प्रारंभिक सूक्ष्म पूर्वजांपासून स्वतंत्रपणे विकसित होत आल्या असाव्या, या आधारावर त्यांचे स्वतंत्र विभाग पाडले आहेत, शैवले असा स्वतंत्र विभाग आता मानला जात नाही.

polyphyllous

मुक्तपरिदली सुटी परिदले असलेले (फूल) उदा. चुका, नारळ, कमळ, पिवळा चाफा

polyploid

बहुगुणित प्रकलातील रंगसूत्रांची संख्या दुपटीपेक्षा अधिक असलेले (प्रकल अथवा वनस्पतीच्या जाती, प्रकार इ.) यातील जातीचा द्विगुणिताशी संकर होत नाही.

polyploidy

बहुगुणितत्त्व, बहुगुणन बहुगुणित (रंगसूत्रांचे अनेक गट) असण्याचा प्रकार

polyporaceae

बहुछिद्रकवक कुल गदाकवक वर्गातील अनेक छिद्रे असलेल्या बीजुकोत्पादक अवयवांच्या कवकांचे कुल

polyscpalous

मुक्तसंदली सर्व संदले सुटी असलेले (फूल), उदा. मोहरी, लिंबू

polyspermous

बहुजीवी अनेक बिया असलेले

polysporangiate

बहुबीजुककोशिक अनेक बीजुककोश असलेले

polysporous

बहुबीजुकी, बहुबीजाणुक अनेक (४-८ पेक्षा अधिक) बीजुके असलेली (धानी)

polyspory

बहुबीजुकत्व, बहुबीजाणुकता अनेक बीजुके असण्याचा प्रकार

polystelic

बहुरंभी अनेक रंभ असलेले खोड, उदा. सिलाजिनेला, काही नेचे इ.

polystemonous

बहुकेसरी, बहु पुं-केसरी अनेक केसरदलांचे, उदा. पेरु, सावर यांचे फूल

polystylous

बहुकिंजली अनेक किंजले असलेले (किंजमंडळ) उदा. एरंड, चित्रक, गुलाब इ.

polytheleus

बहुकिंजपुटी अनेक स्वतंत्र किंजपुट असलेले (फूल) उदा. पिवळा चाफा, गुलाब, स्ट्रॉबेरी, रासबेरी इ.

polytrichous

बहुकेशी अनेक केस असलेले (फळ, बी, केसरदल इ.) उदा. सावर व कापसाचे बी, एकदांडीचे फळ, मोरवेलीचे किंजल, काही गवतांची तुसे.

polytypic

बहु (अनेक) प्रतिरुपी अनेक जाती अंतर्भूत असलेला वंश

pome

आक्रांत फल अनेक कप्पे असलेले, मांसल पुष्पासनाने आणि संवर्ताने वेढलेले फळ उदा. सफरचंद, नासपती, बिही

pomiferous

आक्रांत फलधारी आक्रंआत फळ असलेली (वनस्पती).

pomology

फलविद्या, फलशास्त्र खाद्य फळझाडांच्या लागवडीसंबंधी माहिती.

pond scum

पल्वल तरंग डबक्यातील व साठलेल्या पाण्यातील हिरवा तवंग, यात मुख्यतः सूक्ष्म शैवले असून विशिष्ट ऋतूत ती भरपूर असतात.

poophyte

शाद्वलपादप शाद्वल प्रकाराच्या गवताळ प्रदेशातील वनस्पति,

popcorn

लाही मका मक्याची लाही करण्यास उत्तम असा प्रकार

porandrous

रन्धस्फोटक छिद्रे पडून त्यातून पराग विखुरणारी (वनस्पती), उदा. मका, वांगे

pore

छिद्र, रंध कोणत्याही अवयवाला (खोड, पान, परागकोश इ.) असलेले भोक, उदा. त्वग्रंध, वल्करंध, जलरंध, छिद्रकवक, वाहिका, जमिनीतील पोकळी, स्फॅग्नम शेवाळीतील पाने, अफूची बोंडे

poricidal

रंधस्फोटी भोके पडून फुटणारे (फळ) उदा. अफू

porogamy

रंधयुति बहुतेक सर्व बीजी वनस्पतींत परागनलिका बीजकरंधातून प्रदेहात प्रवेश करून नंतर गर्भकोशातील अंदुकाचे व परागनलिकेतील पुं-प्रकलाचे मीलन घडवून आणते तो प्रकार.

poroids

छिद्राभ छिद्रासारखे दिसणारे अनेक बिंदू (ठिपके) उदा. करंडक वनस्पतीचे आवरण.

porometer

त्वग्रंधमापक त्वग्रंधंआची परिमाणे मोजण्याचे उपकरण

porous

छिद्रल, छिद्री, रंधी छिद्रे असलेले (अवयव)

porphyreus

जांभळे उदा. Claviceps purpurea या कवकाचे जालाश्म (अनेक तंतू एकत्र होऊन बनलेली निष्क्रीय संरचना)

Portulacaceae

लोणी (लोनिका) कुल घोळ (लोणी, लोणा) व तत्सम द्विदलिकित वनस्पतीचे लहान कुल, एंग्लर व प्रँटल यांनी सटोस्पर्मीमध्ये, बेंथॅम व हूकर यांनी कार्याएफायलीनीत व हचिन्सननीं कार्याएफायलेलीझमध्ये समाविष्ट केले आहे. प्रमुख लक्षणे- औषधी व लहान झुडपे, मांसल पाने व केसाळ उपपर्णे, फुलोरा- नियमित, द्विलिंगी फुलांची वल्लरी, संदले सुटी, २ प्रदले ४-५ सुटी, केसरदले सुटी व ५ किंवा त्यापेक्षा कमीजास्त, किंजदले जुळलेली ३-५, किंजपुट ऊर्ध्वस्थ किंवा अर्धाधःस्थ, त्यात एक कप्पा व २-अनेक बीजके, बोंडफळात सपुष्क बीजे.

positive

धन केवळ (निरपेक्ष) किंवा परिणामकारक स्थिती दर्शविण्याकरिता उपसर्गाप्रमाणे उपयोग करतात. उदा. धन प्रकाशानुवर्तनी (प्रकाशाच्या परिणामामुळे तिकडे वाढणारे), त्याउलट ऋण प्रकाशानुवर्तनी (प्रकाशाविरुद्ध वाढणारे)

post-climax

पश्चचरमावस्था, पश्चपरमावस्था चरमावस्थेनंतरची स्थिती

posterior

पश्च प्रमुख अक्षाजवळची (उदा.पानाची किंवा फुलाची बाजू)

potamophyta

नदीपादप नद्यांत वाढणाऱ्या वनस्पती

potential

स्थितिज, अव्यक्त विशिश्ट स्थान (स्थिती) असल्यामुळे प्राप्त होणारे व परिस्थितिसापेक्ष उपयुक्त ठरणारे (संचित)

potometer

बाष्पोच्छ्वासमापक वनस्पतीतून वाफेच्या रुपाने बाहेर टाकल्या जाणाऱ्या पाण्याचे मोजमाप करणारे उपकरण (साधन)

pouch

कोष्ठ पिशवीसारखा अवयव, उदा. काही फुलातील शुंडिका, काही बाजूच्या उपमुळाच्या विभाजी टोकावरची पाचक व पिशवीसारखी टोपी

powder

चूर्ण, पीठ, पूड, भुकटी

powdery mildew

चूर्णभुरी कवकांमुळे पानावर पडलेले पिठासारखे लहानमोठे ठिपके, उदा. द्राक्ष, गुलाब

prairie

प्रशाद्वल दमट हवामानातील उंच, नरम व सलगपणे वाढणाऱ्या गवतांचा (उ. अमेरिकेतील) प्रदेश, यांत ऋतुमानाप्रमाणे काही औषधीही (कंदयुक्त, वर्षायू) आढळतात.

pratensis

शाद्वलवासी शाद्वलप्रकारच्या गवताळ प्रदेशात वाढणारी (वनस्पती), उदा. Eulophia pratensis (शतावरी)

pratum

शाद्वल

pre

आदि-, पूर्व, प्राक् स्थान किंवा काल यांच्या संदर्भात अग्रत्व दर्शविणारा उपसर्ग, मराठीत प्रत्ययासारखाही उपयुक्त

pre-cambrian period

हैमन्तपूर्व कल्प, कँबियनपूर्व कल्प सुमारे साठ कोटी वर्षांपूर्वीचा कालखंड

preangiosperms

आध्यावृतबीज वनस्पति, आवृतबीजपूर्व वनस्पती फुलझाडे (आवृतबीज वनस्पती) अस्तित्वात येण्यापूर्वीच्या पूर्वज वनस्पती, आधीची फुलझाडे.

preclimax

पूर्वचरमावस्था, पूर्वपरमावस्था वनस्पतींच्या समुदायाच्या अंतिम अवस्थेपूर्वी असलेली स्थिती.

prefertilisation

फलनपूर्व अंदुकाचे रेतुकाकडून फलन होण्यापूर्वीची (स्थिती, संरचना इ.)

prefloration

कलिकारचना फुलाची कळी उमलण्यापूर्वीची अंतर्गत संरचना अथवा आतील अवयवांची (पुष्पदलांची) मांडणी,

prefoliation

कोरकरचना कळी उमलण्यापूर्वीची तिच्यातील पानांची मांडणी

prehensile type

परिग्राही प्रकार केसरदले व किंजल यांना कवटाळून धरुन परपरागण घडवून आणणारी कीटकपरागित (फुले)

premorse

छिन्न टोकाशी कापल्याप्रमाणे, चावून तोडल्याप्रमाणे, कुरतडलेला.

presence

उपस्थिती १ व्यक्तीतील एखाद्या लक्षणाबद्दल जबाबदार असलेल्या जनुकाचे अस्तित्व पहा gene २ परिस्थितिविज्ञानात, एखाद्या पादप समुदायातील अनेक नमुनाक्षेत्रात त्यातील विशिष्ट जातीचे अस्तित्व व तिचे मापन किंवा वर्गवारी

presentation time

अवगमकाल, एखाद्या अवयवास चेतकाची जाणीव होण्यास लागलेला वेळ

preservation

परिरक्षण जैव, भौतिक व रासायनिक बदल न होऊ देता जतन करण्याची (टिकविण्याची) प्रक्रिया, उदा. खाद्य पदार्थ, वनस्पती अथवा प्राणी किंवा त्यांचे भाग

pressure

दाब, दमन

presynapsis

पूर्व समीपस्थिति समीपस्थितीच्या आधीची प्रकलाची अवस्था

prevention

प्रतिबंध रोग होऊ न देणे, फुले किंवा फळे येऊ न देणे इत्यादी संबंधी वापर असलेली संज्ञा.

prevernal aspect

वसंतपूर्व प्रभाव अथवा दृश्य वसंतऋतूपुर्वी पादपसमुदायास असलेले स्वरुप

prickle

काटा, शल्य सालीवर इतस्ततः वाढलेले तीक्ष्ण व कठीण उपांग, उदा. गुलाब, काटेमाठ

prickly

काटेरी, शल्यवंत काटे असलेले

primary

आद्य, प्राथमिक प्रथम विकास पावलेला (अवयव)

primary cell wall

प्राथमिक कोशिका भित्ति कोशिकेतील जीवद्रव्याची पूर्ण वाढ होईपर्यंत असलेले, पातळ, कमी सेल्युलोजाचे, अधिक पेक्टिनचे व अस्तरित (थर नसलेले) आवरण, हे पुढे आवरणाची जाडी वाढल्यावर मध्यपटल म्हणून राहते.

primeval forest

अस्पष्ट वन, मूळचे जंगल मूळच्या स्वरुपात असलेले, मानवाने स्पर्श न केलेले जंगल, अशी जंगले आता फारच थोडी आहेत (अमेरिका, आफिका, इ.) पहा vergin forest

primine

बीजकावरण बीजकाचे बाह्याच्छादन

primitive

प्रारंभिक, आदिम, आद्य, आदि प्राचीन पहिल्याने विकास पावलेले (अवयव, वनश्री, वनस्पती, जाती, जीवन इ.)

primofilices

आदिम नेचे, आदि नेचे, प्रायमोफिलिसेस नवनेचांपूर्वी विकास पावलेले प्राचीन नेचे. पुराजीव महाकल्पातील जीवाश्म स्वरुपातच सध्या आढळणारे व नेचे (फिलिसीनी) वर्गातील तीन उपवर्गांपैकी एक पहा Filicinae

primordial

अविकसित, आदिम, आद्य पहिल्याने दृश्य स्वरुपात आलेले, सर्वप्रथम अवस्थेतील (अवयव).

primospore

आदिबीजुक जनक जीवांच्या शरीरकोशिकेपासून फारसे भिन्न (अप्रमेदित) नसणारे बीजुक.

prismatic

लोलकाभ, प्रचिनाकार लोलकासारखे, कोनानी अलग केलेल्या सपाट बाजू असलेले उदा. काही मृदूतकातील कोशिका, ऊतककर कोशिका

prison flower

कारा पुष्प तुरुंगातील कैद्याप्रमाणे काही वेळ बंदिस्त ठेवून त्याचे (प्राण्यां) कडून परागणाचे कार्य करवून घेणारे फूल, उदा. पोपटवेल, अळू, कॅलॅडियम

pro-embryo

पूर्वगर्भ, आदिगर्भ गर्भाचे भिन्न भाग स्पष्ट होण्यापूर्वीची अवस्था

proanthesis

प्रारपुष्पन फुले येण्याच्या नित्यकालापूर्वी ती येण्याचा प्रकार

procambial strand

पूर्वाएतककर पट्ट विभज्येच्या रंभजनक भागातील वाहकवृंद बनविणाऱ्या लांबट कोशिकांची उभी पट्टी

procambium

पूर्वाएतककर ज्या विभाजी कोशिकापासून नवीन वाहक घटक (वाहिका, वाहिन्या इ.) निर्मिले जातात त्या मूळ व खोड यांच्या टोकाशी असलेल्या विकासपूर्वावस्थेतील कोशिकांचा थर

procarp

पूर्वफल धानीकवकातील (उदा. युरोशियम) स्त्री जननेंद्रिय, त्यालाच टोकाशी योनिकासूत्र असा आदायी (ग्रहणशील) तंतू असतो.

procerus

उंच लहान वृक्षाप्रमाणे उंच असलेले झाड, उदा. मांदार (Calotropis procera R.Br.)

process

१ प्रवर्ध २ प्रक्रिया, विधी १ पृष्ठभागापासून वर किंवा पुढे वाढून आलेले उपांग, उदा. काटे, केसल इ. २ अनेक टप्यांनी घडून येणारी जटिल क्रिया, उदा. वितंजन, प्रकाशसंश्लेषण, पचन, प्रजोत्पादन इत्यादी जैव प्रक्रिया.

processing

प्रक्रियण वर (२) मध्ये वर्णन केलेली घटना

procumbent

भूसर्पी जमिनीसरपट वाढणारे (खोड, वेल) उदा. पुनर्नवा, व्हर्बिना व्हेनोजा, एकदांडी (Tridax procumbens L.) इ.

producer

उत्पादक, निर्माता

proenzyme

पूर्ववितंचक वितंचनाची प्रक्रिया होण्यापूर्वी तिला चेतना देणारे दुसरे द्रव्य (प्रभावक).

profile lie

पार्श्वदृश्य स्थिती, पार्श्वरुप तीव्र प्रकाशाला अनुलक्षुन पाने प्रकाशाच्या किरणाकडे आपल्या किनारी (कडा) वळवुन ठेवतात ती स्थिती, उदा. टाकळा, लाजाळू, नागफणाचे खोड, नागीनची अथवा कोरफडीची पाने.

progamous

फलनपूर्व फलनापूर्वी घडणारी, उदा. लिंगनिश्चिती

progression of communities

समुदायी प्रगमन पादपसमुदायात विशिष्ट दिशेने अधिक गुंतागुंत आणणारे बदल घडून येण्याची प्रक्रिया.

progressive metamorphosis

प्रगामी रुपांतरण उच्चतेकडे (प्रगतीकडे) नेणारा अवयवांतील बदल, उदा. पाकळ्या ऐवजी केसरदलांची निर्मिती.

Progymnosperms

आदिप्रकटबीज वनस्पति प्रकटबीज वनस्पतींचे पूर्वज, उदा. बेनेटायटेलीझ, बीजी नेचे

prohydrotropism

धन जलानुवर्तन ओलाव्याकडे वाढत जाण्याची प्रवृत्ती.

projection

प्रवर्धक, प्रक्षेप पृष्ठभागावर वाढलेला लहान पण भिन्न आकार प्रकाराचा उंचवटा

proliferation

प्रचुरजनन, प्रचुरण उपशाखांनी विस्तार होण्याची घटना

proliferous

उपशाखी, बहुजनक, प्रचुरजनक उपशाखारुप संतती असलेले (निर्मिणारे), अधिक सारखे अवयव किंवा भाग स्वतःवर निर्मिणारे.

prolific

जननक्षम, प्रसवशील, फलदायी प्रजानिर्मितीचे विपुल सामर्थ्य असलेले, विपुल फळे देणारे.

prolification

प्ररोहनिर्मिती फुलामध्ये टोकास किंवा बाजूस पानांचा झुबका येणे, उदा. गुलाब कुलातील काही वनस्पती, स्ट्रॉबेरी इ.

proligerous

बहुप्रसवी शैवाक (दगडफूल) वनस्पतीतील मुक्त धानीफलाचा बीजुकधारी भाग

promeristem

पूर्वविभज्या उच्च दर्जाच्या वनस्पतींतील कोवळ्या रोपाच्या खोडाच्या टोकातील अप्रभेदित कोशिकासमूह (मृदूतक), यातील सर्व कोशिका सर्व दिशांना विभाजनाने वाढत असतात, जसजसे टोकाकडून खालच्या बाजूस पहावे तसतसे अधिकाधिक प्रभेदित ऊतके आढळतात (आद्यत्वचा, पूर्वाएतककर आणि तल्पविभज्या)

promycelium

पूर्वतंतु, पूर्वतंतु, पूर्वजालक, प्राक् कवकजाल बीजुक रुजून त्यातून वाढणारा अल्पायुषी व पुनरपि भिन्नरुप बीजुके निर्मिणारा कवकतंतु, उदा. कवक, म्यूकर बुरशीचे गंतुबीजुक रुजून बनणारा तंतू.

pronucleus

पूर्वप्रकल संयोगी गंतुकातील प्रकल, हा दुसऱ्याशी संयोग पावून कार्यक्षम बनतो व संयुक्त कोशिकेपासून नवीन वनस्पती निर्माण होते.

prop-root

आधारमूळ वनस्पतीला आधार देणारे व खोडापासून निघून हवेतून जमिनीत गेलेले टेकूसारखे मूळ, उदा. केवडा, मका इ.

propagation

अभिवृद्धी, प्रवर्धन सजीवांचा प्रसार किंवा लागवड

propagule

कलिका, मुकुलिका, कंदिका, प्रवर्ध्य वनस्पतींच्या लक्षणांचे सातत्य टिकवून धरणारी प्रजोत्पादक कोशिका, कळी इत्यादी उपांग अथवा अवयव.

prophase

पूवावस्था कोशिकाविभाजनातील (प्रकल विभाजनातील) पहिली आरंभीची अवस्थआ, यामध्ये रंगसूत्रे स्पष्ट व तर्कुतंतूशी जोडली जातात. प्रकलावरण नाहीसे होते व प्रकलक लुप्त होतो. मात्र तर्कुचे स्पष्ट रुप पुढील अवस्थेत दिसते.

prophloem

आदिपरिकाष्ठ

prophototatic

धन प्रकाशानुचलनी

prophototropic

धन प्रकाशानुवर्तनी

prophylactic

रोगप्रतिकारक, रोगप्रतिबंधक रोगाला प्रतिबंध करणारे (साधन, उपाय इ.)

prophylaxis

रोगप्रतिकार,रोगप्रतिबंध रोग होऊ न देण्याचा प्रकार

prophyll

छदक

proplastid

पूर्वप्राणू, आदिलवक,पूर्वलवक परिकलातील प्राकणूची निर्मिती करणारा सूक्ष्मकण

prosenchyma

दीर्घाएतक पातळ किंवा जाड आवरण असलेल्या, सजीव व लांबट कोशिकांचे समूह, अनेकदा याचे वलय अपित्वचेखाली (खोड व देठ यामध्ये) आढळते. ह्या ऊतकांत हरितकणु बहुधा असतात. अन्ननिर्मिती, संचय, विसृति इत्यादी कार्ये येथे चालू असतात, जाड भिंती असलेले ऊतक मजबुती देते.

prosgeotropic

धन गुरुत्वानुवर्तनी

prosheliotropic

धन प्रकासानुवर्तनी

prosporangium

पूर्वबीजुककोश काही कवकातील बीजुककोशाची निर्मिती करणारी पहिली फुगीर कोशिका, यातील जीवद्रव्य बीजुककोशात गेल्यावर त्यापासून अनेक चरबीजुके निर्माण होतात.

prostelic

एकरंभी अक्षामध्ये एकच, मध्यवर्ती, एकमध्य वाहकवृंद असलेले (खोड), उदा. ऱ्हिनिया (नेचाभ पादप)

prosthermotaxis

धन तापानुचलन सूक्ष्मजंतू किंवा चरबीजुके यांचे ऊष्ण भागाकडे (गमन) जाणे

prostrate

प्रणत जमिनीवर सपाट राहून वाढणारी (वनस्पती), उदा. काही शैवले, यकृतका, शैवक, मर्यादवेल, पुनर्वना, काटेरिंगणी, विष्णुकांता यांची खोडे व फांद्या.

protandrous

पूर्वपरागपक्क केसरदलातील परागकण प्रथम पूर्णपक्क होणारे (फूल), उदा. सूर्यफूल, कपूस

protandry

पूर्वपरागपक्कन वर सांगितलेले लक्षण असलेली स्थिती (प्रकार)

protease

प्रथिन वितंचक, प्रोटिएज प्रथिनांचे वितंचन (रासायनिक प्रक्रियेने साध्या पदार्थात रुपांतर) करणारे द्रव्य

protective layer

संरक्षक स्तर (थर), संरक्षी स्तर पाने गळून पडतेवेळी खोडावर तेथील अनेक कोशिकांच्या थरात बदल होऊन (जखम न होऊ देता) बनणारा संरक्षक थर, पान प्रत्यक्ष गळल्यावर तेथे त्याचा व्रण राहतो, उदा. पपई

protective sheath

संरक्षक आवरण

protein

प्रथिन जीवद्रव्याचा मूलभूत घटक, कार्बन, हायड्रोजन, ऑक्सिजन व नायट्रोजन क्वचित गंधक व स्फुर इत्यादी मूलद्रव्ये (आणि काही खनिजे) असलेले जटिल संयुग, प्राण्यांच्या अन्नातील आवश्यक घटक, अनेक ऍमिनो अम्लांच्या संश्लेषणाने प्रथिने बनतात.

protenchyma

तल्पोतक

proterandrous

पूर्वपरागपक्क

proterogynous

पूर्वकिंजपक प्रथम किंजल्क पक्क होणारे (फूल), उदा. सापसंद, मोहरी, बटाटा इ.

proterogyny

पूर्वकिंजपक्कन वर सांगितलेली स्थिती (प्रकार)

prothallus

पूर्वकायक, प्रकायिका बीजुक रुजल्यावर त्यापासून निर्मिलेली कायकरुप (अत्यंत साधे शरीर असलेली) व गंतुके निर्मिणारी एकलिंगी किंवा द्विलिंगी, स्वतंत्र किंवा अवलंबित (वनस्पतीची) पिढी, गंतुकधारी

proto-

आद्य-, प्राक्- प्रारंभिक, सर्व प्रथम, प्राचीन इत्यादी अर्थाचा उपसर्ग

protocorm

आद्यघनकंद काही वनस्पतींत आढळणारा (फायलोग्लॉसम, लायकोपोडियम सर्नम व इतर काहींत) दृढकंदासारखा अवयव, याला ग्रंथिक्षोड असेही म्हणतात, गर्भाचे प्रभेदन होण्यापूर्वी तो याच स्वरुपात कमी अधिक काळ असतो. वाहिनीवंत वनस्पतींच्या खोडाच्या क्रमविकासात हा अवयव एक टप्पा असावा असे काहींचे मत आहे.

protoderm

आद्यत्वचा प्राथमिक अग्रस्थ विभज्येपासून बनलेले पहिले बाह्याच्छादक ऊतक (अल्पविकसित अपित्वचा)

protodochae

प्रागनुक्रमण, पूर्वानुक्रमण विशिष्ट ठिकाणी पहिल्याने होणारा वनश्रीतील क्रमिक बदल

protogenesis

पूर्वमुकुलन कळ्यांनी प्रजोत्पादन घडून येण्याची प्रक्रिया.

protogynous

पूर्वकिंजपक

protohadrome

आदिप्रकाष्ठ

protoleptome

आदिपरिकाष्ठ

protomeristem

आदिविभज्या अवयवाचा पाया घालणारी अग्रस्थ विभज्या

protonema

शंवालक शेवाळी वनस्पतींत रंदुक रुजल्यावर निर्माण होणारी पहिली शैवलासारखी (तंतूसारखी किंवा सपाट चकतीसारखी) अवस्था, पुढे हिच्यापासून मुख्य वनस्पती वाढते.

protophloem

आदिपरिकाष्ठ वाहक वृंदातील अन्नरसाची ने आण करणाऱ्या (परिकाष्ठ) भागातील पहिल्याने बनलेला भाग

protophyll

पूर्वपर्ण आद्यदृढकंदावरील पान (वाहिनीवंत) अबीजी वनस्पतीतील (नेचाभ पादपातील) दलिका अथवा आद्यपर्ण, लायकोपोडियम् सर्नम ह्या वनस्पतीत आद्यदृढकंदावर अनेक पूर्वपर्णे असतात.

protophyta

आदिपादप, आदिवनस्पती अत्यंत साध्या प्रारंभिक एककोशिक व क्षुद्र वनस्पती, उदा. काही शैवले, सूक्ष्मजंतू, काही कवक

protophytology

पुरावनस्पतिविज्ञान

protoplasm

जीवद्रव्य सर्व सजीवांच्या (प्राणी व वनस्पती) शरीरातील जीवनव्यवहाराचे भौतिक (वास्तव) आधारभूत स्थान. त्याच्या अभावी सजीवत्व (वृद्धी, चयापचय, प्रजोत्पादन, संवेदनक्षमता इ.) आढळत नाही. एककोशिक सजीवात हा अर्धघन पदार्थ कोशिकावरणाने संरक्षित किंवा नग्नावस्थेत असतो. अनेक कोशिकात प्रत्येक कोशिकेत स्वतंत्रपणे असला तरी सर्वातील जीवद्रव्यात एकता आढळते. सर्व जीवद्रव्य (समष्टी) एकच असल्याप्रमाणे व्यवहार चालतात.

protoplast

प्राकल आच्छादलेल्या किंवा नग्नावस्थेत असलेल्या व्यक्तिस्वरुपातील (व्यष्टी) जीवद्रव्याचे एकक, एका कोशिकेतील सर्व जीवद्रव्य

Protopteridophyta

प्राग्नेचाभ (प्राग्वाहिनीवंत) पादप, प्रोटोटेरिडोफायटा वाहिनीवंत अबीजी वनस्पतींचा गृहीत पूर्वज गट, हरित शैवलांपासून ह्या वनस्पती क्रमविकासाने अवतरलेल्या आहेत असे मानल्यास त्यांच्याहून प्रभेदित व सायलोफायटीनी (ज्यांचे पासून इतर टेरिडोफायटा विकसित झाल्या आहेत असा गट) या गटांशी साम्य असलेला (कल्पिलेला) प्रारंभिक गट.

protostele

आद्यरंभ मध्य केंद्रवर्ती प्रकाष्ठ व त्याभोवती परिकाष्ठ असलेला प्रारंभिक रंभ, उदा. ऱ्हिनिया,

prototype

आदिरुप ज्यापासून रुपांतरित प्रजा निर्मिली गेली असावी असा गृहीत पूर्वज (पूर्वजाकृति).

protoxylem

आदिप्रकाष्ठ, पूर्वकाष्ठ विभज्येपासून प्रथम बनलेला प्राथमिक प्रकाष्ठाचा (जलवाहक ऊतक समूह) भाग, हा भडाजवळ असतो.

protozoophilous

सूक्ष्मजीवप्रिय, सूक्ष्मजीवपरागित लहान अगर सूक्ष्म प्राण्यांकडून (आदिजीव) फलन (लैंगिक प्रक्रिया) घडवून आणणाऱ्या काही जलवनस्पती.

protozygote

आदिरंदुक अनुहरणाच्या प्रक्रियेत पितरांकडून दोन्ही प्रभावी घटक (जनुके) एकत्र आलेले समरंदुक

protropic

धन अनुवर्तन (धनानुवर्तन) चेतकाकडे नेणारी वाढण्याची प्रक्रिया उदा. प्रकाशानुवर्तन

protrudig

पुरःसृत पुढे डोकावणारे (झुकणारे) उदा. संकेश्वराची केसरदले.

proximal

समीपस्थ जवळचे, अक्षाला अनुलक्षून, त्याच्या जवळ येणारे भाग उदा. पानाच्या पात्याचा तळभाग टोकापेक्षा जवळचा असतो, टोक दूरस्थ असते.

pruinate

भुरे भुरकट दिसणारे, पृष्ठभागावर मेणचट व चूर्णीय (पिठासारखा) थर असलेले, उदा. घायपातीचे पान

prurient

दाहक, खाजरे, कंडूत्पादक खाज (कंडू) आणणारे, उदा. खाजकुइली (Mucuna pruriens Baker)

psamnophilous

वालुकाप्रिय, वालुकावासी, वालुकारागी उदा. विपुल वाळूमिश्रित जमिनीत वाढणारी (वनस्पती), Psamna arenaria आणि spinifex squarrosa ह्या वनस्पती वालुकाराशीवर समुद्रकिनारी आढळतात.

psamnosere

वालुकी क्रमक रेताड जमिनीवर विकास होत असलेला वनस्पतींचा समुदाय.

pscudoepiphyte

अपिवनस्पतिबूव प्रथमपासूनच दुसऱ्या (आश्रय) वनस्पतीवर न वाढता, पुढे आधार घेऊन जगणारी वनस्पती, उदा सुरण कुलातील काही वनस्पती प्रथम जमिनीत वाढून नंतर जवळच्या झाडाचा आधार घेतात व त्यावर वाढतात, त्यांच्या खोडाची खालची बाजू नाश पावून त्यापासून सुटलेल्या वायवी मुळ्या त्यांना पाणी देतात. खऱ्या अपिवनस्पती (उदा. आमरे) आरंभापासून पूर्णपणे दुसऱ्यावर भार टाकतात व पाणी स्वतंत्रपणे वरच्यावर जमा करून वापरतात.

pseudannual

छद्मवर्षायु कंदयुक्त किंवा ग्रंथिक्षोडयुक्त, जमिनीतील खोडाच्या साहाय्याने वर्षानुवर्षे जगणारी परंतु वर्षायुप्रमाणे प्रतिवर्षी कोरड्या ऋतूत जमिनीवर न दिसणारी औषधी, उदा. आले, काही आमरे, हळकुंड, कांदा, सुरण इ.

pseudannulus

छद्मवलय शेवाळींच्या बीजुकाशयाच्या परितुंडाबाहेरचे विशेषत्व पावलेल्या कोशिकांचे वर्तुळ.

pseudaxis

छद्माक्ष

pseudembryo

छद्मगर्भ पुष्कातील अलग राखलेला कोशिकांचा समूह, उदा. बॅलॅनोफोरा (पूर्ण जीवोपजीवी फुलझाड).

pseudo perianth

छद्मपरिदलमंडल, आभासी परिदल अंदुलकलशाच्या तळाशी फलनानंतर बनणारे पेल्यासारखे आवरण, काही यकृतकातील वनस्पती.

pseudo vivipary

छद्मापत्यजनन फुलांबरोबरच जवळपास पर्णयुक्त जननक्षम कळ्यांची निर्मिती, उदा. प्रनड (Juncus bufonius L.)

pseudo-

छद्मी, छद्म-, मिथ्या, आभासी खोटे अथवा भास उत्पन्न करणारे या अर्थी उपसर्ग

pseudo-hermaphrodite

छद्मी द्विलिंगी कार्यक्षमतेच्या दृष्टीने एकलिंगी, तथापि संरचनेत द्विलिंगी आणि दोन्हीपैकी एका लिंगाचे अवयव वंध्य असलेले (फूल)

pseudo-monocotyledon

छद्मी एकदलिकित द्विदलिकित, तथापि विकासावस्थेत दोन्हीपैकी एक दलिका स्थगित झालेली (वनस्पती), उदा. कॅप्सेला.

pseudoapogany

आभासी अफलितजनन, आभासी अयुग्मकता नित्य लैंगिक प्रकारातील पुं- व स्त्री प्रकलांच्या संयोगाऐवजी, दोन स्त्री प्रकल, एक स्त्री प्रकल व एक शाकीर्य प्रकल किंवा दोन शाकीय प्रकल यांच्या संयोगाने संयुक्त प्रकल (रंदुक प्रकल, द्विगुणित प्रकल) बनण्याची प्रक्रिया.

pseudoapospory

आभासी अबीजुकजनन प्रकलाचे न्यूनीकरण विभाजन न होता बीजुकाची निर्मिती.

pseudobulb

आभासी कंद, छद्मकंद कंदाप्रमाणे अन्नसंचयी कांडे (खोडाच्या दोन पेऱ्यांमधील भाग) उदा. आमरांपैकी काही जाती.

pseudocarp

छद्मफल, आभासी फल पक्क किंजपुटाऐवजी फळाचे कार्य करणारी पुष्पस्थली किंवा तत्सम संलग्न अवयव, याला अतिरिक्त (साहाय्यक) फळ म्हणतात, उदा. सफरचंद, नासपती, स्ट्रॉबेरी, कमळ (नीलंबो), काजूचे बोंडू

pseudogamy

छद्मयुति, आभासी फलन, आभासी युग्मन अनिषेक जननाने फलोत्पत्ती, परागण होऊन बीजुकात गंतुक प्रवेश होत नाही, असा प्रकार

pseudoparenchyma

छद्मी मृदूतक मूलतः संबंध नसलेल्या स्वतंत्र कोशिकांचे साधे ऊतक, उदा. कवकातील तंतू एकत्र येऊन बनलेले ऊतक.

pseudopodium

छद्मपाद, पादाभ, आभासी पाद नग्नावस्थेतील जीवद्रव्याच्या पृष्ठभागापासून निघालेले व हालचालीत पायाप्रमाणे उपयुक्त असलेले तात्पुरते प्रवर्धन उदा. श्लेष्मकवकांची बीजुके व जीवद्रव्याचे खंड, ऍमीबा प्राणी.

pseudozygospore

आभासी (छद्मी) गंतुबीजुक, आभासी युग्माणु

psilo-

अनावृत, नग्न आच्छादन नसलेले, उपसर्गाप्रमाणे उपयुक्त संज्ञा

psilophytaceae

नग्नपादप कुल, सायलोफायटेसी नग्नपादप गणातील दोन कुलांपैकी एक, दुसरे सायलोटेसी, काहींच्या मते सायलोफायटेलीझ गणातील एकमेव कुल, त्यांनी सायलोटेसीचा अंतर्भाव सायलोटेलीझ या नावाच्या अन्य गणात केला आहे.

psilophytales

नग्नपादप गण, सायलोफायटेलीझ वर सांगितलेल्या वर्गातील एक गण, ह्या सर्वच वनस्पती प्राचीन व जीवाश्म रुपातच आढळतात. उदा. ऱ्हिनिया, सायलोफायटॉन, ऍस्टरोझायलॉन हे व इतर काही वंश यात अंतर्भूत आहेत.

Psilophytinae

नग्नपादप वर्ग, सायलोफायटीनी वाहिनीवंत अबीजी वनस्पती विभागातील (नेचाभ पादप, टेरिडोफायटा) प्रारंभिक वनस्पतींचा वर्ग, यातील वनस्पती अत्यंत साध्या व मूलहीन असून बीजुककोश शाखांच्या वा उपशाखांच्या टोकास एकेकटे असतात, पाने फार लहान किंवा नसतात. यांच्यापैकी काहींचे जीवाश्म पूर्व व मध्य डेव्होनियन ह्या अतिप्राचीन काळातील खडकांत सापडतात, कदाचित त्यापूर्वी त्यांचा क्रमविकास होत आला असावा.

Psilotales

सायलोटेलीझ सायलोफायटीनी वर्गातील विद्यमान व फक्त दोन वंश असलेला (सायलोटम व मेसिप्टेरिस) गण, फक्त सायलोटमला खवल्यासारखी पाने असतात, बीजुक कोशआत २-३ कप्पे, द्विखंडी बीजुककोशपर्णे.

psychrometer

आर्द्रतामापक हवेतील ओलाव्याते (आर्द्रतेचे) मापन करण्याचे साधन (उपकरण).

psychrophytes

अतिशीतवनस्पति, शीतवासी पादप जमिनीतील अतिथंड तपमानामुळे मुळांच्या शोषणक्रियेत येणाऱ्या अडचणींशी समरस होणाऱ्या वनस्पती (आल्पीय वनस्पती).

ptenophyllium

पानझडी वन ठराविक काळात पाने गळणाऱ्या वृक्षांचा समावास.

pterampelid

आरोही नेचा वर चढत जाणारा कोणताही नेचा, उदा. लायगोडियम

pteratus

सपक्ष पंखयुक्त

pteridophyta

नेचाभ पादप (वाहिनीवंत अबीजी वनस्पती) विभाग, टेरिडोफायटा शेवाळी व बीजी वनस्पती या दोन्हीच्या मध्ये (विकासाच्या दृष्टीने) असणारा गट. वाहिका आणि कधीकधी वाहिन्या असलेल्या (प्रकाष्ठ व परिकाष्ठ या घटकांनी बनलेले वाहक वृंद (गट) असलेल्या), परंतु बीजाचा अभाव असलेल्या नेचे (pteris, pteridos) व तत्सम वनस्पतींचा (नेचाभ) गट

pteridospermae

बीजी नेचे गण, टेरिडोस्पर्मी (सायकॅडोफिलिकेलीझ) बीजे धारण करणारा तथापि नेचाभ वनस्पतीशी साम्य असणारा प्राचीन (अश्मीभूत) वनस्पतींचा गट, याचा अंतर्भाव प्रकटबीज वनस्पतींत करतात. पुराजीव महाकल्पातील खडकात यांचे शिलारुप अवशेष आढळतात, प्रत्यक्षपणे किंवा अप्रत्यक्षपणे यांचेपासून बीजी वनस्पती विकास पावल्या असाव्यात असे काही शास्त्रज्ञ मानतात, प्रत्यक्ष त्यांचा उगम त्याच महाकल्पात प्रामुख्याने आढळणाऱ्या नेचांपासून झाला असावा अशीही विचारसरणी आढळते.

pterigraphia

नेचे विज्ञान

pterigynous

सपक्ष पंख असलेले.

ptero-

पक्ष पक या अर्थाचा ग्रीक उपसर्ग, मराठीत प्रत्ययाप्रमाणेही उपयुक्त, उदा. pterospore = सपक्ष बीजुक.

pterocarpus

सपक्षफली पंखयुक्त फळे असलेली (वनस्पती) उदा. बिबळा (Pterocarpus marsupium Roxb.), रक्तचंदन (pterocarpus santalinus L.)

Pteropsida

टेरोप्सिडा विभाग पाणी व अन्नरस यांची ने आण करणारे घटक (वाहिका व वाहिन्या) असणाऱ्या वनस्पतींच्या दोन विभागांपैकी एक, दुसरा विभाग लायकोप्सिडा, पहिल्या विभागात नेचे (फिलिसीनी), प्रकटबीज व आवृतबीज (बीजी) वनस्पतींचा समावेश होतो, मोठी पाने व त्यामुळे रंभात असलेली पर्णविवरे हे यांचे वैशिष्ट्य तर लहान पाने व पर्णविवरांचा अभाव हे दुसऱ्याचे वैशिष्ट्य, दुसऱ्या विभागात लायकोपोडिनी, एक्किसीटीनी व सायलोफायटीनी यांचा अंतर्भाव करतात. काहींच्या मते स्फेनोप्सिडा हा अधिक एक विभाग मानावा व त्यामध्ये एक्किसीटीनीचा समावेश करावा. सिनो यांच्या मते सर्व वाहिनीवंत वनस्पतींचा (अबीजी व बीजी) अंतर्भाव एका विभागात (ट्रॅकिओफायटा) करावा तथापि असेही वर्गीकरण विवाद्य आहे.

pterospore

सपक्षबीजी पादप पंखयुक्त बीजे असलेली वनस्पती, उदा. शेवगा.

pterygium

पंख, पक्ष

pterygospermous

सपक्षबीजी

ptomaine

शविक विष, टोमेन रोगकारक सूक्ष्मजंतूंच्यापासून बनणारा विषारी क्षाराभ (अल्कलॉइड)

ptyalin

टायलिन, लालाद्रव्य स्टार्चसारख्या पिठूळ पदार्थांचे साखरेत रुपांतर करणारे लाळेतील वितंचक (एन्झाइम) द्रव्य

ptyxis

दलवलन, पर्णवलन कळीतील संरचना दर्शविणारी संज्ञा, पान किंवा पुष्पदल कळीमध्ये स्वतःभावती गुंडाळलेले किंवा घडी पडलेले (वळलेले) असण्याचे भिन्न प्रकार

puberulous

अल्पलोमश, सूक्ष्मरोमिल फार थोडी लव असलेले (पान, खोड, फुलातील भाग, फळ, बी इ.) उदा. आघाड्याचे पान, तुळशीचे प्रमुख अवयव

pubescence

लवदारपणा, लोमशत्व, रोमिलता लवदार असण्याचे लक्षण, उदा. कुंद (Jasminum pubescence Willd.)

pubescent

लोमश, लवदार, मृदुरोमी नरम व आखूड केस (लव) असलेले (अवयव), उदा. ऐसर (ईश्वर) ची फुले, फुलोरा इ. लाल कमळ (Nymphoea pubescence Willd.).

pull root

कर्षण मूळ स्वतः आकुंचन पावून खोडास जमिनीत खोलवर ओढून धरणारे मूळ, यावर आडवे कंगोरे दिसतात. उदा. अळू, केशर, नागदौना (भुईशिरड) इ.

pullulation

मुकुलायन कळ्या येणे, अंकुरणे उदा. यीस्ट नावाचे कवक.

pulp

गाभा, मगज, कल्क फळातील गीर (रसाळ अथवा मांसल), प्राण्यांतील नरम व मांसल भाग

pulsation

स्पंदन कोशिकेतील (नग्न चरबीजुके आणि प्राकलपुंज) रिक्तिकांचे आकुंचन व प्रसरण, प्राण्यांतील हृदयाची तीच प्रक्रिया

pulverulent

भुरकट, चूर्णाभ, चूर्णिल, चूर्णी भुकटी पसरल्याप्रमाणे दिसणारे उदा. काही कवकातील बीजुके अथवा बीजुकसमूह

pulvinate

सपुलवृंत, स्थूलाधारी पुलवृंत असलेले

pulvinule

पुलवंऋतक संयुक्त पानाच्या दलाचा (किंवा दलकाचा) फुगीर तळभाग.

pulvinus

पुलवृंत, स्थूलाधारिका पानाच्या देठाच्या तळाशी असलेला फुगीर उशीसारखा भाग

pulvis

भुकटी, चूर्ण

pumilus

खुजे, लघु उदा. कवठी चाफा (Magnolia pumila Andr.)

punctate

बिंदवांकित, ठिपकेदार अनेक ठिपके, सूक्ष्म खाचा अथवा अर्धपारदर्शक प्रपिंड असलेले

punctiform

बिंदुरुप ठिपक्यासारखे

pungent

१ तिक्त २ तीक्ष्णाग्र १ तिखट चव असलेले २ अणकुचीदार टोकाचे (पान), उदा. घायपात, युका, निवगूर

Punicaceae

दाडिमकुल, प्युनिकेसी प्युनिका या शास्त्रीय नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या एकाच वंशाचा अंतर्भाव असलेले कुल. याचा समावेश जंबुल गणात (मिर्टिफ्लोरीत) केला जात असे. हचिन्सन यांनी मेंदी (मेंदिका) गणात (लिथेलीझमध्ये) हे कुल घातले आहे. ग्रॅनेटेसी या नावानेही हे कुल ओळखले जाते. डाळिंब (दाडिम) ही परिचित जाती या कुलातील फक्त दोन जातींपैकी एक आहे. प्रमुख लक्षणे- काष्ठयुक्त वनस्पती, पाने साधी, बहुधा समोरासमोर किंवा मंडलित, फुले द्विलिंगी, आकर्षक, नियमित, संदले व प्रदले सुटी, ५-७, केसरदले अनेक, किंजदले अनेक व जुळलेली, किंजपुट अधःस्थ, बीजके अनेक, बीजावरण रसाळ, मृदुफळात अपुष्क बीजे, डाळिंब (Punica granatum L.)

puniceous

किरमिजी किरमीजी अगर गर्द लाल रंगाचे, डाळिंबी रंगाचे, डाळिंबाच्या फुलाच्या पाकळ्यांच्या रंगाचे

pure

शुद्ध, स्वच्छ, विशुद्ध मिश्रण नसलेले.

purity of gametes

गंतुकशुद्धी व्यक्ती मिश्रगुणयुक्त असली तरी गंतुकात एकच गुणघटक असण्याचा प्रकार, एखाद्या व्यक्तीच्या शरीरकोशिकात त्याच्या आईबापाकडून आलेल्या वैकल्पिक गुणांपैकी (उदा. खुजेपणा व उंची अथवा गुळगुळीतपणा व सुरकुतलेपणा इ.) दोन्हींचे जनक घटक (जनुके) असले तरी तिच्या प्रजोत्पादक कोशिकात त्यांपैकी एकच असतो, म्हणजे प्रजोत्पादक कोशिका (गंतुक) शुद्ध असते.

purpureus

जांभळे, नीलारुण निळे व लाल यांच्या कमीअधिक मिश्रणाने बनलेला रंग, उदा. Digitalis purpurea L. = तिलपुष्पी

pustular

पिटकित बारीक फोडाप्रमाणे पुटकुळ्या आलेले.

pustule

पिटक, पुळी सूक्ष्म उंचवट्यासारखा फोड

putamen

दृढपुष्क, घनपुष्क आठळीफळाच्या बीजामधील गर्भपोषकाचे कठीण ऊतक, उदा. आलुबुखार.

pycnidium

गर्तिका, पलिघा काही कवकातील व शैवकातील विशिष्ट प्रकारची बीजुके निर्माण करणारी पेल्यासारखी किंवा सुरईसारखी व अलिंग पद्धतीने कायकातच बनलेली पोकळी

pycnium

परिघ उथळ किंवा सुरईसारखी पोकळ असलेली व स्थिर पुं-कोशिका बनविणारी कवकातील एक संरचना.

pycnoconidium

गर्तिका बीजुक गर्तिकेत बनलेले बीजुक

pycnospore

पलिघबीजुक

pyrene

गुठळी आठळीफळीतील आठळीप्रमाणे एकबीजी व कठीण भाग, एका फळात एक किंवा अनेक गुठळ्या असणे शक्य असते, उदा. सप्ताळू (पीच)

pyrenoid

प्रकणु कोशिकेतील वर्णकणूतील (प्राकणूतील) सूक्ष्म वर्णहीन, गोल कण. अनेकदा याभोवती पिष्टकण बनतो. उदा. शैवले.

pyrenomycetes

पलिघ कवक, पायरिनोमायसेटीज पलिघ प्रकारचे घानीफल निर्मिणाऱ्या कवकांचा गट (उपवर्ग), उदा. अर्गट रोग

pyriform

कुंभाकृति पीअर फळासारखा आकार असलेले

pyrophilous

दग्धभूवासी नुकत्याच जळून गेलेल्या जमिनीवर वाढणारी (वनस्पती).

pyroxylophilous

दग्धकाष्ठवासी जळलेल्या लाकडावर वाढणारी (वनस्पती).

pyxidate

सापिधान झाकणी असलेले, उदा. घोळ, कुरडू व निलगिरी यांची फळे.

pyxidium

करंड फल लहान करंड्याप्रमाणे तळ व झाकणी असणारे व तसेच तडकणारे फळ उदा. कुरडू, शेवाळीतील बीजुकाशय

quadrangular

चौधारी चार धारा असलेले, उदा. कांडवेलीचे खोड (Vitis quadrangularis Vahl.)

quadrant

चतुर्थ फलित अंदुकाच्या विभागणीतील एक चतुर्थांश भाग

quadrat

चौकोन, चतुष्कोणक बहुधा प्रत्येकी एक मीटर बाजू असलेला, चौरस आकाराचा, त्यातील वनश्रीच्या संघटनेचा अभ्यास करण्याकरिता राखून ठेवलेला भूभाग.

quadri

चतुः- चारीच्या संबंधी उपसर्ग

quadrifid

चतुर्भागी चार भागाचे बनलेले.

quadrifoliate

चतुर्दली चार दले स्पष्ट असलेले. उदा. संयुक्त पान (Marsilea quadrifolia नावाचा एक जलनेचा)

quadrifurcate

चतुःशाखी चार शाखांत विभागलेला (अक्ष)

quadrilobate

चतुःखंडी चार तुकडे (खंड) पडलेले (पान, फळ)

quadrilocular

चतुष्पुटक चार कप्पे असलेले (फळ, किंजपुट, परागकोश), उदा. तिळाचा किंजपुट, सायकसचा परागकोश, तुळशीचे फळ.

quadrinucleate

चतुष्प्रकली चार प्रकले असलेली (कोशिका), उदा. गदाकोशिका (बीजुक तयार होण्यापूर्वी) अथवा यीस्ट (किण्व) ची धानीकोशिका.

quadriplex

चतुर्घटक द्विगुणित प्रकल असलेल्या शरीराच्या कोशिकेत पितरांकडून (आईबापाकडून) प्राप्त झालेल्या एका प्रभावी गुणाचे चार घटक असण्याचा प्रकार,

quadripolar spindle

चतुर्धुवी तर्कु चार टोके (धुव) असण्याची कोशिकेतील तर्कुतंतूंच्या आकृतीची मांडणी, बीजुके निर्माण करणाऱ्या मातृकोशिकेत प्रकलाचे अर्धसूत्रण होते त्यावेळी कधी हा प्रकार आढळतो.

quadrivalent

चतुःसंयोजी १ चार कोशिका निर्मिणारी (कोशिका) २ चार रंगसूत्रे एकत्र असलेले.

qualitative

गुणात्मक प्राणी अथवा वनस्पती यांच्या एखाद्या जातीतील प्रकारात असलेला न मोजता येण्यासारखे (भेद), उदा. रंग, फुलांचा वास, फळांची चव, बियांचे रंग इ. प्राण्यांतील क्रौर्य व चापल्य.

quantitative

परिमाणात्मक वनस्पतींतील (अथवा प्राण्यांतील) जातींच्या प्रकारात असलेले (मोजमाप करता येण्यासारखे) भेद, उदा. उंची, वजन, पानाचे खंड, फुलाच्या पाकळ्या, प्राण्याच्या पायाची बोटे, आकारमान, पिलांची संख्या इ.

quaternary

चतुर्थक, चतुर्थ चवथे,उदा. एखाद्या अक्षाचा पुनः पुनः तीन वेळा विभागून बनलेला चवथा भाग.

quiescent

निश्चल, सुप्त निष्क्रीय अवस्थेतील सजीव.

quill

शल कठीण, निमुळत्या टोकाचा लहान शूल, दंड (अक्ष) किंवा अवयव

quincuncial

विपरिहित पुष्पदलांच्या (कळीतील) मांडणीतील एक प्रकार, यामध्ये दोन पाकळ्या पूर्णपणे बाहेर, दोन पूर्णपणे आत व एका पाकळीची एक किनार आतील पाकळीच्या किनारीवर व दुसरी किनार बाहेरच्या एका पाकळीच्या किनारीखाली असते. यामुळे या सर्व पाकळ्या २,१,५,३ व ४ ह्या अनुक्रमाने जोडल्यास फिरकीप्रमाणे संरचना बनते. (उदा. गुलाब)

quincunx

पंचराश्यंतर पत्याच्या डावातील पंचा प्रमाणे किंवा फाशा (समघन) वरील पाच टिंबाप्रमाणे (चार कोपऱ्यास चार टिंबे व मध्ये एक टिंब याप्रमाणे) मांडणी,झाडांची मांडणी कधी याप्रमाणे करतात.

quinine

क्विनीन, कोयनेल कोयनेलच्या (सिंकोना) झाडाच्या सालीतील क्षाराभ (अल्कलॉइड), सिंकोनाच्या व रेमिजियाच्या इतर जातीतूनही हे उपलब्ध होते. हा त्या वनस्पतीतील उत्सर्ग होय. उदा. Cinchona officinalis L., Remijia sp.

quinquefoliate

पंचपर्णी पाच पाने असलेले उदा. Panax quinquefolius

quinquefoliolate

पंचदली पाच दले असलेले संयुक्त पर्ण

quintuplinerved

पंचशिरी पाच प्रमुख शिरा असलेले (पान), उदा. एरंड

race

प्रजाति बीजापासून प्रजोत्पत्ती करण्याइतके स्थिर प्रकार किंवा त्या व्यक्तींचा लहान गट

raceme

मंजरी, मंजिरी फुलोऱ्याचा एक प्रकार, यामध्ये मुख्य अक्ष टोकाकडे सतत वाढत राहून बाजूस फुले येतात, सर्वात कोवळे फूल टोकाकडे व जून खाली तळाकडे याप्रमाणे क्रम (अग्रवर्धी) असतो. फुलांना देठ असतात. उदा. संकेश्वर, बाहवा इ. यामध्ये फुलांचे देठ सारख्या लांबीचे असतात असे नाही,

racemose

अकुंठित

rachill

उपाक्षिका, प्राक्षिका लहान पर्णाक्ष किंवा लहान उपाक्ष, पुष्पके धारण करणारा अक्ष, उदा. गवते, लव्हाळे इ.

rachis

पर्णाक्ष संयुक्त पानाचीदले धारण करणारा अक्ष

radial

अरीय केंद्रापासून निघालेले, त्रिज्येच्या दिशेने असलेले

radical

मूलज मुळापासून जमिनीवर निघालेली अथवा मुळाच्या माथ्यावरील संक्षिप्त खोडापासून निघालेली किंवा जमिनीतील खोडापासून झुबक्यात वर येणारी (पाने), उदा.मुळा, बीट, गाजर, नागदवणा, निशिगंध यांची पाने

radicant

मूलयुक्त मुळे असलेले.

radicate

मूलबद्ध मुळांनी जमिनीत घट्ट धरून ठेवलेले.

radicicolous

मूलस्थित मुळाच्या माथ्यावर उगवलेले (उदा. फूल), अथवा मुळातच वस्ती करून असणारे (उदा. सूक्ष्मजंतू, Rhizobium radicicola)

radiciform

मूलाभ, मूलाकृति मुळासारख्या आकाराचे

radicinus

मूलाभ मुळासारखे (स्वरुप, कार्य इ.)

radicle

आदिमूल, मुलांकुर बीज रुजुन त्यातून आलेला मोड, काही अबीजी वनस्पतीतील मुळाचे कार्य करणारा प्रारंभिक अवयव

radicose

१ बहुमूली २ गुरुमूली १ अनेक मुळे किंवा २ मोठी मुळे असलेली (वनस्पती), उदा. शतावरी, डेलिया, टॅपिओका, कणगर, गुलबुश इ.

radicular

आदिमूलीय, मूलांकुरीय आदिमूलासंबंधी

radiculiformis

आदिमूलाकृति आदिमूलासारख्या आकाराचे

radiculose

उपमूळधारी अनेक उपमुळे (मुख्य मुळावरच्या शाखा) असलेले.

radius (ray)

त्रिज्या, अर, किरण उदा. १ सूर्यफूल कुलातील स्तबक फुलोऱ्यातील परिघाजवळचे भिन्न पुष्पक २ चामर कुलातील संयुक्त चामर फुलोऱ्यातील एक. ३ निकाष्ठ किरण

rain forest

वर्षावन, वर्षारण्य भरपूर पावसामुळे वाढलेले दाट जंगल, उदा. सह्याद्री वरील दाट सदापर्णी जंगल, यात काही पानझडी झाडेही असतात. कमीजास्त मोसमी पावसामुळे सदापर्णी किंवा पानझडी अशी दोन्ही प्रकारची जंगले बनतात.

rain leaf

पर्जन्यपर्ण पावसाचे पाणी खाली ठिबकून जाण्यास सोयीचे लांबट टोक (प्रकुंचित) असलेले पान. उदा.पिंपळ.

ramal

शाखीय फांदीवरील, शाखेवरचे (पान, फूल, मूळ इ.)

ramentaceous

तनुशल्की तनुशल्क असलेले

ramentum

तनुशल्क पातळ खवल्यासारखा अपित्वचेवरचा केस, उदा. नेचे

ramie

रॅमी ऱ्हीया वनस्पतींचा तंतु, Boehmeria nivea Hook and Arn. = Rhea.

ramiferous

शाखायुक्त फांद्या (शाखा) असलेले

ramification

शाखीभवन, शाखायन, शाखाविन्यास शाखांची मांडणी, शाखायुक्त बनणे

ramiform

शाखाकृति, शाखी शाखेप्रमाणे आकाराचे, शाखा असणारे

ramiparous

शाखोत्पादक शाखा निर्मिती करणारे

ramose

बहुशाखी अनेक शाखा असलेले (क्षुप)

ramosissimous

अतिशाखी फारच शाखा असलेली (औषधी किंवा क्षुप)

ramulus

उपशाखा लहान शाखा

ramunculus (twig)

अंत्यशाखा, अंतिम शाखा अनेक शाखायुक्त असलेल्या अक्षाची लहानात लहान (शेवटची) शाखा (टहाळ)

ramus

शाखा, फांदी

Ranales

मोरवेल गण, रॅनेलीझ बेंथॅम व हूकर यांच्या वर्गीकरण पद्धतीप्रमाणे हे द्विदलिकित वनस्पतींचे गोत्र असून त्यात मोरवेल कुल चंपक कुल, सीताफळ कुल, गुडूची कुल व कमल कुल यांचा समावेश गण या संज्ञेने होतो. बेसींच्या पद्धतीत मोरवेल गणात ह्या कुलांशिवाय तमाल कुल, जातिफल कुल व मिरी कुल यांचाही अंतर्भाव आहे. हचिन्सनांनी फक्त मोरवेल कुल व कमल कुल यांचा समावेश केला आहे. या गणातील काष्ठयुक्त वनस्पती प्रारंभिक व औषधीय वनस्पती विशेषत्व पावलेल्या आहेत. पुष्पदलांची सर्पिल मांडणी, मुक्त व अवकिंज किंजपुट, सुटी परिदले इत्यादी लक्षणे येथे आढळतात.

random mating

यदृच्छ संयोग, स्वैर संगम दोन किंवा अधिक भिन्न जनुकयुक्त नर गंतुकांचा दोन किंवा अधिक प्रकारच्या स्त्री गंतुकांशी होणारा संभाव्य संयोग (युति, मीलन), यातून भिन्न जनुकयुक्त अनेक रंदुकांची व त्यातून विकास पावणाऱ्या संततीची निर्मिती होत.

range

कक्षा, पल्ला कमीतकमी व जास्तीत जास्त मूल्यांमधील अंतर, उदा. उष्णतामान, पाण्याची खोली, एखाद्या वनस्पतीची निसर्गतः वस्ती करण्याचे क्षेत्र, एखाद्या क्षेत्रातील किमान व कमाल पर्जन्यमानातील किंवा तापमानातील फरक.

rank

१ सरल पंक्ति, रांग २ पद १ उभी रांग किंवा ओळ उदा. खोडावरील पानांची ओळ २ वर्गीकरणातील स्थान, उदा वर्ग, गण, वंश इ.

Ranunculaceae

मोरवेल कुल, रॅनन्क्युलेसी काळे जिरे, बाळकडू, मोरवेल, अतिविष, बचनाग इत्यादी वनस्पतींचे (द्विदलिकित) कुल, याचा अंतर्भाव मोरवेल गणात (रॅनेलीझमध्ये) करतात. प्रमुख लक्षणे- औषधीय वनस्पती, बहुधा विभागलेली पान, द्विलिंगी, नियमित, क्वचित एकसमात्र फुले, सर्पिल ते चक्रीय परिदले, क्वचित संदले व प्रदले भिन्न, केसरदले अनेक, किंजदले ऊर्ध्वस्थ, एक ते अनेक, सुटी, बीजके एक, बोंड किंवा पेटिका फळ, क्वचित मृदुफळ, बिया तेलकट व पुष्कयुक्त

rapaceous

तर्कुरुप, लुंठसम मध्ये फुगीर व गोल आणि दोन्ही टोकांस निमुळते

raphe

संधिरेषा १ अधोमुख बीजकाशी चिकटून असलेला लांबट कंगोऱ्यासारखा बीजबंध (बीजकाचा देठ) उदा. सूर्यफूल २ करंडक वनस्पतीच्या कोशिकावरणावर असलेली भेग, यातून होणाऱ्या जीवद्रव्याच्या हालचालीने कोशिका सरपटत जाते व मागेपुढे सरकते.

raphide

सूचिस्फटिक सुईसारखे स्फटिक (कॅल्शियम ऑक्झेलेट) उदा. गोंडाळ, कोरफड, कांडवेल इत्यादींच्या पानांतील कोशिकात अनेक स्फटिकांची जुडी असते.

ratoon

मूलोद्भव छाटून टाकलेल्या मुळापासून आलेला प्ररोह (पल्लव)

raw humus

कच्चा (अपूर्ण) कुजात जैव अवशेषाचे पूर्ण रुपांतर न झालेला प्रकार.

ray

किरण, रश्मी, अर दंडाकृति अक्षातील त्रिज्येशी समांतर असा मृदूतकाचा भाग, रंभातील अवाहक ऊतक.

reaction

१ प्रतिक्रिया २ विक्रिया १ चेतकामुळे घडून येणारा बदल अथवा प्रतिसादरुप क्रिया, वसतिस्थानावर घडलेला वनस्पतींच्या समावासाचा परिणाम २ रसायनशास्त्रात ही संज्ञा रासायनिक बदलाकरिता वापरतात.

recapitulation

पुनरावर्तन त्याच अवस्थांतून पुन्हा जाणे

receptacle

१ पुष्पासन २ आशय ३ आधानी १ अनेक लहान फुले धारण करणारा अक्षाचा लांबट, सपाट, खोलगट किंवा फुगीर भाग, उदा. सूर्यफूल कुल २ कित्येक कवकांत आढळणारा बीजुकधारी भआग उदा. पीठिका, धानीफल, पलिघा, शैवाकातील प्रजनी जनक, बीजकाधानी, पुष्पस्थली ३ काही शेवाळीतील जननेंद्रिये धारण करणारा अवयव, नेचांतील बीजुककोश धारण करणारी आधारबूत संरचना

receptacular

पुष्पासनीय, पुष्पस्थलीय फुलातील पुष्पासनावर आधारलेले, पुष्पासनासंबंधी, पुष्पस्थलीसंबंधी

receptive

ग्राही, आदायी, ग्रहणशील ग्रहण करण्याची (स्वीकारण्याची) क्षमता असलेला (अवयव, भाग, किंजल्क इ.)

receptiveness

ग्रहणशीलता, आदायित्व, ग्राहकता ग्रहण करण्याची क्षमता (सामर्थ्य)

receptor

ग्राहक, ग्राही ग्रहण करणारा (अवयव, भाग)

recessive

अप्रकट, अप्रभावी एका पिढीतून दुसऱ्या पिढीत गुणदोषांचे अनुहरण होताना काही गुणदोष (लक्षणे) संततीत ताबडतोब न दिसता सुप्त (अप्रकट) राहून, त्यापुढच्या पिढीत अनुकूल परिस्थितीत दिसू लागतात म्हणून ती अप्रकट मानतात. त्यांना जी पर्यायी लक्षणे (जी लागलीच दिसतात) ती प्रकट किंवा प्रभावी ठरतात.

reciprocal

अन्योन्य, पारस्परिक, व्युत्क्रमी दोन सजीव एकत्र जीवन काढीत असताना त्यांचा एकमेकांशी देवघेवीचा संबंध अथवा व्यवहार उदा. शैवाक, कवकमूल संबंध

reciprocity

अन्योन्यता, परस्परता एकमेकात देवघेवीच्या तत्त्वावर संबंध असण्याची स्थिती, उदा. फूल व कीटक यांचे संबंध, वनस्पती व प्राणी यांचे संबंध

reclinate

अववलित कळीमध्ये पानाचा टोकाकडून तळाकडे दुमडून असण्याचा प्रकार

recolonisation

पुनर्वसन, पुनर्वसाहतीकरण एखाद्या क्षेत्रातील वनस्पतीसमुदाय नाश पावल्यावर पुनरपि तेथे वसाहत (समुदाय) स्थापन होण्याची प्रक्रिया (घटना).

recombinant

पुनस्संयोजी पुनरपि नवीन मिश्रण होणारे (घटक).

recombination

पुनस्संयोजन संकर प्रक्रियेत संकरजात एकत्र आलेल्या अनेक गुणघटकांचे संकरजंआच्या अंतःप्रजननामुळे पुढील पिढीत भिन्नप्रकारे (प्रभावी व अप्रभावी लक्षणांच्या रुपाने) मिश्रण होण्याचा प्रकार, याचा पहिला अनुभव ग्रेगर मेंडेल या शास्त्रज्ञांना आला.

reconnaissance of vegetation

वनश्रीचे पूर्वान्वेषण वनश्रीची स्थूलमानाने केलेली प्रारंभिक पाहणी, त्यानंतर पादप समाजशास्त्राच्या दृष्टीने तिचे तपशीलवार विश्लेषण.

reconstruction

पुनर्रचना, पुनर्घटना जीवाश्मस्वरुपात इतस्ततः आढळणाऱ्या प्राचीन वनस्पतींना (किंवा प्राण्यांच्या) भिन्न अवयवांचा अभ्यास करून संपूर्ण वनस्पतीची (किंवा प्राण्याची) पूर्ण कल्पना देणारी आकृती (चित्र किंवा प्रत्यक्ष प्रतिकृती) बनविणे.

rectivenius

सरलसिराल, समांतरसिरी समांतर शिरा असलेले (पान), उदा. गवते, घायपात.

red alga

लाल शैवल

red snow

लाल हिम, लाल बर्फ एका हरित शैवलामुळे (Haematococcus nivalis Agardh) लाल ठिपके पडल्याप्रमाणे दिसणारा बर्फाळ भाग

reduced

१ न्यूनीकृत, अर्धसूत्रित २ ऱ्हसित, न्यूनित १ द्विगुणितापासून एकगुणित झालेली (रंगसूत्रांची संख्या) २ विकसनात अपूर्ण राहिलेला (अवयव), क्रमविकासात संख्येत (उदा. केसरदले, किंजदले, परिदले इ.) किंवा आकारमानात (उदा. भिन्न अवयव, उंची, पानांचा आकार इ.) कमीपणा आलेला, उदा. बटाट्याचे प्ररोह ऱ्हसनाने ग्रंथिक्षोड झालेले असावे असे मानतात.

reduced apogamy

न्यूनित अनिषेकजनन, न्यूनित अयुग्मता

reduction

ऱ्हसन, न्यूनीकरण, क्षपण वर reduced येथे वर्णिलेली प्रक्रिया, रसायनशास्त्रात क्षपण ही संज्ञा हायड्रोजन अणू मिळविणे किंवा ऑक्सिजन अणू घालविणे असा सामान्यपणे होणारा प्रकार

reduplicate

बहिर्वक्र धारास्पर्शी, वक्रधारास्पर्शी फुलांच्या कळीतील पुष्पदलांच्या मांडणीचा एक प्रकार, यांमध्ये संदले किंवा पाकळ्या परस्परास फक्त किनारीनी (कडांनी) स्पर्श करतात परंतु तत्पूर्वी प्रत्येक दल बाहेर वळलेले असते. उदा. गुलखेराची संदले, बटाट्याच्या कुलातील फुलांच्या पाकळ्या

reduplication

पुनर्द्विगुणन १ मूळच्या अवयवांच्या संख्येत नवीन अवयव त्याच धर्तीवर बनल्याने संख्यावाढ होणे उदा. पाकळ्या, किंजदले, केसरदले इत्यादींची मंडले. २ रंगसूत्राच्या एकगुणित संचात एखाद्या रंगसूत्राचा भाग (खंड) दोनदा येण्याचा प्रकार. ३ संलग्नता व विलग्नता या पूर्वीच्या संज्ञाकरिता ही वापरतात.

reflexed

बहिर्नत, बहिर्वलित, बहिर्वक्र ईकदम बाहेर वळलेला (अवयव) खाली किंवा मागे वाकलेला, उदा. काही केसरदले, गुलाबाची संदले, सूर्यफूल (छदमंडल).

reg

जलोढ मरुस्थल अल्जीरियातील गाळाच्या जमिनीचे रुक्ष मैदान

regeneration

पुनर्जनन, पुनरुद्भवन जखम झाल्यावर किंवा अवयव कापून टाकल्यावर तेथील शेष पृष्ठभागापासून नवीन शाकीय अवयवांचे उत्पादन उदा. जंगलातील झाड तोडून राखलेल्या बुंध्यावर नवीन प्ररोह (फांद्या) येऊन झाड पुन्हा वाढण्याची घटना, कलमावर मुळे फुटणे, वनस्पतीत किंवा प्राण्यात नाहीसा झालेला अवयव पुन्हा प्राप्त होणे, सर्व जंगल किंवा गवताळ प्रदेश (जळल्यानंतर) पुन्हा निर्माण होणे

regermination

पुनरंकुरण स्थगित झालेले अंकुरण पुन्हा सुरु होण्याची प्रक्रिया

region

प्रदेश काही विशिष्ट प्रकारांनी (जातींनी) व्यापलेला प्रदेश

regional

प्रादेशिक विशिष्ट प्रदेशातील, प्रदेशासंबंधी

regma

पालिस्फोटी फळ तडकून तीन किंवा अधिक एकबीजी व स्फोटक फलांश (कुडी फळ) बनविणारे शुष्क फळ उदा. एरंड, मोगली एरंड, जंगली एरंड, भद्रदंती इ. हे फळ ऊर्ध्वस्थ, त्रिपुटक किंजपुटापासून बनलेले असते.

regression

परागति, घट प्रगतीऐवजी उलट प्रक्रिया, उदा. प्रगत अवयवाऐवजी तत्पूर्वीचा कमी दर्जाचा अवयव बनणे, पाकळ्याऐवजी संदले, केसरदलाऐवजी पाकळ्या

regressive evolution

प्रतिगामी क्रमविकास वनस्पती अथवा प्राणी यांच्या सद्यःस्थितित पूर्वजांशी तुलना केल्यास, आढळणारा अप्रगत (ऱ्हास दर्शविणारा) बदल. हा बदल काही लक्षणांत (उदा. उंची, आकारमान, संरचना, संख्या, प्रसार इ.) विशेषेकरून आढळतो. उदा. काही वनस्पती कुलांत परिदलांचा आकार व संख्या यात परागति दिसते (उदा. मिरी-कुल) तर काही कुलात वृक्षाऐवजी औषधी अधिक (उदा. सूर्यफूल कुल) पण संख्या व प्रसार यात प्रगति आढळते (पहिला क्रमांक). तृण कुलात फुलांच्या संरचनेत परागति आहे परंतु संख्या व प्रसार यामध्ये गवतांचा दुसरा क्रमांक लागतो.

regular

नियमित आकार व संरचना यामध्ये समात्रता असणारे (फूल),

regulation

नियमन प्रतिकूल परिस्थितीतही नित्य स्थिती व शरीरकार्ये चालू ठेवण्याची क्षमता.

rejected name

त्यक्तनाम नवीन वैधनाम दिल्यामुळे टाकून दिलेले जुने नाव.

rejuvenation

पुनरुज्जीवन, पुनर्युवीकरण, पुनर्युवन विद्यमान कोशिकेतील जीवद्रव्यापासून नवीन एक नग्न कोशिका बनविण्याची प्रक्रिया, उदा. काही शैवल वनस्पतींची गंतुके व बीजुके

remains

अवशेष विनाशक प्रक्रियेतून उरलेले (शेष) अथवा वाचलेला भाग

reniform

मूत्रपिंडाकृति, वृक्काकार मूत्रपिंडाप्रमाणे (काजूच्या फळाप्रमाणे) एका बाजूस (तळाशी) खाच असलेले व दुसऱ्या बाजूस (टोकाकडे) गोलसर असलेले (पान, फळ, बी इ.) उदा. बाम्हीचे पान, उंदीरकानी (Ipomea reniformis chois)

reorientation

पुनर्विन्यास, पुनःस्थापन अवयवांच्या सापेक्ष स्थितीत बदल, उदा. आमरांची फुले, काही फुलातील केसरदले व किंजदले यांची परागणानंतर पूर्व स्थिती बदलते. उदा. भारंगी, सॅल्व्हिया.

reparation

पुनर्वर्धन, हानिपूर्ति नाश पावलेला अवयव, तेथेच पुन्हा नवीन बनणे, उदा.मुळाचे टोक फार थोडे तुटले असल्यास नवीन येणे, चिरले गेले असल्यास दोन नवीन टोके येणे.

repend

अल्पतरंगित फार कमी प्रमाणात तरंगाप्रमाणे किनार असलेले (पान किंवा तत्सम अवयव).

repent

प्रसर्पी रांगते व मुळांनी चिकटून राहणारे खोड असलेली (वनस्पती), उदा. केसर (Jussiaea repens L.)

repetition

पुनरावृत्ति पुन्हा घडून येण्याची प्रक्रिया

replicate

बहिर्वक्र बाहेरच्या बाजूस वळून पुन्हा खाली वाकलेली (उदा. किनार).

replum

छद्मपट, आभासी पट (पडदा) काही वनस्पतींच्या किंजपुटात नंतर बनणारा पडदा, बीजकाधानी याला चिकटून राहिल्याने फळाची झडपे अलग होतात उदा. मोहरीचे (सार्षप) फळ

reproduction

प्रजोत्पादन, पुनरुत्पादन, जनन विद्यमान (हयात असलेल्या) व्यक्तीपासून शाकीय, अलिंग किंवा सलिंग पद्धतीचा अवलंब करून नवीन त्यासारखी व्यक्ती (संतती) निर्माण होण्याची प्रक्रिया (घटना).

reproductive

जनक, पुनरुत्पादक, प्रजोत्पादक नवीन संतती निर्माण होण्यात भाग घेणारा (अवयव किंवा कोशिका), उदा. बीज, बीजुक, गंतुक, रंदुक इ.)

repulsion

प्रतिकर्षण, विलग्नता सजीवांचे किंवा त्यांच्या वैकल्पिक लक्षणांचे परस्परांना टाळणे. जनकाकडून (आईबापाकडून) आलेल्या भिन्न वैकल्पिक लक्षणांच्या घटकांचे संततीत उतरताना स्वतंत्र व्यवस्थापन होण्याऐवजी, भिन्न जनकांतून, काही घटक अनेकदा एकत्रपणे संततीत उतरतात त्यास संलग्नता (coupling) म्हणतात. तसेच कधी भिन्न जनकातून आलेले भिन्न वैकल्पिक घटक पुढे परस्परांशई होणारी नवीन युति टाळतात, याला विलग्नता म्हणतात. दोन्ही घटनांचा सारखाच परिणाम प्रत्यक्षात दिसतो, तो असा की, आईबापांच्या शरीर कोशिकातील वैकल्पिक घटकांची युति गंतुक जननात शक्यतो चालू ठेवण्याची (अबाधित राखण्याची) प्रवृत्ती आढळते.

reserve cellulose

संचित तूलीर, राखीव सेल्युलोज साठवून ठेवलेले अर्धतूलीररुप अन्न उदा. खारकेच्या बीजात विशिष्ट प्रकारे कोशिकावरणात साठवून ते अन्न बीजाच्या अंकुरणात विद्राव्य स्वरुपात आणून वापरले जाते.

residue

अवशेष विशिष्ट प्रक्रियेनंतर उरलेला.

resin

राळ, रेझीन चिकट, अविद्राव्य, घनीभूत किंवा कठीण टर्पेंटाइन यासारख्या वनस्पतीत (पाइन, फर इ.) बनलेला व सालीतून निसर्गतः किंवा जखम झाल्यावर पाझरणारा टाकाऊ पदार्थ, उदा. बोळ, गुग्गुळ, धूप, बाल्सम इ.

resinogenic

राळ जनक

resinosis

राळस्त्राव काही झाडातून कवकांच्या उपद्रवामुळे (उदा. Armillaria mellea) सुटलेला अनियंत्रित, अनैसर्गिक व विपुल राळेचा पाझर, उदा. शंकुमंत वनस्पती.

resistance

प्रतिरोध प्रतिकार करण्याची क्षमता, उदा. रोगप्रतिरोध

respirable

श्वसनीय श्वसनक्रिया होण्यासारखे (होऊन ऊर्जाप्राप्ती होण्यासारखे) उदा. साखर.

respiration

श्वसन, श्वासोच्छवास प्राणवायू आत घेऊन कार्बन डाय ऑक्साइड व पाणा बाहेर सोडणे व ऊर्जाप्राप्ती करणे इत्यादी प्रक्रियेस सानिल (normal, aerobic) श्वसन म्हणतात. ऑक्सिजन बाहेरुन न घेता ऊर्जेचे उत्पादन करणे यास अननिल किंवा निर्वात (anaerobic) श्वसन म्हणतात (उदा. यीस्ट, काही सूक्ष्मजंतू), याला अंतःश्वसन (internal respirtion) असेही म्हणतात. श्वसनक्रिया मूलतः ऑक्सिडीकरण होय. ती एक ज्वलनक्रिया आहे व ती कमी तपमानात घडून येते.

respiratory coefficient

श्वसन गुणक आत घेतलेला ऑक्सिजन व बाहेर सोडलेला कार्बन डाय ऑक्साइड यांचे गुणोत्तर (co२o२), सर्वसाधारणतः (co२o२ = १) असे आढळते तथापि तेलबियांच्या श्वसनक्रियेत ऑक्सिजन अधिक घेतला जाऊन कार्बन डाय ऑक्साइड कमी सोडला जातो व निर्देशांक (भागाकार) १ पेक्षा कमी होतो (सुमारे .०७), प्रथिनांचा श्वसन निर्देशांक (.०८)

respirometer

श्वसनमापक वायुविनिमयाचे मोजमाप करण्याकरिता वापरलेले उपकरण, यामध्ये अंकुरणाऱ्या बिया किंवा उमलणाऱ्या कळ्या यांचा उपयोग करतात.

response

प्रतिक्रिया, प्रतिसाद चेतकाला सजीवाने भिन्न भिन्न प्रकारे दिलेला प्रतिसाद, सजीवांच्या संवेदनक्षमतेचा आविष्कार, उदा. अनुवर्तन, अनुचलन, अनुकुंचन इत्यादी हालचाली व आदिजीव सदृश प्रतिसाद.

rest

विश्राम कडक हिवाळ्यात शीत तपमानामुळे आणि कडक उन्हाळ्यात ओलाव्याच्या अभावी काही वनस्पतींची चयापचय निष्क्रियता.

resting cell

विश्रामी (निश्चल) कोशिका, विश्रामी पेशी निष्क्रियावस्थेत असलेली स्वतंत्र जिवंत कोशिका

restitution

नवोद्गम, प्रत्यास्थापन, यथापूर्वस्थापन नाश पावलेल्या अवयवांची किंवा अवयवांच्या भागंआची पुन्हा वाढ (पुनर्जनन), वनस्पतीत ही घटना विकासावस्थेतील भागातच घडून येते. (उदा. फार लहान रोपे, वर्धिष्णु भाग इ.), इतरत्र जून ऊतकांचे विकासी ऊतकात रुपांतर होऊन नवीन वर्धिष्णु बिंदू निर्माण होतात व नवीन अवयव बनतात. काही प्राण्यामध्ये प्रत्यक्ष नाश पावलेल्या अवयवांच्या जागी नवीन अवयव बनतात.

restricted

निर्बंधित, सीमित परिस्थितीच्या दबावामुळे मर्यादित झालेला (उदा. वनस्पतीचा प्रसार किंवा वाढ)

resupinate

विपर्यस्त खालची बाजू वर आल्याप्रमाणे स्थान बदलणे उदा. काही कवकांचा बीजुकोत्पादक थर सर्वात वर असतो.

resupination

विपर्यास वर वर्णिलेली प्रक्रिया. मूळच्या स्थितीच्या उलट स्थिती होणे. उदा. आर्किडच्या फुलाची अंतिम स्थिती आरंभीच्या अवस्थेच्या (स्थितीच्या) उलट असते कारण विकास होत असताना ते अर्धे स्वतःभोवती फिरते.

resurrection plant

पुनर्जीवी वनस्पती एकदा सुकल्यावर पुन्हा पाण्यात ठेविली असता पूर्ववत आकार धारण करणारी वनस्पती, उदा. सिलाजिनेला लेपिडोफायला, ऍनॅस्टॅटिका, काही नेचे (प्लिओपेल्टिस) इ.

retardation

प्रगतिरोध मुक्तपणे वाढ किंवा विकास होण्यास प्रतिबंध किंवा मर्यादा. उदा. प्रकाशाचा प्रत्यक्ष परिणाम वाढ मर्यादित करतो. अंधारातील वाढ सापेक्षतः अधिक असते. खोड व फांद्या अधिक लांब परंतु पाने फार लहान व फुलांचा अभाव आढळतो.

retentivity

धारणशीलता धरुन ठेवण्याची क्षमता. उदा. जमिनीची पाणी धरून ठेवण्याची शक्ती तिच्या कणांच्या आकारावर व ह्यूमस (कुजकट पदार्थ) वर अवलंबून असते.

reticulate

जालरुप, जाळीदार जाळे असलेले, जाळीप्रमाणे संरचना असलेले, उदा. जाळ्याप्रमाणे फळाच्या सालीचा पृष्ठभाग असलेले रामफळ (Anona reticutata L.)

reticulate ventation

जाळीदार सिराविन्यास

reticulum

जाल, जाळे आडव्या व उभ्या धाग्यांनी बनलेला पापुद्रा (पल्ल) उदा. नारळाच्या पानाच्या देठाशी बनलेला.

retiform

जालाकार जाळ्यासारखे

retinaculum

१ परिवाहक २ अंकुशाभ १ एक किंवा अधिक परागपुंज एकत्र चिकटवणारा प्रपिंड (उदा. आमरे) २ बिया पक्क होईपर्यंत त्यांना आधार देणारा आकड्यासारखा बीजबंध (उदा. वासक कुल)

retinerved

जालसिराल, जालसिरी शिरांचे जाळे असलेले (पान).

retrogression

परागति, प्रतिगमन अधिक साधेपणा (अप्रभेदन) दर्शविणारा उलटा विकास. पादप समुदायात किंवा व्यक्तिगत विकासात हा प्रकार आढळतो. अनुक्रमणाच्या विरुद्ध ही प्रक्रिया घडून येते व पादपसमुदाय अस्थिर व साधा बनतो.

retrogressive

परागामी, प्रतिगामी परागति दर्शविणारे, उदा. पूर्वकालीन हवामानाशी सुसंबद्ध असा स्थायी समावास (बदललेल्या परिस्थितीनुरुप विकास न पावलेला)

retrose

पश्चवक्र, अवनत मागे किंवा खाली वाकलेले उदा. गुलाबाचे काटे

retroserrate

पश्चदंती अंशतः खंड पडलेल्या पात्याचे भाग मागे वळलेले असून टोकास एक काहीसा त्रिकोणी भाग असलेले (साधे पान), उदा. पाथरी.

retting

तंतुविलगन पाण्यात कुजवून तंतुयुक्त भाग अलग करणे, उदा. ताग, जनस, घायपात इ. ची पाने व खोड

retuse

निम्नाय टोकास खोलगट असलेले (पान, उदा. तागाची एक जाती), उदा. नांदुरुक (Ficus retusa L.), असाणा (Bridelia retusa Spreng).

reversion

प्रत्यावर्तन पूर्वस्थितीवर (पूर्वावस्थेप्रत) येणे, पूर्वजांची काही लक्षणे विद्यमान पिढीत दिसून येण्याची घटना.

revolute

बहिर्वलित दोन्ही कडा खालच्या पृष्ठाकडे स्वतंत्रपणे वळून दोन सुरळ्या झालेले (साधे पान, उदा. कण्हेर)

revolving nutation

परिवर्धन

Rhamnaceae

बदरी (बोर) कुल, ऱ्हॅम्नेसी बोर, तोरण इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. याचा समावेश बेसी आणि बेंथॅम व हुकर यांनी ज्योतिष्मती गणात (सीलॅस्ट्रेलीझमध्ये) व एँग्लर व प्रँटल यांनी बदरी गणात (ऱ्हॅम्नेलीझमध्ये) केला आहे. प्रमुख लक्षणे- काष्ठयुक्त (झुडपे व वृक्ष) वनस्पती, काही वेली, पाने साधी, व एकाआड एक, लहान उपपर्णे, फुले, लहान, हिरवट किंवा पिवळट, संदले ४-५, पाकळ्या सुट्या, ४-५ किंवा नसतात, पाकळ्यासमोर ४-५ केसरदले, किंजदले ऊर्ध्वस्थ ते अधःस्थ, २-५ व तितकीच बीजके, फळ शुष्क किंवा आठळीयुक्त

rheotropic

धारानुवर्तनी, स्त्रोतानुवर्तनी पाण्याच्या झोताच्या चेतनेमुळे त्या दिशेने किंवा त्याविरुद्ध दिशेकडे वाढणारे.

rheotropison

धारानुवर्तन वर वर्णिलेला प्रकार.

rhipidium

व्यजनवल्लरी बाजूच्या शाखा एकाआड एक पद्धतीने पण समोरासमोरच्या दिशेने परस्परावर वाढलेल्या असल्याने पंख्यासारखा दिसणारा कुंठित फुलोरा, यामध्ये पहिल्या अक्षावर टोकांस फूल व खाली बाजूस (पहिल्या अक्षाजवळ) तिसरा अक्ष याप्रमाणे अनेक अक्ष निर्माण होतात व सर्व फुले एका पातळीत येतात, उदा. आयरिस व जुंकस (प्रनड) वंश.

rhizine

मूलबुव साधा एक तंतू किंवा शाखित तंतू अथवा अनेक समांतर तंतूंचा एकरुप झुबका, उदा. शैवाकांतील (दगडफुलातील) अनेक जातींत असे शोषणाचे कार्य करणारे व वनस्पतीएस आधार देणारे अवयव आढळतात.

rhizocorm

स्थूलमूलक्षोड मांसल व जाडजुड असलेले जमिनीतील खोड, उदा. आले, हळद, कर्दळ.

rhizogenic

मूलजनक मुळे निर्मिणारे.

rhizoid

मूलकल्प, मूलाभ मुळासारखे काय करणारे पण साधे केसासारखे एककोशिक किंवा अनेककोशिक पण तंतूसारखे उपांग, उदा. शेवाळी, प्रारंभिक नेचाभ पादप (टेरिडोफायटा), सायलोफायटीनी, कित्येक गंतुकधारी.

rhizomatous

मूलक्षोड जनक, मूलक्षोडयुक्त मूलक्षोड निर्मिणारे, मूलक्षोड असणारे.

rhizome

मूलक्षोड, मूलस्तंभ जमिनीखाली आडवे वाढणारे, मुळासारखे दिसणारे, खवल्यासारखी पाने असलेले, द्विपार्श्व, बहुधा बहुवर्षायु, जमिनीवर पाने, फांद्या, फुलोरे व जमिनीतील मुळे निर्मिणारे खोड (रुपांतरित), उदा. कर्दळ, हळद, आले, दूर्वा (हऱ्याळी) इ.

rhizomorph

तंतुजटा कवकाच्या तंतूंची बनलेली मुळासारखी शाखायुक्त जुडी, उदा. भूछत्र, भूकंदुक इ.

rhizophilous

मूलवासी मुळावर वाढणारे.

Rhizophoraceae

कांदल कुल, ऱ्हायझोफोरेसी पांशी, कांदल, कांकरा, चौरी इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. याचा समावेश जंबुल गणात (मिटेंलीझ) केला जातो. प्रमुख लक्षणे- समोरासमोर व उपपर्णे असलेल्या पानांची झाडेझुडपे, द्विलिंगी, अवकिंज ते अपिकिंज, नियमित फुले, संदले ४-८, पाकळ्या ४-८ सुट्या, केसरदले ८ ते अनेक व बिंबावर आधारलेली, २-५ ऊर्ध्वस्थ किंजदले (जुळलेली), किंजपुटात २-५ कप्पे व प्रत्येकात २ बीजुके, मृदुफळ

rhizophore

मूलदंड, मूलधर मुळे धारण करणारी पर्णहीन शाखा, उदा. सिलाजिनेला.

Rhizophoretum

कांदल संघात कांदलाची एखादी जात किंवा अनेक जाती निसर्गतः एकत्र वाढत असलेला समावास, यामध्ये ही वनस्पती प्रभावी असते. किनाऱ्यावरील खाऱ्या दलदलीत यांचा एक समुदाय आढळतो.

rhizotaxis

मूलविन्यास,मूलतंत्र, मुलांची मांडणी

Rhodology

गुलाबविज्ञान गुलाबासंबंधीची सर्व शास्त्रीय माहिती.

Rhodophyceae

लाल शैवलवर्ग, ऱ्होडोफायसी शैवल वनस्पतीपैकी लाल रंगाचे द्रव्य (फायकोएरिथीन) शिवाय कधी निळे रंगद्रव्य (फायकोसायनीन) प्रामुख्याने आढळणाऱ्या साध्या कायक वनस्पती, इतर शैवलाप्रमाणे यांमध्येही हरितद्रव्य असतेच. बहुतेक सर्व खाऱ्या पाण्यात, परंतु काही गोड्या पाण्यात आढळतात. केसरहीन नर गंतुके व स्त्री गंतुके असतात. या सर्वांचा अंतर्भाव हल्ली ऱ्होडोफायटा अथवा लाल (रक्त-) शैवल विभागात करतात.

rhombate

चतुष्कोणी चार कोन असलेल्या चौकटीप्रमाणे. उदा. ऍडिँटम नेचाच्या एका जातीचे पान.

rib

मध्यासरा पानाच्या मधली मुख्य शीर, प्राथमिक शीर.

ribbed

सिराल उठावदार (ठळक) शिरा असलेले, उदा. वडाचे पान.

ribbon-shaped

पट्टाकृति सपाट पट्टीप्रमाणे असलेले (पान), उदा. गवते, सवाला (वॅलिस्नेरिया, टेपग्रास).

ribonucleic acid

रिबो (रायबो) न्यूक्लीइक अम्ल

ribosome

रिबोसोम, रायबोसोम प्रथिनांचे संश्लेषण करणारा, आर एन ए (रिबोन्यूक्लीइक अम्ल) चा भरपूर साठा असलेला, परिकलात आढळणारा व कधी परिकलातील सूक्ष्म जालकतंतूस (अंतःप्राकल जालकास) चिकटून असणारा अतिसूक्ष्म कण, असे असंख्य कण परिकलात असतात.

ridge

कटक, कंगोरा लांबट अखंड उंचवटा

ridged

कटकित, कंगोरेदार अनेक कटक (कंगोरे) असलेले, उदा. दोडका, भेंडी यांची फळे, खडशेरणीचे व एक्किसीटमचे खोड, फांद्या इ.

right handed twiner

उजवी वेल, दक्षिणावर्ती वेल

rigid

ताठर, दृढ फारसे न वाकणारे (उदा. खोड, पान, काटे इ.) उदा. लहान सूर्यफूल (Helianthus rigidus Desf.)

rigor

श्रांति वाढीस प्रतिकूल परिस्थितीमुळे वनस्पतीस आलेला थकवा व निष्क्रियता.

rind

साल, कवच, वल्क झाडाची वा फळाची बाहेरील चिवट साल (आवरण, आच्छादन).

ring

वलय, कडे गोलाकार कंगोरा (कटक) अथवा कडी, उदा. काही वाहिका किंवा वाहिन्यातील जाड कंगोरे, खोडाच्या आडव्या छेदात दिसणारी काष्ठातील वार्षिक वर्तुळे

ring bark

वलयवल्क, वलयीवल्क गोलसर पट्ट्यांनी सोलून जाणारा खोडाच्या बाहेरील भाग उदा. भूर्ज

ring cell

वलयकोशिका, वलयपेशी आंगठीसारखी कोशिका

ring disease

बांगडी रोग बांगडीप्रमाणे खोडात पसरून वनस्पतीचा नाश करणारा रोग उदा. बटाटा.

ringent, bilabiate

जृंभोष्ठी

ringworm

नायटा, दद्रु एका कवकापासून (Trichophyton) होणारा गोल कंगोऱ्यासारखा त्वचारोग.

riparian

नदीतटीय, स्त्रोतसमीपस्थ, नदीतीरस्थ नदीच्या किंवा पाण्याच्या ओहोळाच्या कडेने वाढणारी (वनस्पती, वनश्री) उदा. Homonoia riparia Lour.

ripe

पक्क पूर्ण वाढ झालेले (फळ, बीजुककोश, रेतुकाशय इ.)

rivularis

जलतीरस्थ पाण्याच्या (नाला, झरा, ओहोळ इ.) कडेने वाढणारे, उदा. Rivularia (एक नीलहरित शवल).

RNA

आरएनए रिबोन्यूक्लीइक (रायबोन्यूक्लीइक) ऍसिड यांचे संक्षिप्त रुप, प्रथिन संश्लेषणात याचा महत्त्वाचा वाटा असतो, सर्व सजीवांत हे आढळते.

rock garden

शैलोद्यान खडकाळ जागी वाढणाऱ्या मरुवनस्पतींची बाग (बागेचा भाग), कलांचो, पानफुटी, निवडुंगाच्या भिन्न जाती, कॉटिलेडॉन इ. वनस्पती तेथे वाढतात.

rolling mechanism

लोळण यंत्रणा गडबडा लोळत, वाऱ्याने दूरवर जमिनीवरुन (फिरत) जाण्याची योजना, उदा. समुद्रकिनाऱ्यावर वाढणाऱ्या काही वनस्पतींची फळे (Spinifex suqarrosus), रानमेथी, लसूणघास इ. जेरिकोचा गुलाब व सिलाजिनेलाची एक जाती संपूर्णपणे जमिनीतून निघून वाऱ्याने दूरवर गडगडत जातात.

root

मूळ, मूल उउच्च वनस्पतीत आढळणारे, खोडापासून जमिनीत व प्रकाशाविरुद्ध दिशेकडे वाढत जाणारे, वनस्पतीस आधार देणारे व लवणयुक्त पाणी शोषून घेणारे इंद्रिय

Rosaceae

गुलाब कुल, रोझेसी गुलाब, जरदाळू, बिही, रॉसबेरी, स्ट्रॉबेरी, नासपाती, सफरचंद इत्यादि द्विदलिकित फुलझाडांचे कुल. याचा अंतर्भाव गुलाब गणात करतात. प्रमुख लक्षणे- औषधी, वेली, झुडुप व वृक्ष, पाने साधी किंवा संयुक्त व बहुधा उपपर्णासह असतात, बहुधा द्विलिंगी व एकसमात्र फुले, संदले पाच व जुळलेली, पाकळ्या बहुधा पाच व सुट्या, केसरदले अनेक, किंजदले जुललेली किंवा सुटी व बहुधा अनेक, फुले परिकिंज किंवा अवकिंज, फळे विविध, साधी किंवा घोसफळे, बीजे थोडी व अपुष्क.

rosaceous

गुलाबाकृति, गुलाबवणा गुलाबपुष्पाप्रमाणे पाकळ्यांची मांडणी असलेला पुष्पमुकुट, गुलाबी रंगाचा.

Rosales

गुलाब गण, रोझेलीझ बेंथॅम व हूकर यांच्या पद्धतीप्रमाणे हे गोत्र समजले जाते व एंग्लर व प्रँडल यांच्या व बेसीच्या पद्धतीत हा गण असून त्यात शिंबी कुल, गुलाब कुल इत्यादींचा समावेश होतो. हचिन्सनांच्या पद्धतीत शिंबी कुलाचा समावेश नाही. ह्या गणाचा उगम मोरवेल गणाशी संबंधित असून त्यातील फुले चक्रीय, पूर्ण, एकसमात्रापासून अरसमात्र या मर्यादेत मुक्तप्रदल, पंचभागी असतात, केसरदले अनेक, किंजदले थोडी किंवा अनेक, सुटी किंवा जुळलेली.

rosette

गुच्छ, गुच्छाकृति गुलाब पुष्पातील पाकळ्यांच्या मांडणीप्रमाणे असलेला पानांचा झुबका, उदा. कोरफड, घायपात, कॉटिलेडॉन इ.

Rosetum

गुलाब सघात गुलाबांच्या अनेक झाडांचा नैसर्गिक समुदाय (समावास).

roseus

गुलाबी, फिकट लाल उदा. गुलखेरा (Althea rosea (L). cav.), सदाफुलीचा एक प्रकार (Vinca rosea L.)

rostellum

चंचुक केसरमंडल व किंजमंडल याच्या स्तंभाच्या टोकाचा अरुंद चोचीसारखा भाग उदा. आमरे (ऑर्किड)

rostrum

चंचू चोचीसारखा वर वाढलेला भाग

rot

कूज कवक किंवा सूक्ष्मजंतू यामुळे होणारे अनेक कुजण्याचे प्रकार.

rotate

चक्राकृति गोलाकार, चाकासारखा, सपाट व खाली आखुड नलिकेवर आधारलेला (जुळलेल्या पाकळ्यांचा पुष्पमुकुट). उदा. वांगे, मिरची, रुई इ.

rotation

परिगमन कोसिकेतील (सूक्ष्म शरीर घटकातील) सजीव द्रव्याची कोशिकेच्या आवरणाच्या आतील बाजूस चालणारी प्रदक्षिणा उदा. नायटेला, सवाला अशा कित्येक जलवनस्पती.

rotund

वर्तुळाकृति एकंदरीने गोल आकाराचे पण काहीसे आयत (पान), उदा. कमळ, भुईचाफा (Kaempferia rotunda L.)

rough

१ खरबरीत २ रोमश १ पृष्ठभाग खडबडीत असलेले २ पृष्ठभागावर ताठर केस असलेले (उदा. पान, खोड, फळ इ. खरवताचे व प्राजक्ताचे पान, भोपळ्याचे खोड, पान, देठ इ.

Rubiaceae

कदंब कुल, रुबिएसी मंजिष्ठ, कदंब, कॉफी, पापटी, अनंत, राईकुडा इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. बेंथम व हूकर यांच्या वर्गीकरणाप्रमाणे याचा अंतर्भाव रुबिएलीझ गोत्रात असून एंग्लर व प्रँटल यांच्या व बेसींच्या पद्धतीत त्याच नावाच्या गणात आहे. हचिन्सन यांनी रुबिएलीझ गणात फक्त रुबिएसी हे एकच कुल समाविष्ट केले आहे. विविध उपपर्णे असलेली समोरासमोर पाने, पुष्प संरचनेत ४-५ भागांची मंडले, संदले फार लहान, पाकळ्या जुळलेल्या, अधःस्थ किंजपुट व सपुष्क बियांची विविध फळे, इत्यादी लक्षणे या कुलात आढळतात. कॉफी उपकुल (कॉफीऑइडी) व सिंकोना (कोयनेल) उपकुल (सिंकोनॉइडी) अशी कदंबकुलाची विभागणी करतात.

rubidus

लालसर

rubrica

लाल, तांबडे उदा.मयाळ (Basella rubra L.) या वेलीचे खोड, फांद्या, देठ इ. अवयव.

ruderal

अपशिष्टवासी, अपशिष्ट पादप, क्षेप्यवासी वर्ज्य (कचरा वगैरे टाकाऊ माल) वस्तूंवर अथवा ओसाड जागी वाढणारी वनस्पती उदा. ओसाडी काटेरिंगणी, काटेमाठ, काटेधोत्रा, पांढरा धोत्रा इ.

rudiment

अवशेष, रुद्ध खुरटलेला, पूर्ण वाढ होण्याअगोदर ती थांबून अर्धवट विकास पावलेला (अवयव), उदा. स्त्री पुष्पातील कार्यक्षम नसलेली केसरदले, केलातील बिया.

rugose

सुरकुतलेले सुरकुत्या पडलेले, उदा. खोड, फळ, तोरण (Zizyphus rugosa Lamk.) भिरी व गुलबुश यांची फळे.

ruminate

रेषाभेदित अनेक रेषांनी भरलेले (बियातील मगज, पुष्क), उदा. जायफळ, हिरवा अशोक, सुपारी, सिताफळ इत्यादींचे बी. येथे बीजावरणाचा आतील थर मगजात इतस्ततः वाढलेला असतो.

runcinate

पश्चदंती पात्याच्या कडावरचे (करवती) दात खाली तळाकडे वळलेले असणे, उदा. दुधाळचे पान, पाथरी (Lactuca runinata DC).

runner

धावते खोड, धुमारा मुख्य खोडापासून निघालेली व जमिनीवर सरपटत मुळांनी चिकटून वाढणारी बाजूची शाखा, उदा. बाम्ही.

rupestral

भित्तिवासी भिंतीवर वाढणारी (वनस्पती).

rust

तांबेरा, गेरवा तांबूस, पिवळट, तपकिरी, गर्द पिंगट रंगाच्या ठिपक्यांनी सहज ओळखू येणारा कवकजन्य रोग, लोखंडावरील गंजाप्रमाणे दिसल्याने तसे नांव पडले आहे.

Rutaceae

सताप कुल, रुटेसी बेल, कवठ, सताप, लिंबू, कढिलिंब इत्यादींचे द्विदलिकित कुल. हे हचिन्सन यांनी सताप गणात (रुटेलीझमध्ये) अंतर्भूत केले आहे. बेसींच्या व बेंथॅम व हूकरच्या पद्धतीत भांड गणात (जिरॅनिएलीझमध्ये) घातले आहे. सुगंधी प्रपिंडचित्रित बहुधा संयुक्त पाने, नियमित द्विलिंगी फुले, संदले व प्रदले ४-५, केसरदले ५,८,१० अथवा अधिक, सुटी किंवा अनेक जुड्यांची असून किंजपुट बिंबावर व ऊर्ध्वस्थ. किंजपुटातील अनेक कप्प्यात दोन ते अनेक बीजके, फळे विविध.

Rutales

सताप गण, रुटेलीझ हचिन्सन यांच्याखेरीज इतरांनी हा गण मानलेला नाही, त्यातील एकमेव रुटेसी कुलाचा समावेश भांड गणात (जिरॅनिएलीझमध्ये) केला जातो. रुटेलीझ ह्या प्रारंभिक गणाचा उगम मोरवेल गणातून फार पूर्वी झाला असावा असे मानतात.

sabulose

वालुकावासी रेताड जमिनीत वाढणारी (वनस्पती),

sac

कोश पिशवीसारखा अवयव, उदा. कोशिका, वायुकोश, बीजुककोश, गर्भकोश इ.

saccate

१ कोशवंत २ कोशकल्प १ कोश असलेला संवर्त उदा. मोहरी, कोश असलेला पुष्पमुकुट उदा. स्नॅपड्रॅगॉन २ कोशाप्रमाणे कार्यक्षम

saccharatus

शर्करायुक्त साखर असलेला (ज्यापासून साखर मिळू शकेल असा पदार्थ) उदा. उसाचा रस, ताड वृक्षातील रस, मॅपल (Arenga saccharifera La bill) व बीट यांच्या काही जातींतील रस. ऊस (Saccharum officinarum L.)

Saccharomyces

किण्व शर्करासंबंधित एका धानीकवक वंशाचे नांव, यातील जाती (वनस्पती) साखरेच्या द्रवात वितंचन घडवून आणून त्याचे रुपंआतर अल्कोहॉल (मद्यार्क) मध्ये करतात व उत्पन्न होणारी ऊर्जा आपल्या जीवनात उपयोगात आणतात. बेकरी (पाव, केक बनविण्याचा उद्योग) व बीर नांवाच्या मद्योत्पादनाचा उद्योग यांमध्ये किण्वाचा मनुष्याने उपयोग केला आहे. शिवाय काही पौष्टिक गोळ्यातही किण्व असते.

saccule

लघुकोश लहान कोश

safforn

केशर केशराच्या (कंदयुक्त वनस्पतींच्या) फुलातील किंजल्कापासून काढलेले रंगद्रव्य, केशर वनस्पती (Crocus sativus L.)

sagittal plane

अरीय प्रतल दोन सारखे भाग (द्विपार्श्व समात्र) होण्याकरिता केलेल्या विभागणीतील मध्यरेषेची उभी पातळी

sagittate

शराकृति बाणाच्या टोकासारखा आकार असलेले (पान, परागकोश इ.) तळाशी रुंद व दोन बाजूस सरळ टोकदार खंड असलेले, उदा. करवीर कुलातील काही वनस्पतींतील परागकोश (उदा. कण्हेर, सदाफुली) अळूचे पान

sago

साबुदाणा काही वनस्पतींच्या भेंडापासून काढलेल्या पिष्ठयुक्त पदार्थांपासून बनविलेली कणी. त्या वनस्पती - Metroxylon sagu Rottle and M.rumphvi Mart. Cycas sp. sago palm, भेर्ली माड (Caryota urens L.)

salep

सालममिश्री, सालेप आमराच्या एका जातीच्या वनस्पतीची ग्रंथिल सुकी मुळे (Orchis latifolia L.)

Salicaceae

वालुंज कुल, सॅलिकेसी ऍस्पेन, वाळुंज (विलो), बहान (पॉप्लर) इत्यादी वनस्पतींचे कुल, यात फक्त दोनच वंशांचा समावेश केला जातो. या कुलाचा अंतर्भाव (भूर्जकुल, ओककुल, वंजकुल, अक्रोडकुल, इत्यादीबरोबर) ऍमेंटिफेरी गटात करतात. यांना नतकणिश (लोंबत्या कणसासारख्या प्रकारचे) एकलिंगी फुलोरे येतात. हा सर्व गट ऱ्हास पावलेल्या द्विदलिकित वनस्पतींचा असावा असे मानतात. यांच्या फुलात बहुधा परिदले नसून वाऱ्याकडून परागण होते. वालुंजाचे पुं-फुलोरे सरळ असतात. पुं-पुष्पात २-३० केसरदले छदाच्या बगलेत व स्त्री पुष्पात दोन जुळलेली किंजदले, बीजे अपुष्क व अनेक आणि केसाळ.

salt

लवण अम्ल व क्षार (अल्क) यांच्या संयोगाने बनलेला पदार्थ.

salt marsh

खारी दलदल, खाजण समुद्रकिनाऱ्यावरची खारट चिखलाने भरलेली पाणथळ जमीन

salvadoraceae

पीलु कुल, सॅल्व्हॅडोरेसी पीलू, किंकानेला, मिरजोळी इत्यादी समुद्रकिनारी वाढणाऱ्या वनस्पतींचे लहान तीन वंशाचे कुल. याचा अंतर्भाव अरिष्ट गणात (एंग्लर व प्रँटल) किंवा किराइत गणात (बेंथॅम व हूकर) करतात.

salver shaped

अपछत्राकृति दांड्यावर उलटे छत्र (समईसारखे) असल्याप्रमाणे (पुष्पमुकुट) उदा. सदाफुली, पारिजातक, जाई इ.

samara

सपक्ष कृत्स्नफळ, सपक्षफल शुष्क, न तडकणारे, एकबीजी, ऊर्ध्वस्थ किंजपुटापासून बनलेले पंखधारी फळ उदा. बिबळा, वावळा, सिकॅमूर

samaroid

सपक्ष कृत्स्नफलाभ, सपक्षफलाभ पंखधारी शुष्कफलासारखे

sand binder

वालुका बंधक आपल्या मुळांनी किंवा जमिनीतील खोडाच्या फांद्यांनी वाळूचे कण एकत्र धरुन त्यात वाढणारी (वनस्पती), यामुळे जमीन मोकळी न राहता स्थिर (घट्ट) बनते.

sandy soil

रेताड माती, वालुका मृदा, वाळु मृदा वाळूमिश्रित माती

sanguine

रक्तवर्ण रक्तासारखे लाल, उदा. कपबशी (Holmskioldia sanguinea Retz.) वनस्पती.

santalaceae

चंदन कुल, सॅटॅलेसी या चंदनाच्या कुलाचा समावेश चंदनगणात (सॅटॅलेलीझमध्ये) केला जातो. प्रमुख लक्षणे- अर्धवट दुसऱ्या वनस्पतीवर जगणाऱ्या वनस्पती (औषधी, झुडपे, व वृक्ष) पान साधी, एकाआड एक किंवा समोरासमोर, फुले द्विलिंगी किंवा एकलिंगी, सारख्या परिदलाची, परिकिंज किंवा अपिकिंज बिंब, परिदले २+२ किंवा २+ ३, तितकीच त्यावर आधारलेली केसरदले, अधःस्थ किंजपुटात एकच कप्पा व त्यात १-३ बीजके, कपाली किंवा आठळीफळ, एकबीजी, सपुष्क बीज.

santalin

सँटॅलीन रक्तचंदनाच्या लाकडापासून काढलेला राळयुक्त पदार्थ.

santonin

सँटोनीन किरमाणी ओव्यातील (Artemisia maritima L., santonica) कडू पदार्थ.

sap

पादपरस, रस कोशिकांतील किंवा कोवळ्या वाहिका व वाहिन्यांतील अन्नयुक्त द्रवपदार्थ, फुलोऱ्याचे दांडे किंवा काही खोडे यातून जखमेमुळे स्त्रवणाऱ्या व अन्नघटक असलेल्या रसालाही ही संज्ञा वापरतात.

sapid

रुचकर

sapindaceae

अरिष्ट कुल, सॅपिडेसी रिठा (अरिष्ठ), कपाळफोडी, रामबुतन, लिची, जखमी इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे लहान कुल, याचा समावेश अरिष्ट गणात (सॅपिंडेलीझमध्ये) करतात. संदले व प्रदले प्रत्येकी पाच, दहा केसरदले व त्याखाली बिंब. तीन जुळलेली किंजदले, ऊर्ध्वस्थ किंजपुट व त्यात तीन कप्पे व तीनच बीजके, फळे विविध

sapindales

अरिष्ट गण, सॅपिंडेलीझ आम्र कुल व अरिष्ट कुल या दोन्हींचा येथे अंतर्भाव होतो. बेंथॅम व हूकर यांच्या पद्धतीत शेवगा (शिग्रु) कुलही घातले आहे. एंग्लरांच्या पद्धतीत पीलु कुल अंतर्भूत आहे. द्राक्ष कुल व बदरी कुल यांचेशी या गणाचे जवळचे नाते आहे. याच्या गणापासून म्हणजे ज्योतिष्मती (सेलॅस्ट्रलीझ) गणापासून अरिष्ट गण अवतरला असावा असे मानतात. यामध्ये फुलातील प्रपिंडयुक्त बिंबापासून केसरदले व प्रदले वाढतात.

sapotaceae

मधूक (मोह) कुल, सॅपोटेसी चिकू, मोह, खिरणी, बकुळ इत्यादी चिकाळ वनस्पतींचे द्विदलिकित कुल, याचा अंतर्भाव बेंथॅम व हूकर यांच्या पद्धतीत टेंबूर्णी गणात (एबेनेलीझमध्ये) केला जातो. प्रमुख लक्षणे- काष्ठयुक्त व एकाआड एक साध्या पानांच्या वनस्पती, सच्छदक द्विलिंगी फुले, संदले ४-८ दोन मंडळात व जुळलेल्या तितक्याच पाकळ्यांचे एक वर्तुळ किंवा दोन वर्तुळे, अनेक जुळलेल्या ऊर्ध्वस्थ किंजदलांचा किंजपुट, मृदुफळात अनेक बीजे असतात.

saprobe

१ दुर्बलपादप २ शवोपजीवी पादप १ अशुद्ध पाण्यात वाढणारी वनस्पती. २ पहा saprophyte.

saprobiotic

शवोपजीवी मृत पदार्थांवर जगणारी (वनस्पति).

saprophyte

शवोपजीवी, मृतजीवी मृत व कुजकट जैव पदार्थावर उपजीविका करणारी वनस्पती उदा. काही सूक्ष्मजंतू व कवक

saprophytism

शवोपजीवन शवोपजीवी असण्याचा प्रकार

sarraceniales

कलश (घट) पर्णी गण, सॅरारेनिएलीझ एंग्लर व प्रँटल यांनी हा गण आर्किक्लॅमिडी गटात समाविष्ट केला असून हचिन्सन यांनी हर्बेसीत घातला आहे. प्रमुख लक्षणे- साधी, एकाआड एक, कीटक भक्षक अवयवात (घट, कलश, चंबू) रुपांतर पावलेली पाने असलेल्या लहान औषधी, फुले नियमित, अवकिंज चक्रीय ते अर्धचक्रीय (अर्धसर्पिल) परिदले सर्व सारखी किंवा संवर्त व पुष्पमुकुट स्पष्ट व अलग. ३-५ ऊर्ध्वस्थ, जुळलेल्या किंजदलांच्या किंजपुटात तीन ते अनेक बीजके, फळे विविध व बीजे सपुष्क. या गणात सॅरासेनिएसी, नेपेंथसी व ड्रॉसेरेसी ही तीन कुले घालतात. हचिन्सन यांनी नेपेंथेसीचा अंतर्भाव सापसंद गणात (ईश्वरीगमात, ऍरिस्टोलेकिएलीझमध्ये) केला आहे.

sativus

आरोपित, संवर्धित लागवडीत असलेली किंवा पिकविलेली (पेरुन वाढविलेली) वनस्पती उदा. आळीव (Lepidium sativum L.), वाटाणा (Pisumsativum L.)

savannah

रुक्षवन, सॅव्हाना काही थोडे पानझडी वृक्ष किंवा झुडपे असलेला गवताळ प्रदेश. हे गवत रुक्ष, केसाळ, जाडेभरडे पण उंच असून झुबक्यांनी वाढते.

saw toothed

दंतुर, करवती दाते असलेली (कडा), उदा. जास्वंद

saxicolous

शैलरुह खडकावर वाढणारी (वनस्पती, उदा. दगडफूल).

saxifragaceae

पाषाणभेदकुल, सॅक्सिफॅगेसी गूजबेरी, पाषाणभेद (हिं. पाखानभेद), बसक इत्यादी द्विदलिकित फुलझाडांचे एक कुल, याचा अंतर्भाव गुलाब गणात केला जातो. हचिन्सन यांनी पाषाणभेद गणात (सॅक्सिफॅगेलिझमध्ये) केला आहे. एकूण वंश तीस व जाती सुमारे सहाशे (रेंडल- ऐंशी वंश व अकराशे जाती), प्रसार - विशेषेकरून समशीतोष्ण व उष्णकटिबंधातील डोंगराळ प्रदेश. प्रमुख लक्षणे- औषधी, क्षुपे व वृक्ष, पाने एकाआड एक, फुलोरे विविध, फुले नियमित, द्विलिंगी, मंडलित, पंचभागी, क्वचित पाकळ्या नसतात. केसरदले पाचाच्या दोन मंडळात असून बाहेरचे मंडळ पाकळ्यासमोर असते. किंजदले बहुधा दोन, ऊर्ध्वस्थ किंवा अधःस्थ किंजपुट, अनेक बीजके मध्यवर्ती, अक्षाला चिकटलेली, मृदुफळात किंवा बोंडात अनेक सपुष्क बीजे.

saxifragous

शिलाभेदी खडक फोडून त्यातील भेगात वाढणारी (वनस्पती).

scab

खवड्या भिन्न कवकांमुळे मध्यत्वचेत खरबरीतपणा आणणारा रोग.

scabrous

खरबरीत

scalariform

श्रेणीरुप शिडीप्रमाणे दिसणारे, उदा. वाहिका व वाहिन्या यातील आडव्या दांड्याप्रमाणे जाड रेषा असलेले.

scale

शल्क, खवला पातळ व अनेकदा काहीसा ताठर, क्वचित मांसल व फार लहान पानासारखा अवयव,

scales, interseminal

आंतर (अंतरा) बीजी शल्क शंकूतील एकावर एक असलेल्या बीजांमधून किंवा बीजकांमधून वाढलेले खवले. उदा. सायकॅडीऑइडिया (अश्मीभूत शंकुमंत वनस्पती), काही विद्यमान शंकुमंत वनस्पती.

scalloped

स्थूलदंतुर बोथट दात असलेली कडा, उदा. पान ओवा

scaly

शल्कयुक्त, खवलेदार खवले असलेले

scandent

आरोही कोणत्याही साधनांनी वर चढणारी वेल उदा. अंजनवेल (Pothos scandens L.)

scape

पुष्पाक्ष, पुष्पबंधाक्ष जमिनीतील खोडापासून वर वाढलेला व बहुधा पर्णहीन असून टोकास एक किंवा अनेक फुले धारण करणारा दांडा, उदा. गुलछडी, घायपात, कोरफड, झेफिरलिली, नागीन, कांदा इ., काही भूछत्रात आढळणारा दांडा.

scapiform

पुष्पाक्षाकृति, पुष्पाक्षसम फुलोऱ्याच्या दांड्यासारखे

scapigerous

पुष्पाक्षधारी फुलोऱ्याचा अक्ष धारण करणारी (वनस्पती), उदा. कांदा, घायपात, कोरफड इ.

scar

किण, वण जखमेची राहिलेली खूण (वण), फांदी कापल्यावर,पान, बीज, फूल, फळ पडून गेल्यावर मूळ जागी राहिलेला वण उदा. पपईचे खोड, बीजावरची खूण (नाभि)

scarious

रुक्ष पातळ, शुष्क पापुद्र्यासारखे (छद), उदा. नागरमोथा (Cyperus scariosus R. Br.)

scarred

किणांकित अनेक वण पडलेले.

schizocarp

पालिभेदी अनेक एकबीजी तुकडे तुटून पडणारे शुष्क फळ, प्रत्येक तुकडा (फलांश) तडकणारा किंवा न तडकणारा असतो. उदा. लाजाळू, गाजर, एरंड, भांड (जिरेनियम), मुद्रा, गुलखेरा इत्यादींची फळे

schizogenous

भेदोद्भव सामान्य कोशिकावरणात फूट पडून त्या कोशिका अलग होण्यामुळे निर्माण झालेली (पोकळी किंवा नलिका) उदा. राळनलिका

schizomycophyta (Bacteria)

सूक्ष्मजंतू विभाग सर्व प्रकारच्या सूक्ष्मजंतूंचा (बॅक्टेरिया) समावेश करणारा विभाग, वर्गीकरणाच्या भिन्न पद्धतीत यालाच Schizophyta, Schizomycetes असे म्हणतात. काही अपवाद सोडल्यास हे सर्व जंतू परोपजीवी आहेत. त्यांचा आकार भिन्न परंतु आकारात फारच लहान व संरचना अत्यंत साधी तथापि त्यांचे क्रियाशीलत्व महत्त्वाचे असते. त्यांचे प्राचीनत्व वादातीत आहे. त्यांची प्रजोत्पत्ती द्विखंडनामुळे होते म्हणून त्या अर्थाचे ग्रीक नाव दिले आहे. तसेच त्यांचे कवकांशी असलेले साम्य (हरितद्रव्याचा अभाव) त्याच नावात सूचित केले आहे.

schizopetalous

भेदित प्रदली चिरलेल्या (फाटलेल्या) पाकळ्या असलेले, उदा. गोंड्याची जास्वंद (Hibiscus schizopetalous Hook)

sciad

छायावासी वनस्पति सावलीत वाढणारी वनस्पती, उदा. नेचे, शेवाळी इ.

scion

कलम फांदी एखाद्या खुंटावर कलम स्वरुपात बांधून वाढविण्याकरिता आणलेली दुसरी कोवळी फांदी

sciophilous

छायाप्रिय वनस्पती

scitamineae

कदली गण, सिटॅमिनी केळ, कर्दळ, आले इत्यादी एकदलिकित वनस्पतींचा गण. यामध्ये आराट कुल, कर्दळ कुल, कदली व शुण्ठी गण (झिंजिबरेलीझ) म्हटले आहे. बेसींच्या पद्धतीत याच गणाला इरिडेलीझ असे नाव देऊन त्यामध्ये अननस कुल व मुसळी कुल यांचाही समावेश केला आहे. वेखंड, वेलची, हळद इत्यादींचाही अंतर्भाव शुण्ठी कुलात केला जातो. विभागी एकसमात्र फुले, संवर्त व पुष्पमुकुट भिन्न, केसरमंडलात ऱ्हास, वंध्यकेसर पाकळ्यासारखे, अधःस्थ किंजपुटात तीन कप्पे व बियांत परिपुष्क ही लक्षणे या गणात आढळतात.

sclereid

कठक कोशिका फार कठीण आवरण असलेली कोशिका, अश्मगर्भी फळांचे अंतःकवच या कोशिकांचे बनलेले असते.

sclerenchyma

दृढोतक घन कोशिकावरण असलेला मृत व लांबट कोशिकांचा समूह, वनस्पतींना काठिण्य आणण्यास भिन्न अवयवात याचा वापर आढळतो, लांबट कोशिकांना दृढसूत्र म्हणतात. (sclerenchymatous fibre)

sclerite

कठक घनावरणाची कठीण कोशिका, यामध्ये भिन्न आकार असून कधी आवरणावर स्फटिक असतात. उदा. कमळाचा देठ

sclerophyllous

चर्मिलपर्णी चिवट व कठीण पाने असलेली (वनस्पती), उदा. रबर, रुई, कण्हेर, वड, कांदळ

sclerotium

जालाश्म काही कवकातील (उदा. अर्गट) सुप्तावस्थेतील अनेक तंतूंचा घन जुडगा, हा निष्क्रीय अवस्थेत जमिनीवर पडून रहतो, पुढे तो रुजून नवीन बीजुके बनतात व त्यापासून नवीन तंतू वाढतात.

scorpioid cyme

वृश्चिकाभ वल्लरी कुंठित फुलोऱ्यातील एकपद प्रकारापैकी एक, यामध्ये मुख्य अक्षावर फूल येऊन वाढ खुंटल्यावर अनेक नवीन अक्ष एकाआड एक येऊन त्यापैकी प्रत्येकाची वाढ तशीच खुंटते, सर्व अक्षांचा मिळून एक सलग अक्ष (संयुक्त पद) बनतो, त्यावर फुलांच्या दोन रांगा व टोक वाकडे व गुंडाळीप्रमाणे असते. तो विंचवाच्या नांगीप्रमाणे दिसतो म्हणून त्या अर्थाचे नाव पडले आहे, उदा. कंचट कुल, घायमारी कुल, भुरुंडी इ.

scrophulariaceae

नीरबाम्ही कुल, स्क्रोफ्यूलारिएसी नीरबाम्ही, कुटकी, टारफुला, केश, तिलपुष्पी, अंबुली, बांबू, हरिणखुरी, दुधाळी, धोल इत्यादी वनस्पतींचे कुल, याचा अंतर्भाव नीरबाम्ही गमात (स्क्रोफ्यूलारिएलीझ) केला जातो. हचिंसन यांचा पर्साएनेलीझ गण हा बेसींच्या नीरबाम्ही गणासारखा आहे. प्रमुख लक्षणे- औषधी व झुडुपे, द्विलिंगी, पंचभागी, एकसमात्र फुले, केसरदले २-५, किंजदले दोन, ऊर्ध्वस्थ, जुळलेली व मृदुफळात किंवा बोंडात सपुष्क अनेक बिया.

scrub

खुरटे पाण्याचा अभाव व बाष्पोच्छवासाचे अधिक्य यामुळे वाढ खुंटलेले (झाड)

scurfy

शल्कयुक्त खवल्यासारखे केस असलेले

scutellum

पुष्कादनी गर्भ व पुष्क यामध्ये ढालीप्रमाणे असणारा जाड भाग, हिलाच कोणी दलिका म्हणतात. कारण पुष्कातील अन्नाचे रुपांतर करून गर्भास पुरवठा करण्याचे काम ती करते. उदा. मका, गहू आणि कित्येक गवते.

scutiform

फलकाकृति ढालीसारखे

seaweed

सागरी शैवल समुद्रात सदैव तरंगत किंवा बुडलेल्या (निमग्न) स्थितीत राहणारे शैवल (किंवा अन्य प्रकारची वनस्पती).

secondary

दुय्यम, द्वितीयक प्रारंभिक किंवा प्रमुख नसलेले, पहिल्यानंतर बनलेले (दुसरे).

secretion

स्त्रवण, स्त्राव विशिष्ट कोशिकांतून (प्रपिंडीय) पाझरणारा द्रव पदार्थ, कधी हा वनस्पतीच्या तशा कोशिकेबाहेर पडून शरीरातील पोकळीत साचून राहतो (उदा. चीक, राळ इ.) तर कधी तो शरीराबाहेर पडतो (उदा. मधुरस, गोंद इ.) पाझरलेल्या पदार्थांना वनस्पति जीवनात काही कार्य असते अगर ते पदार्थ टाकाऊ असतात.

secretory

स्त्रावक पाझर (स्त्रवण) करणारी (कोशिका अथवा ऊतक)

section

काप, छेद सूक्ष्मदर्शकाने निरीक्षण करण्याकरिता तीक्ष्ण चाकूने (पात्याने, वस्तऱ्याने) कापून काढलेला पातळ चकतीसारखा तुकडा (उभा किंवा आडवा).

secund

एकांगी, एकपार्श्वी एकाच बाजूवर फुले आहेत असा दिसणारा फुलोरा.

sedimentary

अवसादी गाळाने बनलेली.

seed

बीज, बी बीजी वनस्पतींच्या फुलातील किंवा शंकूतील बीजकात घडून आलेल्या लैंगिक प्रक्रियेनंतर त्यापासून बनलेला, पुढील पिढीच्या निर्मितीस जबाबदार असलेला, तसेच वनस्पतींच्या प्रसारात मदत करणारा सुटसुटीत व महत्त्वाचा अवयव,

seed coat

बीजावरण बीजातील गर्भ (आदिमूल, आदिकोरक व दलिका) व असल्यास पुष्क व परिपुष्क या सर्वांचे वेष्टन

seed fern

बीजी नेचा

seed germination

बीजांकुरण बीजाची उगवण

seedless plant

बीजहान (अबीजी) वनस्पती.

seedling

रोपा, रोप बीज रूजून आलेली नवीन लहान वनस्पती.

segment

खंड, खंडक निसर्गतः विभागल्याने निर्माण झालेला एखाद्या कोशिकेचा किंवा अवयवाचा भाग, उदा. पान, फळ, अग्रस्थ कोशिका, रंदुक इ.

segmentation

खंडीकरण, खंडीभवन, खंडन खंड (भाग) निर्मितीची प्रक्रिया, उदा. रंदुकाच्या खंडीभवनाने गर्भविकासास सुरवात होते.

segregation

विभक्तीकरण प्रजोत्पादनात गंतुकनिर्मितीचे वेळी जनककोशिकात एकत्र आलेले वैकल्पिक गुण अलग होऊन, जोडीतील प्रत्येक गुण भिन्न गंतुकातून स्वतंत्रपणे पुढील पिढीत उतरतो, ती प्रक्रिया (घटना)

seismonastic

कंपानुकुंचनी कंपनामुळे ग्रहणशील अवयवात बदल घडून येण्याची क्षमता असणारे, त्यामुळे संबंधित अवयवाची प्रतिसादात्मक हालचाल करण्याची क्षमता असणारे, कंपनाला संवेदनाक्षम असणारे अवयव अथवा त्यांची प्रतिक्रिया.

selenotropism

चंद्रानुवर्तन चंद्रप्रकाशाच्या चेतनेमुळे घडून येणारी वनस्पतींच्या अवयवाची वृद्धियुक्त हालचाल.

self bred

स्वफलित (संतती) स्वपरागणामुळे निर्माण झालेली (संतती).

semester ring

वर्षार्ध वलय उष्णकटिबंधातील कित्येक वृक्षांत, एका वर्षात दोनदा वाढ व एकदा विश्रामकाल यामुळे बनलेली वलयाकार काष्ठनिर्मिती.

semi-

अर्ध उपसर्गाप्रमाणे किंवा प्रत्ययाप्रमाणे मराठीत वापरतात.

seminiferous scale

बीजधारी शल्क शंकुमंत वनस्पतींच्या बीजकधारी शंकूतील छदशल्काव्यतिरिक्त बीजक धारण करणारा खवला किंवा तत्सम उपांग.

semiorbicular

अर्धगोलाकृति अर्ध्या वर्तुळाप्रमाणे आकार असलेला अवयव, उदा. बाम्हीचे किंवा काही नेचांचे पान.

semiparasitic

अर्धजीवोपजीवी हिरवी पाने अगर खोड असलेली परंतु पाणी व खनिजे इतर स्वतंत्र वनस्पतीपासून घेणारी वनस्पती, उदा. बांडगुळ (लोरँथस, व्हिस्कम इ.), चंदन इ.

semipermeable

अर्धपार्य पूर्णपणे पाणी व विरघळलेले पदार्थ आरपार जाऊ न देणारे, कोशिकावरण पूर्ण पार्य असते. परंतु प्राकलाचा बाहेरील अधिक दाट भाग काही पदार्थ आत जाऊ देतो तर आतील काही पदार्थ बाहेर जाण्यास प्रतिबंध करतो.

semiterete

अर्धशूलाकृति लांब, अर्धगोल व टोकाकडे निमुळते असलेल्या काठीप्रमाणे (देठ, खोड, फळ इ.), उदा. ताडाच्या किंवा केळईच्या पानाचा देठ

senescence

जीर्णता वयोमान वाढत गेल्याने जीवद्रव्याला आलेली कमजोरी.

sensation

संवेदना चेतकाला (प्रेरकाला) प्रतिसाद.

sensibility

संवेदनशीलता, संवेदनाक्षमता. चेतनेला (उत्तेजनाला) प्रतिसाद देण्याची क्षमता.

sensitive

संवेदनाक्षम, संवेदी प्रतिसाद देणारे (उदा. लाजाळूचे पान)

sensory

संवेदी चेतनाग्रहण करून प्रतिसाद देणारे, केस कोशिका इ. उदा. काही कीटकभक्षक वनस्पतींच्या पानावरचे केस (उदा. डायोनिया). काही वेलींच्या तणाव्यांची (प्रतानांची) किंवा खोडांची टोके.

sepal

संदल फुलाच्या देठावर असलेल्या व फुलातील दलांच्या चार मंडलातील पहिल्या (संवर्त) मंडलाचा एक भाग,

sepalody

संदलीभवन इतर पुष्पदलांचे संदलांत रुपांतर

sepaloid

संदलाभ, संदलसम संदलासारखे (बहुधा हिरवे व आकाराने लहान निमुळत्या पानासारखे), उदा. हिरव्या चाफ्याच्या किंवा सिताफळाच्या फुलातील पाकळ्या.

separate flower

स्वतंत्र (एकलिंगी) फूल

separating layer

अपाच्छेदक स्तर विभाजक (विमोचक) थर

septal

पट- पडद्याचे, पडद्यासंबंधी (उपवर्गाप्रमाणे ही संज्ञा वापरतात, उदा. पट - मधुप्रपिंड)

septate

सपट, पटयुक्त, पटमय लहान पडदा (पडदे) असलेला (उदा. किंजपुट, बीजुक, भेंड, फळे इ.)

septicidal

पटभिदुर फळातील पडद्यांच्या संधिरेषेवर तडकण्याचा प्रकार, उदा. पोपटवेल, सापसंद इ. येथे फळाची शकले बियांसह स्वतंत्र होतात.

septifragal

पटभंगुर फळातील पडदे केंद्रापासून तुटून निघण्याचा प्रकार. यामध्ये पटभिदुर व पुटकभिदुर या दोन्हीपैकी एक प्रकारही आढळतो. उदा. धोत्रा, तूण, येथे फळाची शकले बियांशिवाय अलग होतात.

septum

पट, पडदा दोन किंवा अधिक भागात विभागणी करणारा कोशिकांचा (ऊतक) थर

seral unit

क्रमकी एकक पादप समुदायाची अंतिम अवस्थेप्रत (चरमावस्थेपर्यंत) न पोचलेली अवस्था.

sere

क्रमक वनस्पतींच्या (पादपांच्या) समुदायात क्रमाने होणाऱ्या बदलातील अवस्था, विकासावस्थेतील पादपसमुदायांची प्रत्यक्ष मालिका अथवा अनुक्रमी अवस्था

serial order

क्रमांक क्रमात असलेल्या स्थानाप्रमाणे

seriate

श्रेणीबद्ध अनेक रांगा असलेले, उदा. पानांची मांडणी

sericeous

मृदुकेशी रेशीम केस असलेला (पृष्ठभाग).

series

क्रम, श्रेणी १ सर्वात कमी मूल्य असलेल्यापासून ते ओळीने (नियमितपणे) सर्वात अधिक मूल्य असलेल्यापर्यंतची एक माला (रांग) २ वर्गीकरणात भिन्न अर्थाने वापरलेले एकक, बहुधा उपवर्गाच्या खालच्या दर्जाचे

serotinal

विलंबित, शरदीय, शरद- फार उशिरा बनलेले (ऋतूच्या किंवा वर्षाच्या शेवटी)

serotinal aspect

शारददृश्य, शरद प्रभाव शरद ऋतूच्या हवामानाशी अनुरुप अशी पादप समुदायाची प्रतिक्रिया किंवा त्यामुळे आलेले विशिष्ट स्वरुप.

serrate

दंतुर, दातेरी टोकाकडे वळलेले टोकदार दाते असलेली (कडा), उदा. तुळस, जास्वंद, सालई (Boswellia serrata Roxb.)

serrulate

लघुदंतुर फार बारीक दाते असलेली किनार (कडा)

sessile

अवृंत बिनदेठाचे किंवा चिकटून असलेले (पान किंवा फूल).

set

गट, संच कुलांचा, वंशांचा किंवा गणांचा एक गट

seta

दंड, रोम शेवाळी वनस्पतींत आढळणाऱ्या बीजुकधारीच्या तीन भागांपैकी (पद, दंड, बीजुकाशय) एक बहुधा लांब दांड्यासारखा भाग, गवतांच्या तुसावरील टोकदार केस (रोम)

setaceous

एरोमशः, रोमिल ताठर केस असलेला (पृष्ठभाग).

setiform

रोमसम, रोमाभ ताठर लहान केसासारखे

sex

लिंग, लिंगभेद वनस्पतींतील (किंवा प्राण्यातील) नर- व स्त्री- विषयक भेद किंवा कार्ये अथवा तद् विषयक संरचना

sex determination

लिंगनिश्चिती, लिंगनिर्णय संततीत नर अथवा मादी (हे फरक ज्या सजीवांत स्पष्ट असतील तेथे) व्यक्ती जन्मास यावी ही बाब नरगंतुके व स्त्री गंतुके यांच्या संयोगाचे वेळी (उदा. मनुष्ये) किंवा तत्पूर्वी लिंगसूत्रामुळे ठरण्याची प्रक्रिया अथवा इतर प्रकारच्या लिंगयंत्रणेतील तरतुदीनुसार ठरण्याची घटना, फारच थोड्या उच्च वनस्पतींत नर व मादी असा बीजुकधारी पिढीचा प्रकार आढळतो, खालच्या दर्जाच्या वनस्पतीत लघु व गुरु बीजुकापासून दोन प्रकारची गंतुकधारी पिढी (शरीर) बनते, तेथे लिंगनिश्चिती बीजुकोत्पादनाचे वेळी होते. तसेच वरच्या दर्जाच्या वनस्पतीत परागकण आणि गर्भकोशिकातील अंदुक वगैरे कोशिका बनतात त्यावेळी होते.

sex differentiation

लिंग प्रभेदन नर व मादी असा भेद व्यक्ती, अवयव, प्रजोत्पादक कोशिका इत्यादींत दिसून येण्याचा प्रकार. वनस्पतींत भिन्न वर्गात हे प्रभेदन भिन्न प्रमाणावर आढळते.

sex linkage

लिंग सहलग्नता वनस्पती व प्राणी यांच्या भिन्न जातींत आढळणारी काही लक्षणे नर किंवा मादी यांच्या विशिष्ट रंगसूत्रांशी संबंधित असण्याचा प्रकार, यामुळे अनुहरण (एका पिढीतून दुसऱ्या पिढीत) गंतुकातील लिंगसूत्रावरील जनुकातर्फे होत असावे.

sex ratio

लिंग प्रमाण लोकसंख्येतील स्त्री पुरुषंआचे परस्परांशी प्रमाण हे प्रत्येक शंभर स्त्रियांना किती पुरुषांची संख्या पडते यावरुन काढले जाते. प्राथमिक गुणोत्तर रंदुकोत्पत्तीनंतर, द्वितीयक गुणोत्तर जन्मानंतर व तृतीयक गुणोत्तर पूर्ण वाढीनंतर काढतात, कारण त्यामुळे काही उद्बोधक निष्कर्ष काढता येतात.

sex reversal

लिंगविपर्यय, लिंगबदल काही नैसर्गिक घटनेमुळे व्यक्तीच्या विद्यमान लिंगलक्षणांत बदल घडून येण्याचा प्रकार, यामुळे नराचे रुपांतर मादीत किंवा त्या उलट होते. प्राण्यांत कधी कधी पण वनस्पतीत फार क्वचित ही घटना आढळते.

sexual dimorphism

लैंगिक द्विरुपता भिन्न लिंगाप्रमाणे बाह्यलक्षणांतील फरक असणे.

shade leaf

छायापर्ण नियंत्रित प्रकाशाशी समरस होणाऱ्या (अनुकूलित) संरचनेचे पान

sheath

आवरण नळीसारखा किंवा तत्सम लपेटणारा भाग किंवा अवयव उदा. गवताच्या पानाचा तळभाग, केळ, कर्दळ यांचे देठ

sheathing

आवरक दुसऱ्या अवयवाभोवती वेढून राहणारा भाग, उदा. कर्दळ, केळ यांच्या देठाचा तळभाग

shell

कवच, करवंटी १ अश्मगर्भी फळातील (उदा. नारळ, अक्रोड, आंबा इ.) आठळीचे कठीण आवरण २ शुष्क, न तडकणारे, एकबीजी, कठीण फळाचे बाह्य आवरण, उदा. काजू, ओक (वंजूफल)

shield shaped

ढालाकृति १ ढालेच्या आकाराचे (पान), उदा. शैवाकांतील मुक्त धानीफल, कारेसी (कांड शरीरिका) कुलातील वनस्पतींत आढळणारी रेतुकाशयाशी संबंधित ढाल कोशिका २ शंकूतील खवल्यांचे बाहेरचे समचतुर्भुज टोक इ.

shoot

प्ररोह, धुमारा सर्वसाधारणतः वनस्पतीचा जमिनीवर वाढणारा खोड, पाने, फुले इत्यादींनी युक्त असा भाग, याउलट जमिनीत वाढणारा भाग- मूळ ही व्याख्या सापवाद असूनही वरील संज्ञा तशाच वापरतात. फक्त फुलाला पुनरुत्पादक प्ररोह असे म्हणतात, कारण त्यामध्ये अक्ष व पुष्पदले असतात.

short day plant

लघुदिन पादप बारा तासापेक्षा लहान दिवस असतानाच फुलणारी वनस्पती.

shrub

क्षुप, झुडूप वृक्षापेक्षा लहान, अनेक वर्षे जगणारी, काष्ठयुक्त वनस्पती, याला जमिनीच्या पातळीपासूनच अनेक फांद्या येतात. उदा. घाणेरी, कण्हेर, गुलाब, संकेश्वर, चिनी कंदिल.

sieve area

चालनी क्षेत्र लांबट कोशिकेतील उभ्या भिंतीवर असलेला छिद्रयुक्त मर्यादित भाग.

sieve cell

चालनी कोशिका चाळणीतील आडपडदे असलेला नळीसारखा घटक, अनेक वनस्पतींत याचे कार्य अन्नरसाची ने आण करण्याचे असते.

sigmoid

सिग्माभ s या इंग्रजी अक्षराप्रमाणे

silage

मुरघास उंच कप्प्यात बंदिस्त ठेवून व वितंचन (काहीसे कुजवून) घडवून आणलेले गवत (वैरण), मुरलेले गवत.

silica

सिकता, रेती, वालुका, वाळू खडकाचा भुगा.

silicification

सिकताधान, वालुकाधान कोशिकावरणात बारीक रेतीचे कण जाऊन बसण्याची प्रक्रिया, उदा. गवतांची पाती, करंडक वनस्पतींचे कोशिकावरण

silicula

सार्षपक लहान सार्षप फळ, उदा. कँडिटफ्ट, कॅप्सेला

siliqua

सार्षप दोन किंजदलापासून बनलेले, शुष्क, अनेकबीजी, दोन्ही शिवणीवर तडकणारे व मध्ये असलेल्या खोट्या (छद्मपट) पडद्यावर बिया राखून ठेवणारे फळ, फळाची शकले (तुकडे) खालून वर तुटत जातात, उदा. मोहरी, कोबी इ.

silurian period

सिल्यूरी कल्प, सिल्यूरियन पीरियड (कल्प). सुमारे ४२ ते ४० कोटी वर्षापूर्वीचा भूशास्त्रीय कालखंड. डेव्होनी कल्पापूर्वीचा आणि प्राचीन बिटन मधील सिल्यूर्स लोकांच्या वसतिस्थानावरुन प्रथम तेथे शोधला गेल्यामुळे, नावरुपास आलेला.

silva

वृक्षवर्णन, वृक्षज्ञान एखाद्या स्थानातील (जिल्हा) वृक्षांची माहिती.

silvery

रुपेरी, चंदेरी चांदीसारखे, चकचकीत उदा. आंबगुळाच्या पानांची खालची बाजू.

silvestris

वन्य वनात वाढणारे, उदा. शिंदी (Phoenix silvestris Roxb.)

silviculture

वनवृक्षविज्ञान वनात वाढणाऱ्या वृक्षासंबंधीची सर्व माहिती.

similarity

साधम्र्य, साम्य सारखेपणा

simple

साधे

simplex

एकघटक

single flower

एकेरी फूल पाकळ्यांचे एकच वर्तुळ असलेले फूल, उदा. काकडी, भोपळा, पांढरा चाफा.

sinistral

वामावर्त, डावे

sinuate

नतोन्नत

sinus

१ कोटर, विवर २ फट १ दोन खंडातील खोलगट भाग, उदा. डेस्मिड शैवलाच्या कोशिकेच्या दोन अर्धामधील भाग २ पानाच्या दोन खंडामधला रुंद फटीसारखा भाग

siphon

निनाल अक्षातील केंद्राभोवती असलेली लांबट नलिका, उदा. पॉलिसायफोनिया (लाल शैवले)

siphonaceous

निनाली नलिकाकार शैवलासंबंधी, उदा. व्हाउचेरिया.

siphonogam

निनालयुतिक पादप परागनलिकेद्वारा फलन होणारी वनस्पती.

siphonogamous

निनालयुतिक निनालयुति असणारी (वनस्पती)

siphonogamy

निनालयुति परागनलिकेद्वारा घडून येणारे फलन, उदा. बहुतेक सर्व बीजी वनस्पती.

siphonostele

नलिकारंभ नळीसारखी मध्यवर्ती वाहक घटकांची (ऊतकांची) संरचना, यामध्ये भेंडाभोवती प्रकाष्ठ व त्यानंतर परिकाष्ठ असते. कधी प्रकाष्ठाच्या दोन्ही बाजूस परिकाष्ठ असते. उदा. ऑस्मुंडा, ऍडिँटम

sleep movement

निशानुकुंचनी क्रिया प्रकाशाच्या मोठ्या बदलामुळे घडून येणारी हालचाल, उदा. अनेक शिंबी वनस्पती.

slide, glass

काचपट्टी सूक्ष्मदर्शकांतून निरीक्षण करण्याकरिता वापरलेली काचेची आयताकार पट्टी,

sliding growth

सर्पणवृद्धि वाढ चालू असताना एका कोशिकेच्या आवरणाचा शेजारच्या आवरणाशी संबंध तुटून ती दुसऱ्यावर घसरुन नवीन आवरणाशी संपर्क साधण्याचा प्रकार.

slime- fungus

श्लेष्मकवक

sling mechanism

गोफण यंत्रणा फळ किंवा बी यांशी संबंधित अशा स्फोटक यंत्रणेमुळे बिया दुरवर फेकल्या जाण्याची अंतर्गत योजना, यामध्ये फळाच्या किंवा बियाच्या एखाद्या भागातील अतिस्फीतता किंवा काही भागाची वाढती रुक्षता कारणीभूत होतात. उदा. काटेरी इंद्रायण व तेरडा यांची फळे पूर्ण पिकली असता स्फीतता वाढीमुळे तडकून बिया बाहेर फेकतात, एरंड, गेवा व भांड यांची फळे शुष्कतेच्या विशिष्ट बिंदूप्रत पोचल्यावर तडकतात व फलांश किंवा बिया अलग होऊन दूरवर पडतात, अशा बाबतीत गलोल किंवा गोफण ह्या साधनांनी फेकल्या जाणाऱ्या खड्यांशी साम्य दिसते. अशा फळांना गोफण फळे (sling fruits) म्हणतात.

slip

मुनवा, अधश्चर, फुटवा खोडाच्या तळापासून निघालेला व लागणीकरिता पुनः उपयोगात आणला जाणारा प्ररोह (शाखा)

smooth

गुळगुळीत

smut (disease)

काणी, काजळी (रोग) उस्टिलॅगो कवकांमुळे अनेक पिकांवर (मका, बार्ली, ओट, जोंधळा, गहू, ऊस इ.) रोग होऊन फळात काळ्या बीजुकांचे उत्पादन होते व पिकाचा नाश होतो म्हणून त्या अर्थाची नावे पडली आहेत.

snail pollination

शंबूक परागण गोगलगाय किंवा तत्सम प्राण्यांकडून पराग नेण्याची व ते किंजल्कावर टाकण्याची घटना.

soboliferous

क्षुपाभ झुडपासारखे, जमिनीतून वाढून वर येणारे अनेक प्ररोह (खोडासारख्या शाखा) असलेले उदा. रूई, कण्हेर, गुलाब.

sociability

समाजप्रियता भिन्न प्रकारचे व भिन्न दर्जाचे समुदाय करून राहण्याची प्रवृत्ती, परिस्थितिविज्ञानात पादप समुदायातील एखाद्या जातीतील अनेक व्यक्तींचे परस्परसंबंध काय आहेत, हे दर्शविणारी संज्ञा.

social

सामाजिक, संगतिप्रिय १ एकाच जातीच्या व मोठ्या जागेवर निसर्गतः एकत्र वाढणाऱ्या अनेक वनस्पती उदा. टाकळा. २ वनश्रीचे वैशिष्ट्य दर्शविणारी प्रभावी वनस्पती, उदा. साग वनातील साग.

social flowers

संगतिप्रिय फुले गेंदासारख्या स्तबक फुलोऱ्यातील (उदा. सूर्यफूल कुलातील) अनेक पुष्पके

sociation

संहति, समाज संगतीतील गौण एकक (उपसमुदाय)

socies

क्रमकी संहति अंतिम अवस्थेत न गेलेला (विकासावस्थेतील) वनस्पतींचा गौण समुदाय

society

संहति, समाज संगति (association) व संघात (consociation) या वनस्पति समुदायात गौण मानलेल्या व्यक्तींचा छोटा उपसमुदाय, यातील एखादी व्यक्ती प्रधान (प्रभावी) व इतर त्यापेक्षा गौण असतात, परंतु ही प्रधान व्यक्ती संगति व संघात यातील प्रधानाहून भिन्न असते. म्हणून संहति प्राधान्यातील प्राधान्य (dominance within a dominance) मानतात. उदा.पळस संघातात रुई व तिच्या सभोवारची लहान रोपटी यांची संहति आढळते. मोठ्या संघातात पळस प्रधान असतो. संहतीत रुई प्रधान असते.

sociological plant

पादपसमाजशास्त्रीय वनस्पतींच्या समुदायासंबंधीच्या शास्त्रासंबंधी अगर त्या शास्त्रात अंतर्भूत होणारे.

sociology plant-

पादपसमाजशास्त्र वनस्पतींच्या नैसर्गिक समुदायांचे स्थान, त्यांचा उगम विकास, संरचना, वर्गीकरण, भौगोलिक वाटणी (वितरण) इत्यादींची परिस्थितीसापेक्ष माहिती.

soft bast

मृदु परिकाष्ठ चालन नलिका व निकटवर्ती मृदूतक

soil

मृदा, जमीन, माती, भूमी पृथ्वीवर पसरलेला व निसर्गतः कमी जास्त होणारा लहान मोठ्या कणांचा थर, यामध्ये बारीक रेतीचे कण, जैव पदार्थाचे कण, पाणी व त्यात विरघळलेली खनिजे व काही सूक्ष्मजीव (सूक्ष्मजंतू, कवक इ.) कमी अधिक प्रमाणात असून या भिन्न घटकांच्या प्रमाणावर जमिनीचे गुणधर्म व भिन्न प्रकार ओळखले जातात व त्यानुसार भिन्न संज्ञा वापरतात. उदा. शेतजमीन, माळजमीन, पोयट्याची जमीन, खार जमीन, रेताड जमीन, दग्धभूमी, खडकाळ जमीन इत्यादी.

solanaceae

धोतरा (धोत्रा) कुल, सोलॅनेसी वांगे (वृत्तांक), बटाटा, टोमॅटो, मिरची, धोतरा, तंबाखू, अश्वगंध, रिंगणी इ. वनस्पतींचे कुल, याचा अंतर्भाव बेसींच्या पद्धतीत पोलेमोनिएलिझ गणात व हचिन्सन यांच्य मते धोतरा गणात (सोलॅनेलीझ मध्ये) केला जातो. प्रमुख लक्षणे- धोतरा कुलातील वनस्पती औषधीय किंवा झुडपे असून पाने साधी व एकाआड एक फुले नियमित, अरसमात्र, द्विलिंगी आणि पंचभागी, संवर्त बहुधा दीर्घस्थायी किंवा सहवर्धिष्णु, पुष्पमुकुट जुळलेल्या पाकळ्यांचा, केसरदले पाच आणि पाकळ्यास तळाशी चिकटलेली, ऊर्ध्वस्थ, दोन किंजदलांचा किंजपुट आणि फळ मृदु किंवा शुष्क (बोंड) असते. या कुलाला वृंत्ताक कुल असेही म्हणतात कारण वृंत्ताक (वांगे) ज्या वंशात घातले आहे तो वंश (सोलॅनम) प्रमुख आहे.

solenostele

खंडित रंभ प्रकाष्ठाच्या आतील व बाहेरील बाजूस परिकाष्ठ असून पर्णविवरामुळे अखंडपणा नाहीसा झालेले रंभ, उदा. नेचे, मार्सिलियाचे मूलझोड

solitary

एकाकी एकटे (उदा. फूल) उदा. झेफिर लिली, कमळ

solonchalk

लवणमृदा

solonetz

क्षारमृदा क्षाराचे प्रमाण अधिक असलेली जमीन (माती).

soloth

सोलॉथ आयन विनीमयाची क्षमता नसलेली मृदा (जमीन)

soluble

द्राव्य, विद्राव्य पाणी किंवा तत्सम द्रवात (पातळ माध्यमात) विरघळणारा (त्याशी एकरुप होणारा) घन पदार्थ, ती प्रक्रिया संपल्यावर बनतो तो त्या घन पदार्थाचा द्राव (solution) अथवा विद्रव, द्रावण, विलयन इ.

solvency

द्रावकता विरघळण्याचे प्रमाण

solvent

द्रावक, विद्रावक घन पदार्थाला विरघळवून त्याशी एकरुप होणारा द्रव पदार्थ उदा. पाणी, मद्यार्क, ईथर इ.

somatic

कायिक, स्थातव शरीरासंबंधी, शरीरातील

somatoplasm

स्थातुकल वाइझमान या शास्त्रज्ञांच्या मताप्रमाणे सजीवांच्या शरीराच्या दोन घटकांपैकी प्रजोत्पादनाशी संबंध नसलेला जीवद्रव्यरुप बाग, पिढ्यानुपिढ्या वाटचाल करीत हा राहात नाही. तो मर्त्य आहे परंतु दुसरा भाग (गंतुकल) प्रजोत्पादक असल्याने भावी पिढीचा स्थातुकल व गंतुकल (germ plasm) निर्माण करतो. म्हणजे गंतुकल अमर व पिढ्यानुपिढ्या सतत राहणारा आहे. गंतुकलाच्या या सातत्याच्या संकल्पनेला त्यांनी त्यावेळी सिद्धांताचा दर्जा दिला होता. त्यानुसार स्वसंपादित लक्षणांचे अनुहरण होत नाही असा त्यांचा अभिप्राय होता व त्यात बरेचसे तथ्य आहे.

sordid

मलिन मळकट दिसणारा भाग (उदा. बियावरील केसांचा झुबका, पिच्छसंदले).

soredium

प्रजनी शैवाक (धोंडफूल) वनस्पतीत आढळणाऱ्या व अनेक कवकतंतूंनी वेढलेल्या एक अथवा अनेक शैवल कोशिका. यांचा नूतन धोंडफुले निर्मिण्याकरिता उपयोग होतो.

sorephore

बीजुकपुंजधर बीजुककोशांचे अनेक पुंज धारण करणारा श्लेष्मल धागा उदा. मार्सिलिया (जलनेचा)

sorosis

फलपुंज कणिश फुलोऱ्याच्या अनेक फुलांपासून बनलेल्या अनेक फळांचे एकच संयुक्त फळ, बहुधा हे मांसल असून फुलोऱ्याचा अक्ष व फुलांचे इतर भाग फळात समाविष्ट होतात उदा. फणस, अननस, बारतोंडी, तुतू, केवडा इ.

sorus

बीजुककोशपुंज अनेक बीजुककोश एकाच स्थानापासून (बीजकाधानी) निर्मिल्याने बनलेला समूह, उदा. नेचे

spandix

स्थूलकणिश जाडजूड किंवा मांसल दांडा (पुष्पबंधाक्ष) असलेला फुलोरा (कणिश) उदा. अळू, सुरण, नारळ इ.

sparse

विखुरलेले

spathe

महाछद स्थूलकणिशाला संरक्षण देणारा मोठा पानासारखा अवयव (छद)

spathulate

चमसाकृति आयत व टोकास रुंद व सपाट आणि तळाशी अरुंद होत गेलेल्या कलथा किंवा चमच्याप्रमाणे आकाराचे, (उदा. पान, पाकळी किंवा तत्सम अवयव).

spcific

जातिविशिष्ट, जातीय जातीसंबंधी,विशेषत्व असलेली (लक्षण)

special creation, doctrine of

विशेष जनन सिद्धांत सध्या अस्तित्वात असलेले सर्व सजीव आहेत तसेच पूर्वी एकदाच परमेश्वराने निर्माण केले असून त्यांत काही बदल झालेले नाहीत असा जुना परंतु आता पुराव्याअभावी न मानला जाणारा सिद्धांत.

species

जाति कोणताही एक पण दुसऱ्याहून निराळा व वर्गीकरणातील सर्वात लहान घटक (एकक) समजला जाणारा सजीव.

specimen

नमुना, प्रादर्श अभ्यासाकरिता घेतलेली वनस्पती (किंवा प्राणी) किंवा तिचा भाग (छेद).

sperm cell

पुं-गंतुक प्रजोत्पादक व बहुधा क्रियाशील, सूक्ष्म नर (पुं-) कोशिका, रेतुक.

sperm nucleus

रेतुक प्रकल, पुं-प्रकल रेतुकातील प्रकल, परागनलिकेतील किंवा तत्सम अवयवांतील नर गंतुकाप्रमाणे क्रियाशील होणारा म्हणजेच अंदुकाशी (स्त्री गंतुकाशी) संयोग पावणारा प्रकल

spermaphyta

बीजी वनस्पती विभाग

spermatangium

अचर रेतुकाशय एकच अचर रेतुक निर्माण करणारी कोशिका.

spermatid

रेतुक जनक रेतुकोत्पादन करणारी कोशिका.

spermatium

अचर रेतुक स्वतंत्रपणे हालचाल न करणारे पुं-गंतुक, उदा. लाल शैवले, धानीकवक (तांबेरा).

spermatocyst

रेतुकाशय जनक रेतुकाशये निर्मिणारी कोशिका उदा. शेवाळी.

spermatogenesis

रेतुकजनन पुं-गंतुके निर्माण करण्याची प्रक्रिया.

spermatophyta

बीजी वनस्पति विभाग

spermatozoid

रेतुक हालचाल करणारे (पोहणारे) सकेसल पुं-गंतुक, उदा. शेवाळ, नेचे इ.

spermogonium

पलिघ अचर रेतुकांची निर्मिती करणारा पेल्यासारखा अवयव, उदा. धानीकवक पहा pycnium.

sphaeraphide

स्फटिकपुंज अनेक स्फटिकांचा गोलाकार पुंजका, हे स्फटिक कॅल्शियमच्या ऑक्झॅलेट व कार्बाएनेटचे असतात.

sphaeroid

गोलाकार चेंडूसारखे, वाटोळ्या घन वस्तूप्रमाणे उदा.बाभूळ, लाजाळू किंवा कदंब यांच्या गोल गेंदासारखे (स्तबकाप्रमाणे)

spicate

कणिशाभ कणसासारखे उदा. वाखेरी (Wagatea spicata daiz).

spike

कणिश लांबट अक्षावर बिनदेठाची फुले असलेला अकुंठित फुलोरा (अकुंठित फुलोऱ्याचा एक प्रकार) उदा. आघाडा, काटेमाठ, निशिगंध इ. २ प्ररोहाच्या (फांदीच्या) टोकाशी असलेला बीजुकपर्णांचा झुबका, उदा. सिलाजिनेला, लायकोपोडियम, एक्किसीटम इ.

spikelet

कणिशक सामान्य छदांनी (तुसांनी) वेढलेला फक्त एक किंवा दोन फुल असलेला दुय्यम प्रकारचा कणिश फुलोरा, उदा. गवते.

spindle

चाती, तर्कु प्रकलाच्या विभागणीमध्ये कोशिकेच्या मध्यभागी अनेक प्रथिनयुक्त धाग्यांची बनलेली दोन टोके व मध्ये फुगीर असलेली संरचना, हिच्या फुगीर भागात एका पातळीत (बिंब) रंगसूत्रार्धे पसरलेली असून त्यांना अलग करून दोन टोकांकडे त्यांचे गट करण्याचे कार्य या अवस्थेनंतर (मध्यावस्था) होते.

spindle fibre

तर्कुसूत्र कोशिकेतील तर्कूतील जीवद्रव्याचा एक धागा.

spine

कंटक, काटा, शल्य पान, उपपर्ण, देठ इत्यादींच्या रुपांतराने बनलेले तीक्ष्ण, कठीण टोकदार उपांग.

spinescent

कंटकाग्र टोकास काटा असलेले किंवा तीक्ष्ण टोक असलेले (पान).

spiniferous

कंटकित काटे असलेले (अवयव), काटेरी

spinulose

कंटकावृत पृष्ठभागावर काटे असलेले

spiral

सर्पिल, कुंडलित अक्षाभोवती गुंडाळल्यासारखे, फिरकीप्रमाणे.

spireme

कुंडल कोशिकेतील प्रकलाच्या विभागणीपूर्वीचा त्यातील रंगसूत्रांच्या अखंड फितीसारख्या धाग्याचा गुंता (गुंडाळा), हा पूर्वावस्थेच्या आरंभी दिसतो.

spirillum

सर्पिल जंतु स्पायरिलम वंशातील फिरकीप्रमाणे आकाराचा सूक्ष्मजंतू.

splendens

चकाकणारे चमकणारे अवयव (पान, खोड इ.) असणारे, उदा. Euphorbia splendens Bojer ex Hook.

split

भग्न, विभक्त बहुधा अंशतः, चिंबलेले अथवा चिरलेले, उदा. लाकूड, पाकळी, फळ, साल

spongy

सुच्छिद्र, सुविरल स्पंजासारखे, अनेक छिद्रे व पोकळ्या असलेले

spontaneous generation

स्वयंजनन, उत्स्फूर्त जनन निर्जीवापासून विद्यमान सजीव आपोआप उत्पन्न झाले असावे अशी जुनी परंतु हल्ली न मानलेली समजूत

sporadic

तुरळक, विरळ फार मोठ्या प्रदेशात, थोड्या प्रमाणात इतस्ततः विखुरलेला, उदा. वनस्पतीवरचा रोग.

sporangiferous

बीजुककोशधारक बीजुककोश धारण करणारी वनस्पती अथवा अवयव (उदा. ऑफिओग्लासम नेचाचा कणिश)

sporangiophore

बीजुककोशदंड बीजुककोश धारण करणारा दांडा (देठ), उदा. एक्किसीटम

sporangium

बीजुककोश बहुधा एककोशिक व लिंगहीन प्रजोत्पादक कोशिका (बीजुके) अंतर्भागात बनविणारा पिशवीसारखा अवयव, येथे बीजुके संख्येने क्वचित एक ते चार पण बहुधा अनेक असतात.

spore

बीजुक, बीजाणु प्रजोत्पादनाचे कार्य करणारी व त्याकरिता जनक वनस्पतीपासून अलग होणारी लिंगहीन सूक्ष्म कोशिका.

sporeling

बीजुकापत्य बीजुक रुजून बनलेला लहान रोपा (पूर्वकायक व गंतुकधारी यांची पूर्वावस्था)

sporiferous

बीजुकधारक बीजुके धारण करणारा (अवयव)

sporocarp

बीजुकफल १ लैंगिक प्रक्रियेनंतर बनणारा, अनेककोशिक व स्वतः बीजुककोश निर्माण करणारा व त्यांचे संरक्षण करणारा अवयव, उदा. कवक २ जलनेचांतील बीजुककोशपुंजाभोवती असलेल्या संरक्षक वेष्टनासह (पुंजत्राण किंवा पर्णखंड- दल अथवा रुपांतरित पर्ण) बनलेले व फळासारखे दिसणारे कोष्ठ

sporocyte

बीजुकजनक कोशिका बीजुक निर्माण करणारी मातृकोशिका, बहुधा ही द्विगुणित असून अर्धसूत्रणाने ती चार एकगुणित बीजुके बनविते.

sporogenesis

बीजुकजनन बीजुके बनविण्याची प्रक्रिया (उगम व विकास).

sporogenous

बीजुकजनक बीजुके बनविणारी (कोशिका, संरचना)

sporogonium

बीजुकधर शेवाळीतील गंतुकधारीवर (प्रमुख पिढीवर) लैंगिक प्रक्रियेनंतर रंदुकापासून बनलेली बीजुकधारी पिढी, पद, दंड व बीजुकाशय हे तिचे भाग होत. बीजुकाशयातून बीजुके बाहेर पडतात.

sporoid

बीजुकाभ बीजुकासारखे दिसणारे.

sporophore

बीजुकदंड बीजुके धारण करणारा दांडा, आधानी, कवकतंतू इ.

sporophyll

बीजुकपर्ण बीजुके (किंवा बीजुककोश) निर्मिणारा पान किंवा छद यांसारखा अवयव, उदा. नेचे, नेचाभ पादप (सिलाजिनेला), लायकोपोडियम, आयसॉएटिस इ.)

sporophyte

बीजुकधारी बहुधा बीजुकांच्या साहाय्याने प्रजोत्पादन करणारी द्विगुणित (प्रकलयुक्त) पिढी, गंतुकधारी पिढीशी ह्या पिढीचे एकांतरण असते., नेचे व शेवाळी ह्यांत एकांतरण अधिक स्पष्ट असते. नेचे व इतर उच्च वनस्पतींत बीजुकधारी पिढी प्रमुख असते.

sport

नवोदय, लीला, उत्परिवर्तन कळीतून किंवा बीज रुजल्यानंतर त्यातून उद्भवणाऱ्या वनस्पतीवरची नवीन स्पष्ट संरचना (प्रभेदन, एक नैसर्गिक लीला, क्रीडा)

sporulation

बीजुकनिर्मिती बीजुके निर्माण होण्याची प्रक्रिया.

spot

ठिपका, स्थान, बिन्दू, लक्ष्म

spring wood

वसंतकाष्ठ वसंत ऋतूत बनलेला खोडातील लाकडाचा थर (वलय), यातील वाहिका व कोशिका त्यानंतरच्या पेक्षा मोठ्या असतात.

sprout

अंकुर, प्ररोह, कोंब बीज अथवा बीजुक रुजल्यावर त्यातून आलेला भावी वनस्पतीचा आरंभीचा खोड व पाने यांचा किंवा तत्सम शाकीय भाग (पूर्वकायक), बटाटा, कांदा यासारख्या किंवा कलमासारख्या अवयवांतून फुटलेला नवीन कोंब.

spumescent

फेनाभ फेसासारखे दिसणारे.

spur

१ शुंडिका २ ऱ्हस्व प्ररोह १ संवर्त किंवा पुष्पमुकुट यापासून वाढलेली लहान सोंडेसारखी अरुंद, लांबट (बंद नळीसारखी) व मधुयुक्त पिशवी. उदा. लार्कस्पर, तेरडा, हरणखुरी, पॅन्सी. २ मर्यादित वाढ असलेली व पाने धारण करणारी बाजूची शाखा उदा. पाइन (चिल, चीड, चिलघोजा).

spurious

आभासी, छद्मी, छद्म भ्रामक (खोटे), भासमान होणारे, उदा. काजू फळ (बोंडू) हा वास्तविक रसाळ देठ असतो

spurred

शुंडिकावंत शुंडिका असलेले (परिदलमंडळ) उदा. एक आमर (Habenaria longicalcarata).

squamate

लघुशल्की लहान खवल्यासारखी पाने किंवा छदे असलेले.

squamose

खवलेदार, शल्काभ, शल्कयुक्त खवल्यासारखे दिसणारे किंवा खवल असलेले उदा. सिताफळाचा पृष्ठभाग खवले असल्यासारखा दिसतो त्यावरुन Annona squamosa L. हे त्याचे नाव.

stabilisation

स्थिरीकरण विशिष्ट परिस्थितीच्या संदर्भात पादपसमुदायाच्या अनुक्रमणातील प्रत्येक अवस्था अधिकाधिक स्थिर होण्याची (बदल न होण्याची) प्रवृत्ती, समान स्थळावरच्या पादपसमुदायात असलेल्या एकजीनसीपणातील कोणतेही भेद स्थिरीकरणाचा दर्जा दर्शवितात.

stable

स्थिर, अपरिवर्तनीय स्थानात किंवा संघटनेत बदल न झालेला उदा. वनस्पतीसमूह (समुदाय)

stage

अवस्था टप्पा, पादपसमुदायात होणाऱ्या बदलातील एक टप्पा.

stain

अभिरंजक सूक्ष्मदर्शकातून वनस्पती व प्राणी आणि त्यांचे भाग तपासून त्यांतील सूक्ष्मरचनेचा अभ्यास करण्याकरिता त्यावर केलेल्या प्रक्रियेत वापरलेले द्रव्य, त्यामुळे विशिष्ट भाग काही रंगद्रव्यच शोषून इतरांपासून निराळा दिसतो व ओळखू येतो.

stalk

देठ, दांडा, दंड, वृंत फूल, पान, फळ इत्यादी अवयवांचा खोड अथवा शाखा यांचेशी संबंध जोडणारा आधारभूत भाग. शैवले, कवक, शेवाळी इत्यादी वनस्पतींतही असा आधारभूत भाग आढळतो.

stamen

केसरदल, पुं-केसर प्रजोत्पादक पुं-गंतुके निर्माण करण्यास जबाबदार असलेले परागकण (लघुबीजुक) बनविणारा फुलातील (पुं-शंकूतील) अवयव (पुष्पदल), बहुधा एक लांब तंतू व त्यावर परागकणांनी भरलेली पिशवी (परागकोश) हे केसरदलाचे भाग होत.

staminal tube

केसर नलिका अनेक केसरदले जुळून बनलेली नळी, उदा. जास्वंद

staminate flower

पुं-पुष्प, केसर पुष्प, नर पुष्प फक्त कार्यक्षम केसरदले असलेले फूल, उदा. भोपळा, पपई इ.

staminode

वंध्य केसर कार्यक्षमता नसलेले केसरदल, उदा. कर्दळ, आले.

staminody

केसरीकरण, केसरीभवन केसरदलाखेरीज इतर पुष्पदलांचे केसरदलात रुपांतर होणे.

stand

शुद्ध गट फक्त एक प्रभावी वनस्पती असलेला पादपसमूह. उदा. बांबूचे बेट, चिंचेचे बन, आंबराई इ.

standard petal (vexillum)

ध्वजक पतंगरुप पुष्पमुकुटातील सर्वात मोठी पाकळी, उदा. गोकर्ण, वाटाणा इ.

staple

कापसाचा धागा

starch

मंड, पिष्ट, स्टार्च वनस्पतींत सामान्यपणे आढळणारा कणस्वरुप व तूलीरसम (सेल्यूलोजसारखी) रासायनिक संघटना असलेला कार्बाएहायड्रेट प्रकारचा संचित पदार्थ

starchy

पिष्ठयुक्त, पिठुळ

stasophyta

स्थिर जलपादप साचलेल्या पाण्यातील वनस्पती, उदा. गोंडाळ, डकबीड, कुमुद इ.

state

अवस्था स्थिती, उदा.प्रसुप्तावस्था

static

स्थैतिक, अचल, स्थिर विशिष्ट स्थितीत किंवा स्थानात कायम असण्याची किंवा बदल न होण्याची अवस्था.

station

स्थानक, अधिनिवास एखाद्या वनस्पतीचे विशिष्ट (नैसर्गिक) स्थान उदा. काही वनस्पती ओसाड जागी (पडीत जमिनीवर) आढळतात (एरंड, धोत्रा, काटेमाठ इ.)

statocyst

संतुलन पुटी पिष्टकण व बाह्याप्राकल असलेल्या गुरुत्वसंवेदी कोशिका, खोडात व मुळात असलेल्या अंतस्त्वचेच्या कोशिका गुरुत्वाकर्षणाला प्रतिसाद देणाऱ्या कोशिका (संवेदी) असल्याने, वनस्पतीला तिच्या स्थितीतील बदल जाणवतो म्हणून हा भाग गुरुत्व संवेदनाक्षम मानतात.

statolith

संतुलनाश्म वर सांगितलेल्या संरचनेतील उच्च विशिष्टगुरुत्व असलेले कोणतेही घन कण (पिष्टकण), वनस्पतीची सापेक्ष स्थिती बदलल्यास हे स्वतंत्र कण कोशिकेत स्थानभ्रष्ट होतात व त्यांचा बाह्यप्रकलाशी असलेला संपर्कही बदलल्याने पूर्वपरिचित स्थिती पुन्हा आणण्यास तो अवयव (खोड, मूळ) वक्र होतो.

statospore

विश्रामी बीजुक काही काळ निश्चलपणे घालविणारे बीजुक

stele

रंभ द्विदलिकित वनस्पतींच्या खोड व मूळ या अवयवांतील अंतस्त्वचेच्या आतील सर्व भाग, विशेषेकरून वाहक वृंदांचा संच, काही एकदलिकित वनस्पतींत व इतर वाहिनीवंत वनस्पतींतही रंभ स्पष्टपणे आढळते, कधी अनेक रंभ असतात. प्राथमिक विभज्येतील मध्यवर्ती अप्रभेदित भागापासून रंभ बनते म्हणून त्याला रंभजनक म्हणतात.

stellate

तारकाकृति, ताराकृति अनेक किरणासारखे भाग (शाखा) असलेली (कोशिका), भेंडी कुलात तारकाकृति केस आढळतात.

stem

खोड, क्षोड, स्तभ, प्रकांड, स्कन्ध वनस्पतींचा बहुधा गुरुत्वाकर्षणाविरुद्ध उभा वाढणारा प्रमुख अक्ष, खाली सरपटणाऱ्या (जमिनीवर पसरणाऱ्या) वनस्पतींचे खोड व फांद्या गुरुत्वाकर्षणाच्या दिशेशी काटकोनात वाढतात.

stem parasite

स्तंभोपजीवी आश्रय देणाऱ्या वनस्पतींच्या खोडावर राहून त्यातून अन्नरस शोषणारी वनस्पती, उदा. बांडगूळ (लोरँथस, व्हिस्कम) अमरवेल.

stem tendril

क्षोडप्रतान खोडाच्या रुपांतरामुळे बनलेला ताणा (प्रतान) उदा. कृष्णकमळ, कांडवेल, द्राक्षवेल इ.

stemless

खोडहीन, क्षोडहीन सकृद्दर्शनी खोडाचा अभाव दर्शविणारी (बिनखोडाची) वनस्पती उदा. मुळा, गाजर, गुलगा इ.

steppe

तृणसंघात कोरडी, खुरटी व इतस्ततः झुबक्यांनी वाढणारी आणि मरुवनस्पतीशी साम्य असणारी गवते निसर्गतः वाढणारा विशिष्ट हवामानातील व वृक्षहीन प्रदेश, याचा प्रसार समशीतोष्ण कटिबंधात विशेषेकरून आढळतो, गवताळ प्रदेशाचा एक प्रकार.

sterculiaceae

मुचकुंद कुल, स्टर्क्युरिएसी मुचकुंद,मुरुडशेंग, कोको, कांडोळ, सारडा, नवा, रुद्राक्षी, कौशी, इत्यादी वनस्पतींचे कुल, याचा अंतर्भाव भेंडी गणात (माल्व्हेलीझमध्ये) करतात पण हचिन्सन यांनी परुषक गणात (टिलीएलीझमध्ये) केला आहे. भेंडी कुलाशी (माल्व्हेसी) या कुलाचे साम्य असून द्विपुटक (दोन कप्प्यांचा) परागकोश, क्वचित पाकळ्यांचा अभाव अथवा एकलिंगी फुले या लक्षणांनी हे कुल ओळखता येते. पहा Malvaceae.

stereid

घनकोशिका,दृढकोशिका वनस्पतींना किंवा त्यांच्या अवयवांना आधार व मजबुती देणारी कोशिका, दृढोतकातील घटक.

stereome

आधार ऊतक वनस्पतींना आधारभूत कोशिकासमूह. दृढोतक व स्थूलकोनोतक यांचा किंवा यापैकी एकाचा (अर्थात त्यातील फक्त घटकांचा) येथे अंतर्भाव करतात कारण दोन्हीचे कार्य सारखे असते, संरचनेत काही फरक असतात.

sterigma

प्रांगुल कवकामध्ये बीजुक क्षेपण करणारा देठासारखा भाग, उदा. गदाकवक, पेनिसिलियम इ.

sterile

१ वंध्य २ निर्जंतुक १ कार्यक्षम नसलेला (वांझ) प्रजोत्पादक अवयव, उदा. केसरदल, किंजदल, बीजुक, बीज २ जंतूंपासून मुक्त केलेला (द्रव पदार्थ, माध्यम)

sterilisation

वंध्यीकरण, निर्जंतुकीकरण वंध्य किंवा निर्जंतुक करण्याची प्रक्रिया.

sterility

वंध्यत्व, वांझपण वर वर्णिलेला दोष असण्याचा प्रकार

sterioscopic microscope

त्रिमिति सूक्ष्मदर्शी लांबी, रुंदी व जाडी दर्शविणारा सूक्ष्मदर्शक.

sterrophyta

जीर्णक भूपादप

stiff fibre

दृढसूत्र ताठर धागा

stigma

किंजल्क युक्त किंजपुटाच्या किंवा (किंजलाच्या) टोकाचा ग्राहक व परागकणास आधारभूत भाग, किंजदल स्वतंत्र असल्यास प्रत्येकाचा अग्रभाग, स्त्रीकेसराग्र हा शब्दही वापरलेला आढळतो.

stigmaria

मूल जीवाश्म, मूलाश्म, स्टिग्मॅरिया काही अश्मीभूत वनस्पतींचा, खाचांच्या खुणा (किण) असलेला मूळ वंश.

stilt root

आधारमूळ, अवस्तंभ मूळ वनस्पतीच्या खोडापासून निघालेले तिरपे व तिला आधार देणारे मूळ उदा. केवडा, कांदळ इ.

stimulus

चेतक, उत्तेजक, उद्दीपक चेतना देणारे, सजीवांमध्ये एखादी प्रक्रिया सुरु होण्याकरिता चालना देणारे (द्रव्य, द्रव, प्रकाश, उष्णता, स्पर्श इ.) उदा. कीटकभक्षक वनस्पतीत कीटकांवर पाचक स्त्राव होण्यास कीटकाचा स्पर्श चेतना देतो, लाजाळूची पाने स्पर्शामुळे व अतिप्रकाशामुळे किंवा प्रकाशाच्या अभावामुळे हालचाल दर्शवितात.

stinging

कंडूत्पादक, दाहक, दंशक स्पर्श झाला असता खाज (आग)उत्पन्न करणारा, उदा. केस (आग्या, खाजकुइली, खाजोटी इ. वनस्पतींचे).

stipe

देठ, दांडा भूछत्राच्या आधारभूत दांडा, नेचांच्या संयुक्त पानांचा देठ

stipel

उपपर्णक संयुक्त पानाच्या दलाचे उपपर्ण, उदा. घेवडा.

stipulate

सोपपर्ण उपपर्ण असलेले पान (उदा. जास्वंद, कापूस इ.)

stipule

उपपर्ण पानाच्या तळाशी (देठ असल्यास त्याच्या तळाशी) असलेले भिन्न आकाराचे किंवा प्रकारचे उपांग उदा. वाटाणा, पिवळा चाफा, गुलाब, अनंत, बोर इ.

stipulode

अल्पोपपर्णक एका कोशिकेचे बनलेले उपपर्ण (उदा. कारा नावाचे शैवल)

stock

खुंट १ चांगल्या जातीचे कलम करण्याकरिता वापरलेल्या मूळच्या वनस्पतीचे (आश्रय) खोड पहा scion host २ ज्यापासून मुळे निघतात असा मूलक्षोड किंवा शाखाहीन खोड

stolon

तिरश्वर जमिनीवर खोडापासून वाढल्यानंतर पुन्हा जमिनीकडे वळून व जमिनीशी संपर्क ठेवून नवीन वनस्पती निर्माण करणारी शाखा

stoloniferous

तिरश्वरवर्धिनी (वर्धी) तिरश्वरांच्या साहाय्याने वाढणारी (संख्यावाढ करणारी वनस्पती) उदा. नेचा, रॉसबेरी इ.

stoma

त्वग्रंध पानावरच्या अपित्वचेवर (क्वचित हिरवे खोड, हिरव्या फांद्या, किंजपुट इत्यादींच्या पृष्ठावर) दोन रक्षक कोशिकांनी नियंत्रित केलेले सूक्ष्म छिद्र, यातूनच वनस्पतीतील वाफेचा निचरा होतो व हवेची ये-जा चालू असते. सामान्य भाषेत सूक्ष्मछिद्र ही संज्ञा stoma ला वापरलेली आढळते. परंतु त्यामुळे pore व stoma तील फरक स्पष्ट होत नाही.

stomate

छिद्र रक्षक कोशिकांनी वेढलेले छिद्र

stone

अष्ठि, आठळी, बाठा, कोय अश्मगर्भी फळातील (उदा. आंबा, जरदाळू), कठीण कवच किंवा कवचासह बी

storage cell

संचयी कोशिका अन्नाचा साठा करणारी कोशिका, उदा. ग्रंतिक्षोड (बटाटा), मूलक्षोड (आले, हळद इ.), ग्रंथिमूळ (गाजर, मुळा, गाजरे इ.)

strain

१ वाण २ ताण १ एका जातीच्या अनेक प्रकारातील उपप्रकार २ एखाद्या अवयवावर पडलेला दाब, किंवा तो अवयव वाकल्याने एका बाजूस दाब व दुसरी बाजू ओढली जाणे.

strand

पेड, पट्ट १ दोरीप्रमाणे अनेक धाग्यांचा जुडगा किंवा जुडी उदा. वाहक ऊतकांचा पट्ट २ किनारा.

strap shaped

पट्टाकृति सपाट पट्टीसारखे

stratification

स्तरण, स्तरीभवन थरावर थर बनणे, उदा. कोशिकावरणाची जाडी, वनश्रीमध्ये भिन्न उंचीवर भिन्न प्रकारच्या वनस्पतींचे थर असणे. शैवाकाच्या शरीरातील शैवले व कवक यांची थरावर थर अशी मांडणी.

stratum

स्तर, थर

stream

प्रवाह, स्त्रोत

streaming

परिगमन, सरण, प्रवाही जीवद्रव्याचे कोशिकावरणाच्या आतील भागात प्रवाहाप्रमाणे वाहणे (भ्रमण).

striate

रेषांकित बारीक समांतर रेषा (कंगोरे, खोबणी) असलेले, उदा. फळ, खोड, बी, एक्किसीटम.

strict

दृढ ताठ व कडक (अवयव, वनस्पती) उदा. वासा (Dendrocalamus strictus Nees).

strigose

नत रोमश ताठ, तीक्ष्ण टोकाचे, सरळ व आडवे पडलेले केस असलेले (अवयव).

striped

पट्टेदार एका किंवा भिन्न रंगाचे पट्टे असलेले (पान, फूल, फळ इ.)

strobile

शंकू एकलिंगी किंवा द्विलिंगी (लघुबीजुकपर्णे किंवा गुरुबीजुकपर्णे अथवा दोन्ही असलेले), खवलेदार, तळाशी रुंद व टोकाकडे निमुळते होत गेलेले, बीजुककोशयुक्त (प्रजोत्पादक) प्ररोह, बहुधा रुक्ष व अनाकर्षक, काहींच्या मते पुष्पाशी, तर काहींच्या मते फुलोऱ्याशी (पुष्पबंधाशी) साम्य, उदा. एक्किसीटम, सिलाजिनेला लायकोपोडियम, पाइन, सायकस, देवदार इ.

strobiloid

शंक्काकृति शंकूसारखा आकार व संरचना असलेले

stroma

पीठिका अनक पलिघ धानीफले (धानीबीजुके निर्मिणारे अवयव) असलेली उशीसारखी संयुक्त कवक संरचना, उदा. अर्गट (क्लॅविसेप्स पुर्पुरिया) या कवकाचे जालाश्म रुजून त्यातून पीठिका बाहेर पडतात व त्यातून धानीबीजुके निर्माण होऊन त्या रोगाचा प्रसार करतात.

strombus

सर्पिल शिंबा गोगलगायीच्या लांबट शंखाप्रमाणे पिळीव (गुंडाळीसारखी) शेंग उदा. विलायती चिंच, लसून घास.

strophiole

नाभिजात

structure

संरचना वनस्पतींतील किंवा त्यांच्या अवयवांतील सर्व भागांची विशिष्ट मांडणी (आयोजन), संरचनात्मक वनस्पतिविज्ञानात शारीर, आकार विज्ञान, अवयवविकास, सूक्ष्मशारीर इत्यादींचा समावेश होतो.

stunted

कुंठित, खुरटलेले वाढ खुंटली आहे असे (अवयव, वनस्पती).

style

किंजल फुलातील मध्यभागी असलेल्या पुष्पदलमंडलातील (किंवा स्त्रीकेसरातील) किंजपुट व किंजल्क यामधील बहुधा लांबट नलिकेसारखा भाग, बहुधा याचे कार्य किंजल्काला फुलाबाहेर परागणाकरिता भरपूर मोकळीक देणे हे असते.

stylodium

लंब किंजल्क किंजलासारखा लांबट किंजल्क, उदा. काही गवते.

styrax

ऊद काही वनस्पतींपासून (styrax spp.) काढलेला घट्ट राळेसारखा पदार्थ.

suaveolent

सुगंधी चांगला वास येणारे (सुवासिक) उदा. फूल

sub family

उपकुल कुल व वंश यांमधील गट

sub-

उप-, अल्प- विशिष्ट (मुख्य) दर्जाखालचे, काहीसे किंवा किंचित अशा अर्थाने उपसर्गाप्रमाणे उपयोगात असलेली संज्ञा.

suberin

त्वक्षा, स्यूबरिन बुचासारख्या वस्तूतील पदार्थ, परित्वचेच्या कोशिकात आतील तूलीर भिंत व बाहेरील मध्यपटल यांमध्ये हा पदार्थ साचून राहतो.

suberisation

त्वक्षाभवन बुचातील पदार्थात रुपांतर होण्याची प्रक्रिया (घटना).

subsidiary

गौण कमी दर्जाच्या (महत्त्वाच्या) उदा. अपित्वचेतील त्वग्रंधांच्या रक्षक कोशिकाजवळच्या कोशिका.

subspecies

उपजाति जाती व प्रकार यांमधील अनिश्चित दर्जा असलेल्या वनस्पतींचा लहान गट. जातींतील कित्येकांशी त्यांचे साम्य नसून परस्परसाम्य मात्र आढळते, जातीपेक्षा लहान एकक.

substantive variation

मौलिक भेद, गुणात्मक भेद प्रत्यक्ष संघटनेतील बदल

substitution

प्रतिष्ठापन नाश पावलेल्या अवयवाऐवजी दुसरा तत्सम अवयव निर्माण होण, वनस्पतीतील द्वितीयक ऊतककरापासून बनलेल्या नवीन वाढीमुळे (वनस्पतीतील) जखम भरून येण्याची प्रक्रिया

substrate

कार्यद्रव्य रासायनिक विक्रियेतील (विशेषतः वितंचनात) ज्यावर विक्रिया होते तो प्रारंभिक पदार्थ, त्यात विक्रियेने बदल होऊन बनलेला तो उत्पाद.

subtending leaf

संमुख पर्ण बगलेतून नवीन कळी अथवा पुष्पाक्ष निर्मिती करणारे पान.

subterraneous

भूमिगत जमिनीखालील (अवयव, उदा. ग्रंथि खोड, मुळे, क्वचित फूल व फळ).

subulate

आराकृति

subvalvate

उपधारास्पर्शी, अल्पधारास्पर्शी अंशतः धारास्पर्शी

subvariety

उपप्रकार प्रकारांतील परंतु क्षुल्लक फरक दर्शविणारी व्यक्ती.

succedanum

बदली एखाद्या कोशिकेऐवजी किंवा अवयवाऐवजी दुसरे कार्यक्षम अवयव किंवा जाती. उदा. काकडशिंगी (Rhus sucedanea L.)

succession

अनुक्रमण एकाच क्षेत्रात क्रमाने बदल होऊन भिन्न व चरम (अंतिम प्रकारचे) पादप समुदाय किंवा वनस्पति समावास निर्माण होण्याची प्रक्रिया.

successive whorls

अनुक्रमी वर्तुळे, क्रमागत मंडले. क्रमाने (एकानंतर दुसरे) निर्माण झालेली अवयवांची वर्तुळे (उदा. संवर्त, पुष्पमुकुट, केसरमंडल व किंजमंडल).

successor

वंशज, वारस पूर्वजापासून क्रमाने निर्माण होत आलेली संतती.

succulent

रसाळ, मांसल रसाने किंवा रसयुक्त मगजाने भरलेले उदा. खोड, पान, फळ इ. घोळीची किंवा कोरफडीची पाने, निवडुंगाचे खोड इ.

sucker

१ अधश्चर, मुनवा २ शोषक, चूषक १ जमिनीतील खोडापासून (फार क्वचित मुळापासून) जमिनीवर वाढत आलेली फांदी, उदा. पुदिना, शेवंती. २ पहा haustorium.

suffrutescent

उपक्षुपी, क्षुपाभ काहीसे झुडपासारखे.

suffultus

विम्बकोष्ठ चकतीसारखे कंदाच्या तळाशी असलेले खोड, उदा. कांदा, लसूण इ.

sugar

शर्करा, साखर स्फटिकरुप, विद्राव्य व गोड पदार्थ (कार्बाएहायड्रेट), उदा. बीटशर्करा, इक्षुशर्करा, फलशर्करा, द्राक्षशर्करा, मॅपलशर्करा, तालशर्करा इ. भिन्न प्रकाप भिन्न वनस्पतीत आढळतात.

sulcate

ससीता, खोबणीदार खोबणी, चऱ्या, बारीक पन्हळी असलेले उदा. एक्किसीटमचे खोड

sulcus

सीता, खोबण लांबट खाच, पन्हळ, उदा. करंडक वनस्पतींतील काहींची शकले, पहा furrow.

sulfureous

पीताभ, पांडुर फिकट पिवळट रंगाचे.

summer wood

ग्रीष्मकाष्ठ वाढ चालू असतेवेळी बनलेला लाकडाचा थर

summer-spore

ग्रीष्म बीजुक कवकांत उन्हाळ्यात निर्मिला जाणारा अलिंगी प्रजोत्पादक घटक, हा घटक बहुधा एककोशिक असतो, उदा. तांबेरा. फार थोड्या कालपर्यंत टिकणारे व लागलीच रुजणारे बीजुक

sun leaf

सूर्यपर्ण भरपूर सूर्यप्रकाशात वाढण्यास अनुकूल अशी संरचना असलेले पान. उदा. निवडंउग, रुई, पानफुटी, कण्हेर इ.

sun plant

सूर्यपादप वर दिलेल्या परिस्थितीशी समरस होणारी वनस्पती. उदा. तगर, खैर, वड, काटेधोत्रा, बाभूळ इ.

sun red

सूर्यताम्र सूर्यप्रकाशात वाढल्यास (शरीर अवयवावर) लाल रंग निर्मिणारी (वनस्पती).

super

अति-, बाह्य, अधि- वरचे, वरच्या दर्जाचे, अधिक, उच्च या अर्थी उपसर्गाप्रमाणे उपयुक्त संज्ञा.

superficial

पृष्ठीय, उपरिस्थ वरवरचे, वरचे, पृष्ठभागावरचे.

superior

ऊर्ध्व, ऊर्ध्वस्थ वरच्या पातळीत वाढणारे (असलेले).

superposed

अध्यारोपित उभ्या रेषेत खालच्या अवयवाच्या बरोबर वरच्या पातळीत असलेले, फुलांच्या बाबतीत एका पुष्पदलाच्या आतील दुसरे, उदा. पाळीसमोरचे केसरदल.

supporting fibre

तर्कुसूत्र, आधारसूत्र

suppression

दमन, वृद्धिरोध, निरोधन पूर्णपणे विकास थांबविण्याची प्रक्रिया.

supra-

वरचे, अति-, अधि- उपसर्गाप्रमाणे उपयुक्त संज्ञा

survival of the fittest

बलिष्ठांची (समर्थांची) अतिजीविता जीवनस्पर्धेत (जगण्याकरिता कराव्या लागणाऱ्या धडपडीत) सर्वात श्रेष्ठ (विशिष्ट परिस्थितीत विशिष्ट गुणामुळे बलवान) असणाऱ्या सजीवांची (प्राणी वा वनस्पती) सरशी व दुर्बलांचा नाश ही डार्विनच्या नैसर्गिक निवडीच्या सिद्धांतातील मुख्य कल्पना.

susceptibility

रोगप्रवृत्ति रोगाला सहज बळी पडण्याइतकी दुर्बलता.

suspended

निलंबित लोंबते, आधाराला चिकटून खाली लोंबणारे, उदा. फूल, फळ, फुलोरा, बीजक (किंजपुटात).

suspensor

आलंबक १ रंदुकापासून बनलेला व एका टोकाशी प्रत्यक्ष गर्भ धारण करणारा कोशिकांचा तंतू उदा. बीजी वनस्पती व काही नेचाभ पादप २ काही कवकांत आढळणारी व गंतुकाशयाला आधारभूत कोशिका उदा. म्यूकर बुरशी.

suture

सीवनी, शिवण संधिरेषा, किंजदलाच्या किनारी परस्पराशी सांधल्या जाऊन किंजपुटाची पोकळी निर्माण करते ती जोडरेषा (औदर सेवनी), किंजदलांच्या मध्यरेषेला पृष्ठसेवनी म्हणतात.

swamp formation

अनूप समावास कायम दलदलीत वाढणारा वनस्पतींचा समुदाय

swarmspore

चरबीजुक हालचाल करणारे बीजुक (प्रजोत्पादक घटक).

switch plant

अपर्ण पादप पाने लवकर गळून पडणारी अथवा पाने असून नसल्यासारखी किंवा नसणारी वनस्पती, उदा. नांग्या शेर, माकडशिंग (Caralluma fimbriata Wall), नेपती, खडशेरणी झाऊ इ.

sword shaped

खड्गाकृति तरवारीसारखे उदा. आबईची (canavolia nsiformis DC) शेंग, बाळवेखंडाचे (Iris germanica L.) पान इ.

syconus

औदुंबरिक लहान कलशासारख्या (कुंभासनी) फुलोऱ्यापासून बनलेले पोकळ व मांसल संयुक्त फळ उदा. उंबर, अंजिर इ.

sylva

वृक्षवर्णन, वृक्षज्ञान विशिष्ट स्थानातील वृक्षांची माहिती (वर्णन).

sylvestris

वनवासी वनात वाढणारा, उदा. शिंदी (Thoenix sylvestris Roxb.)

symbiont

सहजीवी सहजीवनातील (सामाइक जीवनातील) सहकारी.

symbiosis

सहजीवन सारख्या नसलेल्या दोन किंवा अधिक सजीव व्यक्तींचे एकत्र जगणे. उदा. जीवोपजीवी वनस्पती व तिचा आश्रय.

symbiotic saprophytism

सहजीवी शवोपजीवन उच्च वनस्पती व कवक यांचे एकत्र जीवन (संकवक)

symbiotrophic

सहजीवोपजीवी, सहपोषी पोषणाच्या साहाय्याने एकत्र जगणारे.

symmetric

सममित, समात्र मध्यशिरेवर विभागल्यावर दोन सारखे भाग होणारे, उदा. सामान्य पान.

symmetry

समात्रता दोन सारखे भाग होण्याची क्षमता.

sympetalae

युक्तप्रदली उपवर्ग बेंथॅम व हूकर आणि एंग्लर व प्रँटल यांच्या वर्गीकरणपद्धतीतील फुलझाडांच्या द्विदलिकित वनस्पतीतील जळलेल्या पाकळ्यांचा वनस्पतींचा उपवर्ग.

sympetalous

युक्त प्रदल जुळलेल्या पाकळ्या असलेले (फूल किंवा पुष्पमुकुट) उदा. धोत्रा.

symphysis

सम संजनन अवयवाच्या सारख्या भागांची आरंभापासूनच जुळून वाढण्याची प्रक्रिया, उदा. युक्तप्रदल पुष्पमुकुट

sympodium

संयुतपद अनेक लहान (नवीन) अक्षांचा बनलेला एक प्रमुख अक्ष उदा. द्राक्षवेल

synandrium

संकेसरमंडल केसरदलांच्या अंशतः किंवा पूर्णतः संयोगाने बनलेली संरचना, उदा. काकडी, भोपळा, सूर्यफूल, व सुरण कुलातील काहींचे केसरमंडल इ.

synangium

संधानी सर्व बीजुककोश परस्परांशी बाजूने चिकटल्याने बनलेली संयुक्त बहुपुटक (अनेक कोटरयुक्त) संरचना उदा. मॅरॅटिया नेचा

synapsis

समीपस्थिति कोशिकेच्या अर्धसूत्रण विभागणीपूर्वी प्रकलातील सर्व सूत्रमय गंउता प्रकलावरणात एका बाजूस साचून राहण्याची अवस्था

syncarp

संयुक्त फळ कणिश फुलोऱ्यापासून बनलेले संयुक्त फळ अथवा मांसल घोसफळ उदा. तुतू, केवडा, अननस,

syncarpous

युक्तकिंज दोन किंवा अधिक किंजदलांच्या संयोगाने बनलेला (किंजपुट) उदा. सूर्यफूल, चिकू, काकडी इ.

synchorology

पादपसामुदायिक वितरण, पादपसमुदायी वितरण भौगोलिक परिस्थितीनुसार पादपसमुदायांचा प्रसार

syndesis

युग्मन, युगुलीभवन प्रकलातील समीपस्थितीनंतर सजातीय रंगसूत्रांच्या जोड्या बनणे (अर्धसूत्रण विभाजनाकरिता)

synecology

वनस्पति (पादप) समाजशास्त्र वनस्पतींच्या समुदायासंबंधईच्या माहितीची विज्ञानशाखा

synergidae

साहाय्यक कोशिका, साहाय्यक पेशी फुलझाडांच्या बीजकातील (फलनपूर्वावस्थेत) गर्भकोशातील अंदुकाजवळच्या व फलनास साहाय्य करणाऱ्या दोन (वंध्य अंदुके) कोशिका, तिन्ही मिळुन अंदुकपरिवार बनतो व गर्भकोशाच्या वरच्या (बीजकरंधाजवळच्या) टोकाजवळ तो असतो.

syngamete

रंदुक दोन प्रजोत्पादक भिन्न कोशिकांच्या संयोगाने बनलेली कोशिका.

syngamy

गंतुकसंयोग, फलन दोन विषम (विरुद्धलिंगी- एक पुं- व दुसरे स्त्री-) गंतुकांचे मीलन

syngenesious anthers

युक्त परागकोश फक्त परागकोश जुळून त्यांचे बनलेले वलय. उदा. सूर्यफूल कुल.

synizesis

समीपस्थिति

synthate

संश्लिष्ट संश्लेषणाने (अनेक रासायनिक द्रव्ये एकत्रित झाल्याने) बनलेला पदार्थ.

synthetic fibre

कृत्रिम तंतू काही रसायने एकत्रित करून बनविलेला (संश्लेषित) कृत्रिम व नैसर्गिक धाग्याहून (सूत, रेशीम, वाख इ.) भिन्न धागा.

synusium

पादप संघ परस्परांच्या सन्निध (एकत्र) वाढणाऱ्या वनस्पतींच्या (समान) जीवरुपावर आधारलेले पारिस्थितिकीय (परिस्थितिविज्ञानातील) एकक (गट), यातील व्यक्ती कधी एकाच जातीच्या किंवा भिन्न जातींच्या परंतु सारख्या स्वरुपाच्या असतात. अशा अनेक संघांचा समावास बनतो व त्याची सामुहिक रुपाकृती अधिवासाला अनुकूलित असते. उदा. कच्छ वनस्पती, पानझडी वन.

syrtidium

वालुकाबंधीय समावास वाळूच्या रूक्ष लांबट बांधावर (राशीवर) वाढणारा वनस्पतींचा समुदाय.

system

व्यूह, तंत्र, पद्धति अनेक अवयवांच्या सहकार्याने बनलेली व विशिष्ट कार्यतत्पर अशी संरचना.

systematic botany

वर्गीकरणात्मक वनस्पतिशास्त्र वनस्पतीतील लक्षणांवरुन प्राकृतिक आप्तभाव ओळखून (लक्षात घेऊन) त्यांची वर्गीकरणाच्या साच्यात मांडणी करणारी विज्ञान शाखा.

systemic fungicide

दैहिक कवकनाशक रोगकारक कवकाच्या सर्व शरीरावर पडून त्याचा संपूर्ण नाश करणारा रासायनिक पदार्थ

systemic insecticide

दैहिक कीटकनाशक वनस्पतीचे नुकसान करणाऱ्या कीटकांचा संपूर्ण नाश करणारा पदार्थ.

systole

संकोच काही शैवले, चरबीजुके इत्यादींच्या कोशिकांतील प्रसरण व आकुंचन पावणाऱ्या रिक्तिकांचे (पोकळ्यांचे) आकुंचन.

systrophe

हरितकण पुंज तीव्र प्रकाशामुळे बनलेला हरितकणूंचा एकत्र संच.

tabasheer

तबाशीर बांबूच्या पेऱ्यांमधील वालुकामय खडे (औषधी पदार्थ).

tabular

सपाट पृष्ठभागाशी समांतर दबलेले

tactic

अनुचलनी आंतरिक बदल होऊन चेतकाला (उदा. प्रकाश, रसायन, उष्णता) प्रतिसाद दर्शविणारी स्थलांतराची हालचाल, उदा. काही स्वतंत्र एककोशिक शैवले, हरितकणू, सूक्ष्मजंतू इ.

tactile

स्पर्शग्राही स्पर्शाला (स्पर्शाच्या चेतकाला) प्रतिसाद देणारे.

tail

पुच्छ बारीक, लांब व शेपटीसारखे उपांग

tailed another

पुच्छयुक्त परागकोश परागकोशाच्या पोकळीखालून वाढलेले शेपटीसारखे (परंतु त्यात परागकण नसलेले) उपांग, उदा. वासक कुलातील काही वनस्पती.

tamaricaceae

झाऊ कुल, टॅमॅरिकेसी शेरणी, झाऊ इत्यादी द्विदलिकित मरुवनस्पतांचे लहान कुल, याचा अंतर्भाव बेंथॅम व हूकर यांच्या पद्धतीत कार्बाएफायलिनी व एंग्लर व प्रँटल यांच्या पद्धतीत पराएटेलीझ गणात केलेला आढळतो, बेसींनी अहिफेन गणात (पॅपॅव्हरेलीझमध्ये) आणि हचिन्सननी झाऊ गणात (टॅमॅरिकेलीझमध्ये) समाविष्ट केले आहे. प्रमुख लक्षणे- फार लहान व एकाआड एक पानांची झुडपे व वृक्ष, द्विलिंगी, नियमित, ४-५ भागांची फुले, सुट्या पाकळ्या, तितकीच किंवा दुप्पट केसरदले, क्वचित अनेक, सुटी किंवा गटांमध्ये, किंजदले २-५ व जुळलेली, ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात एक कप्पा व तलस्थ बीजकाधानीवर अनेक बीजके बोंडात केसाळ बिया.

tangential plane

स्पर्शरेखीय प्रतल खोड किंवा मूळ यांच्या आडव्या छेदात त्रिज्येशी अथवा निकाष्ठ किरणाशी काटकोनात असलेली पातळी.

tap root

प्रधानमूळ, सोटमूळ, अधिमूळ आदिमुळाची सतत खाली वाढ होऊन जाडजूड बनलेले व जमिनीत अनेक उपमुळे निर्माण करून मूलव्यूहाचा (तंत्राचा) प्रमुख भाग बनलेले प्रमुख मूळ, हे सर्व द्विदलिकित व कित्येक प्रकटबीज वनस्पतींत आढळते. उदा. मुळा, गाजर, गुलबुश यांमध्ये ते मांसल असते.

tapering

शुंडाकृति, शूलाकृति लांबकाट्याप्रमाणे किंवा सोंडेप्रमाणे निरुंद होत गेलेले.

tapetum

पोषक स्तर सर्व उच्च दर्जाच्या वनस्पतींत, बीजुकजनक कोशिकांभोवती असणारा व अन्नकणांनी भरलेल्या कोशिकांचा थर, हळूहळू हा विसर्जित होऊन बीजुक निर्मितीत वापरला जातो.

tapioca

तापिका, टॅपिओका एरंड कुलातील एका वनस्पतीच्या लठ्ठ (ग्रंथिल) मुळातील पिष्ठयुक्त पदार्थ, तापिका (Manihot utilissima Pohl.)

tawny

फिकट तपकिरी काहीसा पिंगट पिवळ्या रंगाचा.

Taxetum

बिर्मी संघात बिर्मि वृक्षांचा नैसर्गिक समूह (समावास), बर्मी = बिर्मी = यू (Taxus baccata L.)

taxis

अनुचलन स्वतंत्र सजीवांची बाह्य चेतकाला अनुलक्षून केलेली प्रतिसादरुप हालचाल

taxon

वर्गक वर्गीकरणात भिन्न थरात मानलेले एखादे एकक, उदा गण, गोत्र, वर्ग, कुल, वंश, जाती इ.

taxonomist

वर्गीकरणविज्ञ वनस्पती अथवा प्राणी यांच्य वर्गीकरणासंबंधी विशेष ज्ञान असणारी व्यक्ती.

taxonomy

वर्गीकरण विज्ञान १ वनस्पती अथवा प्राणी यांच्या महत्त्वाच्या लक्षणांचा विकासवादाच्या संदर्भात विचार करून वर्गीकरणाची तत्त्वे व मांडणी ठरविणारे शास्त्र २ परिस्थिति व वनस्पती यांच्या अभ्यासात भिन्न समुदायासंबंधी सर्व तपशील लक्षात घेऊन केलेली वनश्रीतील भिन्न घटकांची (समुदायांची) वर्गवारी.

technical term

पारिभाषिक संज्ञा, तांत्रिक संज्ञा विशिष्ट विषयाच्या क्षेत्रात विशिष्ट अर्थाने वापरलेला शब्द

technique

तंत्र विशिष्ट कार्य घडवून आणण्याकरिता वापरलेली आवश्यक पद्धती, त्यावरुन technical = तांत्रिक (तंत्राचा अंतर्भाव असलेले, तंत्राचा आधार असलेले).

tegmen

अंतश्चोल बीजाच्या दोन आच्छादनांपैकी आतील आवरण

tegumentum

पुंजत्राण

teleology

उद्देश्यवाद एखाद्या संरचनेचे उपयुक्ततेच्या दृष्टीने किंवा तिच्या हेतुपूर्वक अस्तित्वाचे समर्थन करण्याकरिता मांडलेली उपपत्ति.

teleutospore

शिशिर बीजुक एक अथवा बहुधा दोन (क्वचित अनेक) कोशिकांचे बनलेले व बहुधा हिवाळी विश्रांतीनंतर रुजणारे बीजुक (कवकांपैकी तांबेऱ्यात आढळणारे).

telium

शिशिर बीजुकपुंज शिशिर ऋतूतील बीजुके एकत्र वाढल्याने बनलेला समूह, पिंगट, काळसर, पिवळट अशा रंगाचे हे ठिपके पानांवर वा खोडावर आढळतात.

telophase

अंत्यावस्था प्रकलाच्या विभाजनातील शेवटची अवस्था

tendril

प्रतान, ताणा, तणावा दुर्बल वनस्पतीच्या प्रमुख अवयवाच्या रुपांतराने बनलेला तंतूसारखा, स्पर्शग्राही (संवेदनाक्षम) व आधार घेण्यास उपयुक्त असा अवयव उदा. काकडी, वाटाणा, कळलावी, मोरवेल इ.

tentacle

स्पर्शक स्पर्शग्राही केस, उदा. ड्रॉसेरा नावाची कीटकभक्षक वनस्पती.

tenuifolious

तनुपर्णी पातळ पान असलेले.

tepal

परिदल

terate

शूलाकृति लांबट, गोलसर व टोकदार दांड्याप्रमाणे (उदा. पान).

teratology

विकृतिविज्ञान, विद्रुपविज्ञान कुरचना, विकृति, राक्षसी आकाराचे अवयव इत्यादीसारख्या निर्मितीसंबंधीची विज्ञानशाखा

terminal

अग्रस्थ, अंतिम टोकावर असलेले, शेवटी असलेले, उदा. संयुक्त पानाच्या टोकावरचे दल, अक्षाच्या टोकावरची कळी.

terminology

परिभाषा एखाद्या विषयात विशिष्ट अर्थी वापरलेल्या (संज्ञांची) अनेक शब्दांची यादी (शब्दसंग्रह)

ternary

त्र्यंगी तिन्हीच्या गटात असलेले, त्रिभागी.

ternate

त्रिदली तीन दले असलेले (उदा. बेलाचे संयुक्त पान).

terrestrial

भूवासी जमिनीत अंशतः किंवा पूर्णतः वाढणारी (वनस्पती).

tertiary

तृतीय, तृतीयक, तिय्यम तिसऱ्या क्रमांकाचे, दुय्यम अक्षावर आलेला तिसरा (अक्ष)

testa

बीजचोल, बर्हिगोल, बीजावरण बीजाचे बाहेरचे आच्छादन, कधी कधी बाहेरचे व आतील पूर्ण जुळलेले असते.

tetra-

चतुः, चतुर्- चारीचा संबंध दर्शविणारा उपसर्ग

tetracarpellary

चतुः किंजदली चार किंजदले असलेले (किंजमंडल किंवा फूल).

tetrachotomy

चतुःखंडन, चतुःशाखाक्रम चार सारखे भाग पडलेले (अक्ष) असण्याचा प्रकार

tetracyclic

चतुर्मंडलित, चतुश्वाक्रिक भिन्न अवयवांची चार मंडले (चक्रे, वर्तुळे) असलेले (फूल).

tetrad

चतुष्टय चौकडा, चारीचा संच, उदा. परागचतुष्टय (उदा. संतानक) किंवा बीजुकचतुष्ट्य (काही शैवले)

tetradynamous

चतुरोन्नत सहापैकी चार केसरदले अधिक उंच असलेले, उदा. मोहरीच्या फुलातील केसरमंडल.

tetrafoliate

चतुर्दली चार दलाचे संयुक्त पान, उदा. मार्सिलिया.

tetramerous

चतुर्भागी प्रत्येक मंडलात चार अवयव असलेले (फूल). उदा. मोहरीचे फूल

tetrandrous

चतुष्केसरदली चार केसरदले असलेले उदा. कारवीचे फूल

tetranucleate

चतुःप्रकली चार प्रकले असलेली कोशिका.

tetraphyllous

चतुष्पर्णी, चतुष्परिदली चार पानांचे, चार दले असलेले परिदलमंडल

tetraploid

चतुर्गुणित चार एकगुणित प्रकलांच्या संयोगाने बनलेला (प्रकल), तसा प्रकल असलेली (वनस्पती).

tetraploidy

चतुर्गुणितत्त्व चतुर्गुणित प्रकल असण्याचा प्रकार

tetraquetrus

चतुष्कोनी चार धारा असलेले, आडव्या छेदात चार कोन दिसणारे (चौकोनी), उदा. खोड (कांडवेल).

tetrarch

चतुःसूत्र रंभाच्या आडव्या छेदात चार प्रकाष्ठाचे वृंद असण्याचा प्रकार

tetrasporangium

चतुर्बीजुककोश चार बीजुके असलेला बीजुककोश उदा. लाल शैवले

tetraspore

चतुर्थबीजुक चार बीजुकांपैकी एक

tetrasporophyte

चतुर्थबीजुकधारी चतुर्थबीजुके निर्मिणारी पिढी, उदा. लाल शैवले (उदा. पॉलिसायफोनिया).

tetravalent

चतुःसंयुजी प्रकलाच्या अर्धसूत्रण विभाजनात वरवर एका रंगसूत्राप्रमाणे दिसणाऱ्या रंगसूत्रातील चारीपैकी एक, येथे समजात रंगसूत्राच्या जोडीतील प्रत्येकाची उभी विभागणी झाली असावी असे मानल्यास एकूण चार रंगसूत्रार्धे एकत्र काही काळ असतात.

texture

पोत पानांची किंवा तत्सम अवयवांची जाडी, मजबुती इ. उदा. पातळ जाड, चिवट, मांसल, ठिसूळ इ. संज्ञा यासंबंधात वापरतात. हीच संज्ञा जमिनीबाबतही वापरतात.

Thalamiflorae

अवकिंजपुष्पी श्रेणी बेंथॅम व हूकर यांच्या वर्गीकरणामध्ये द्विदलिकित (वर्ग) वनस्पतींतील मुक्तप्रदली (सुट्या पाकळ्यांच्या फुलझाडांची) उपवर्गातील अवकिंज फुलांची एक श्रेणी, दुसरी बिंबयुक्त फुलांची (बिंबपुष्पी) व तिसरी श्रेणी चषकाप्रमाणे संवर्त असलेल्या परिकिंज किंवा अपिकिंज फुलांची (संवर्तपुष्पी).

thalamifloral

अवकिंजपुष्प किंजमंडलाखेरीज फुलातील इतर भाग वरच्या पातळीत (पुष्पस्थलीवर) असलेले.

thalamus

पुष्पस्थली पुष्पदले ज्यावर आधारलेली असतात तो देठाचा पसरट भाग याला receptacle असेही म्हटलेले आढळते.

thalasad

समुद्रपादप समुद्रात वाढणारी वनस्पती.

thalasophilus

समुद्रप्रिय (वनस्पति)

thalassoplankton

सागर प्लवक

thalloid

कायकाभ कायकासारखे अत्यंत साधे शरीर

thallophyta

कायकवनस्पति विभाग जुन्या (ऐक्लर) वर्गीकरण पद्धतीप्रमाणे अति साध्या, अप्रभेदित, कायक प्रकारच्या शरीर धारण करणाऱ्या वनस्पतींचा विभाग, यामध्ये शैवले, कवक व शैवाक यांचा समावेश करीत.

thallus

कायक खोड व पाने यांचा पूर्ण अभाव असलेले व कधी कधी मुळासारखी (पण मुळे नव्हेत) आधारभूत साधी उपांगे असलेले, एककोशिक किंवा अनेक कोशिक अप्रभेदित शरीर उदा. शैवल, कवक, धोंडफूल इ.

theaceae

चहा कुल, थीएसी चहा (थीया), कॅमेलिया (गॉर्डाएनिया), नागेट्टा इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. याचा अंतर्भाव एंग्लर व प्रँटल यांनी पराएटेलीझमध्ये (तटलग्न बीजकाधानी असलेल्या गणात), बेंथॅम व हूकर यांनी कोकम (वृंदार) गणात व हचिन्सननी चहा गणात (थीएलीझमध्ये) केला आहे. प्रमुख लक्षणे- साध्या, चिवट, एकाआड एक पानांच्या काष्ठयुक्त वनस्पती, द्विलिंगी, अंशतः सर्पिल फुले, संदले ५-७, नियमित, दीर्घकाल राहणारी, पाकळ्या बहुधा ५-९ किंवा अनके व सुट्या, क्वचित खाली जुळलेल्या, केसरदले अनेक, क्वचित कमी वा जास्त (५-१०-१५), सुटी किंवा जुळलेली, किंजदले जुळलेली ३-५ किंवा २ ते अनेक व १ ते अनेक बीजके (अक्षलग्न), बोंडात अनेक बिया.

theca

प्रावरक १ नेचाचा बीजुककोश २ शेवाळीतील बीजुकाशय ३ परागकोश ४ पराग पुटक

theine

थीन चहाच्या पानातील क्षाराभ (अल्कलॉइड).

Thelephoraceae

चर्मकवक कुल, थेलेफोरेसी गदाकवकांपैकी एक कुल, यातील कवकांचे शवोपजीवी शरीर झाडांच्या सालीवर सपाट, चिवट खपलीसारखे असून गदानिर्मितीचा थर वरच्या बाजूस असतो अथवा सपाट शरीराचा भाग आधारावर उचलला जाऊन एकावर एक कंसाकृति रचना बनते व त्या प्रत्येकाखाली गदांचे थर येतात. उदा. स्टेरियम,

Theory of descent

वंशानुक्रमवाद (सिद्धांत) पृथ्वीवरील सजीव सृष्टी एकाएकी आहे तशी निर्माण झाली नसून आरंभी अपघातानेच निर्माण झालेल्या अतिसूक्ष्म साध्या जीवद्रव्यापासून क्रमाने, हळुहळु निसर्गतः फरक पडत जाऊन विविधरुपधारी अवस्थेप्रत पोचली आहे असा चार्लस् डार्विन यांचा सिद्धांत.

theory of pangenesis

सर्वाएत्पत्तिवाद pangenesis.

thermonastic

तापानुकुंचनी उष्णतेमुळे (अधिक तापमानाच्या उत्तेजनामुळे) घडून आलेली (अवयवांची वक्रता), यामध्ये अवयवांची वाढ होऊन परिणामी वाकडेपणा येतो. उदा. यकृतकांचे कायक प्रथम वरच्या बाजूस अधिक वाढून उलट्या बशीप्रमाणे आकार येतो व याला अपिवर्धन म्हणतात. याउलट वाकडेपणाला अधोवर्धन म्हणतात. केशराची फुले उष्ण हवेत उघडतात व थंड हवेत मिटतात.

thermonasty

तापानुकुंचन वर वर्णन केलेली घटना, येथे उत्तेजकाच्या दिशेचा वक्रतेशी संबंध नसतो.

thermophillous

तापप्रिय वाढीस उच्च तापमान (उष्णता) आवश्यक असणारी किंवा उच्च तापमान सहन करणारी (वनस्पती)

thermotactic

तापानुचलनी पुढे वर्णन केलेल्या प्रकारची हालचाल (त्या दिशेकडे किंवा त्या विरुद्ध)

thermotaxis

तापानुचलन उष्णतेमुळे उत्तेजन पावलेल्या सजीव स्वतंत्र वनस्पतीचे स्थानांतर अथवा स्थिर वनस्पतींच्या स्वतंत्र भागाचे (गंतुक, बीजुक, हरितकणु इ.) स्थलांतर

thermotropic

तापानुवर्तनी उष्णतेमुळे तिच्या उगमाकडे किंवा विरुद्ध दिशेला झालेली (वनस्पतीच्या अवयवांची वाढ), यामध्ये अवयवास वक्रता येणे शक्य असते.

therophyte

वर्षायु पादप कडक हिवाळा अथवा रुक्ष ऋतू यांमध्ये फक्त बीज रुपानेच अस्तित्व राखणारी वनस्पती.

thickening

घनीभवन प्राथमिक तूलीरमय आवरणावर नवीन लेप बसून जाडी वाढण्याची प्रक्रिया. हा लेप तूलीराचा किंवा काष्ठीराचा (लिग्निनचा) असतो. तसेच तो सर्वत्र सारखा अगर विशिष्ट जागी बसल्याने भिन्न प्रकारचे अंकन आढळते.

thicket

झाडी अनेक लहान झुडपांची दाट जाळी.

thigmotropism

कंपनानुवर्तन, स्पर्शानुवर्तन १ कंपनाच्या चेतनेनुसार अधिक स्थानिक वाढ होऊन अवयवात वक्रता येणे २ स्पर्शाच्या चेतनेमुळे उलट बाजूस वाढ अधिक होऊन वक्रता येण्याची प्रक्रिया, उदा. वेलीचे टोक, प्रतानाचा टोकाकडील भाग, कीटकभक्षक वनस्पती.

thinophyta

राशिपादप माती किंवा वाळूच्या ढिगावर वाढणाऱ्या वनस्पती.

thorn

शूल, काटा लांबट, टोकदार, कठीण, कधी शाखित, अशी रुपांतर पावलेली शाखा, उदा. मेंदी, डाळिंब, करवंद इ.

thorn forest

काटेरी वन रुक्ष ठिकाणी वाढणारी काटेरी झुडपे व लहान वृक्ष यांचे जंगल. उदा. बाझीलमधील कटिंगा वन (कंटकी वन)

thread shaped

सूत्राकार फार बारीक सुतासारखे

three angled

त्रिकोणी, त्रिधारी तीन धारा असलेले (खोड, फळ, बी इ.)

throat

कंठ जुळलेल्या पाकळ्यांचा फुलाच्या नळीचे द्वार, उदा. सदाफुली, पारिजातक

thrum eyed

बद्धकंठी जुळलेल्या पाकळ्यांच्या पुष्पमुकुटाच्या प्रवेशस्थानात (गळ्यात) परागकोश असल्यामुळे बंद झालेले (फूल), उदा. प्रिमरोझ.

Thymelaeaceae

रामेठा कुल, थायमेलिएसी रामेठा या वनस्पतीचा अंतर्भाव असलेले हे द्विदलिकित फुलझाडांचे कुल जंबुल गणात (मिर्टेलीझमध्ये) समाविष्ट केले आहे (एंग्लर). हचिन्सन यांनी रामेठा गणात (थालमेलेलिझमध्ये) अंतर्भूत केले आहे. प्रमुख लक्षणे- काष्ठयुक्त व साध्या, एकाआड एक किंवा समोरासमोर पानांच्या वनस्पती, बहुतेक सर्व वृक्ष किंवा झुडपे, क्वचित औषधी, द्विलिंगी अथवा एकलिंगी फुलात कधी पाकळ्यांचा अभाव, अक्ष नळी सारखा किंवा पेल्यासारखा, संदले ४-५ बहुधा जुळलेली, पाकळ्या ४-१२, खवल्यासारख्या, केसरदले संदलाइतकी व त्यांशी एकाआड एक किंवा दुप्पट तर कधी दोन. बहुधआ बिम्ब असते. किंजदल एक, ऊर्ध्वस्थ, किंजपुटात एक किंवा दोन कप्पे, बीजके एक किंवा दोन. फळे विविध, पुष्पस्थलीने वेढलेली

thyrse

मिश्रवर्ध्यक्ष, मिश्र परिमंजरी बाजूचे अक्ष कुंठित व मुख्य अक्ष अकुंठित असलेली परिमंजरी (शाखायुक्त फुलोरा).

tier

स्तर, थर

tigline

टिग्लीन जमालगोटा या वनस्पतीच्या बियांतील कडू व तिखट द्रव्य.

Tiliaceae

परुषक कुल, टिलिएसी ज्योत (ज्यूट), निचर्डी, खटखटी, धामण, रुद्राक्ष इ. वनस्पतींचे कुल याचा अंतर्भाव भेंडी गणात (माल्व्हेलीझमध्ये) केला जातो. हचिन्सन यांनी परुषक गणात (टिलीएलीझमध्ये)केला आहे. भेंडी कुलाशी याचे साम्य असून अनेक व स्वतंत्र केसरदले, दोन कप्प्यांचे व कुंठित फुलोरे या लक्षणांनी त्या कुलापासून परुषक कुलाचे निराळेपण ओळखता येते.

tiller

फूट, फुटवा

tilophyte

पल्लवपादप डबक्यातील वनस्पती, उदा. गोंडाळ, ऍझोला, कारंड (लेग्ना) इ.

timber line

वृक्षसीमा उंच पर्वतावरच्या वनश्रीतील वृक्षांची वाढ संपून खुरटी झाडी सुरवात होते ती सीमारेषा (उंची)

tinctorious

रंजकता, रंजनक्षमता रंगविण्याची क्षमता असलेले उदा. अल (Morinda tinctoria Roxb.), काळा कुडा (Wrightia tinctoria R. BR.) नीळ (Indigofera tinctoria L.)

tissue

ऊतक, ऊति समान उगम व कार्य असलेल्या आणि बहुधा परस्परावलंबी कोशिकांचा समूह.

toadstool

छत्रक भूछत्राखेरीज इतर तत्सम गदाकवक

tolerance

सहिष्णुता, सहनशीलता, सह्यता परिस्थितीतील तपमान, छाया, प्रकाशतीव्रता इत्यादींपैकी कोणत्याही घटकासंबंधीचे फरक सहन करण्याची एखाद्या जातीची क्षमता.

tomentose

लवदार, लवाच्छादित आखूड व बारीक लव असलेले. उदा. ऐन (Terminalia tomentosa W. A.)

tomentum

लव

Tomillares

चर्मपर्णी (चर्मिलपर्णी) वनश्री फार थोडा पाऊस व कोरडी हवा यांच्या प्रभावाने वाढलेला मरुवासी (चिवट पानांच्या) वनस्पतींचा समावास.

tongue grafting

जिभली कलम मूळच्या खुंटात इच्छित वनस्पतींचे पाचरीसारखे कापलेले कलम बसविण्याची प्रक्रिया

tongue shaped

जिव्हाकृती जिभेसारखे सपाट, क्वचित जाड व मांसल व लांबट आकाराचे, फार पातळ व लहान असल्यास जिव्हिकाकृति ही संज्ञा वापरतात. उदा. सूर्यफुलाच्या किरणपुष्पकांचा पुष्पमुकुट

tonoplast

अंतःप्राकल पटल, रिक्तिकापटल कोशिकेतील रिक्तिके (पोकळी)भोवती असलेले जीवद्रव्याचे (प्राकलाचे) आवरण, रिक्तिकेतील पदार्थाचे नियंत्रण या पटलाद्वारे होते.

toothed

दातेरी दाताप्रमाणे विभागलेली किंवा दाते असलेली. करवती (पानाची कडा).

top shaped

कुंभीरुप, भोवऱ्यासारखे उलट्या शंकूप्रमाणे, उदा. मुळा, गाजर

topotype

एकस्थानक प्ररुप, टोपोटाइप मूळच्या वनस्पतीच्या ठिकाणी घेतलेल्या तशाच वनस्पतीचा नमुना.

tortuose

शृंखलिक लांब व दंडाकृती (चितीय) आणि सारख्या अंतरावर गाठी (फुगीरपणा) आल्याने माळेसारखा (साखळीसारखा) पोकळ किंवा भरीव (तंतू, धागा इ.)

torula condition

किण्वावस्था तंतूसारख्या शरीराची पुनः पुनः विभागणी होऊन अनेक कोशिकांची माळ किंवा त्या कोशिका सुट्या होऊन राहणे व त्यांची साखरेच्या विद्रवात किण्वाप्रमाणे मद्य बनविण्याची प्रक्रिया होणे. उदा. म्यूकर व काही तत्सम कवक

torulose

गाठाळ अनियमितपणे गाठाळ असलेला.

torus

पुष्पस्थली

toxic

विषारी, विषमय विष असलेले, विषयुक्त

toxin

विष, जंतुविष काही जीवोपजीवी कवकातून स्त्रवलेला व आश्रय वनस्पतीच्या कोशिकांचा नाश करणारा पदार्थ, काही सूक्ष्मजंतूंनी टाकलेला तसाच विकृतिजनक (अथवा नाशक) द्रव.

trabecula

प्रपट्टिका बारीक आडवा दांडा, उदा. शेवाळीच्या परितुंडांच्या दात्यांवर असलेला, आयसॉएटिसच्या लघुबीजुक कोशातील पडदे, सिलाजिनेलाच्या खोडातील मध्यवृंदाभोवती असलेल्या ऊतकातील आडवा पडदा.

trabeculate

प्रपट्टिकित प्रपट्टिका असलेले

trace

लेश

trachea

वाहिनी, वाहक नलिका बीजी वनस्पतींपैकी फुलझाडांमध्ये विशेषेकरून आढळणारा काष्ठातील पाण्याची ने-आण करणारा सूक्ष्म नळीसारखा मृत घटक, यांची आवरणे जाड व लिग्निनयुक्त असल्याने यामध्ये प्राकल नसतो. वनस्पतीस मजबुती आणण्यास या घटकांचा विशेष उपयोगही होतो.

tracheal cell

वाहिका वरच्याप्रमाणे काष्ठांतील हा घटक लांबट कोशिकारुप आणि मृत असून प्रकटबीज वनस्पती, नेचे व नेचाभ पादप यांत आढळतो. फुलझाडांपैकी काहीत वाहिका आढळतात (द्विदलिकित वनस्पतीतील द्वितीयक काष्ठ).

tracheid fibre

वाहिका सूत्र जाड आवरण असलेला व फक्त मजबुती देणारा लांब तंतूसारखा घटक.

Tracheophyta

वाहिनीवंत वनस्पती. वाहिन्या किंवा वाहिन्यायुक्त संरचना असलेल्या वनस्पती (नेचाभ व बीजी वनस्पती)

trachycarpous

खर्बरफली खरबडीत फळ असलेली (वनस्पती) उदा. कवठ, सिताफळ इ.

traction fibre

कर्षण सूत्र कोशिकाविभाजनातील (प्रकल विभाजनात) तर्कूच्या सूत्रापैकी रंगसूत्रांना चिकटलेला व त्यांना धुवाकडे खेचून नेणारा सूत्रल भाग, हे अनेक असून जीवद्रव्यापासून बनतात.

tragacanth

ट्रँगॅकँथ (गोंद) एका विशिष्ट वनस्पतीपासून (Astragalus tragacantha L.) स्त्रवणारा गोंद.

trailing

अनुसरणी, प्रणत मुळाशिवाय जमिनीवर सरपटत वाढणारी वेल किंवा औषधी उदा. विष्णुकांता, काटेरिंगणी

transect

वनश्री छेद विशिष्ट स्थानातील वनश्रीच्या अभ्यासाकरिता घेतलेला आडवा छेद.

transfer

स्थानांतर कोशिका अथवा नलिकेद्वारे पाण्याचे स्थलांतर.

transformation

रुपांतर, रुपांतरण एखाद्या अवयवाच्या कार्यात बदल होऊन त्यानुसार आकारात व स्वरुपात बदल होण्याची प्रक्रिया, उदा. फांदीचे रुपांतर तणाव्यात किंवा काट्यात झालेले आढळते. पानाचे रुपांतर काटा किंवा ताणा यात होते. (उदा. निवडुंग, कृष्णकमळ, वाटाणा, कांडवेल इ.)

transfusion tissue

संचरणोतक बाजूच्या शिराऐवजी मृदुतक व वाहिकासारख्या मृत कोशिकांचे जाळ, कित्येक शंकुमंत वनस्पतींच्या पानामध्ये हे ऊतक वाहकवृंदाशी संलग्न असते व त्याचे कार्य वाहकवृंदाला पूरक असते. मृदूतकाचा संपर्क परिकाष्ठाशी व वाहिकांचा प्रकाष्ठाशी असतो.

transition

संक्रमण एका अवयवातून दुसऱ्यात बदल होण्याची प्रक्रिया, उदा. मुळाची व खोडाची परस्परमर्यादा संपून ते अवयव स्वतंत्र कार्य करु लागतात असा संधिप्रदेश, दोन्ही अवयवांच्या सांध्यात असून, लहान रोपाच्या तेथील अंतर्रचनेत हा बदल भिन्न प्रकारे झालेला आढळतो. या बदलानंतर वाहकवृंदांच्या संख्येत बदल बहुधा होतो. पाकळ्यांचे केसरदलात रुपांतर

translator

वृंतक, स्थानांतरकारी दोन परागपुंजाच्या तळास जोडणारा देठासारखा भाग, उदा. रुई.

translocation

१ स्थलांतर २ अदलाबदल १ एखाद्या ठिकाणाहून अन्यत्र संचित (राखीव) पदार्थ नेण्याची प्रक्रिया, उदा. ग्रंथिल (लठ्ठ) मुळातून खोडात व तेथून फुलाच्या कळीत अन्नांश नेणे व फळ बनविण्यास मदत करणे, कलमातील राखीव अन्न त्यावर नव्याने फुटणाऱ्या कळ्यात येणे. २ जनुकांचे एका रंगसूत्रावरुन दुसऱ्यावर जाणे व त्या उलट क्रिया.

transmission

प्रेषण संपर्कस्थानापासून प्रत्यक्ष चलनवलन घडविणाऱ्या अवयवापर्यंत चेतनेला (किंवा ती पोचविणाऱ्या पदार्थाला) पोचविण्याची प्रक्रिया, उदा. लाजाळुच्या पानास केलेला स्पर्श (चेतक) पानाच्या तळापर्यंत (पुलवृंत) पोचल्याशिवाय पानाची व दलांची प्रतिक्रिया (वळून खाली लोंबणे) होत नाही.

transpiration

बाष्पोच्छवास, बाष्पोत्सर्जन वनस्पतीने नियंत्रित केलेला व त्वग्रंधांतून बाहेर टाकलेला वाफेच्या स्वरुपातील उच्छवास

transpirometer

बाष्पोच्छवासमापक बाष्पोच्छवासाचे प्रमाण मोजण्याचे साधन (उपकरण).

transport

अभिगमन, परिवहन एखाद्या अवयवात इतरत्र तयार झालेले अन्न खोडात किंवा फुलोऱ्यात नेणे.

transverse

अनुप्रस्थ, आडवा. लांबट अक्षाला काटकोनात असलेला (उदा. छेद)

trap door

कूटद्वार आतल्या बाजूस उघडून, बंद राहून व आतच कोंडून ठेवणारे झडप, उदा. कीटकभक्षक वनस्पतींपैकी गेळ्याची वनस्पती (Bladderwort.)

trap mechanism

कारायंत्रणा

trapezoid

समलंबाभ समलंब चौकोनाप्रमाणे आकाराचे (उदा. पान) उदा. अडिँटम नेच्याच्या काही जातींची दले किंवा दलके.

traumatropism

व्रणानुवर्तनी जखमेच्या चेतकामुळे विशिष्टप्रकारे वाढ घडून येण्याची प्रक्रिया उदा. मुळांचे टोक, ओकच्या वृक्षावर येणारी गाठ (मायफळ).

tree

वृक्ष बहुवर्षायू, काष्ठमय व एक जाडजुड, प्रमुख व उंच खोड (प्रकांड) असलेले झाड उदा. आंबा, निंब इ.

Tremellales

जेलीकवक गण, अवलेहकवक

tremelloid

थुलथुलीत ट्रेमेला या वंशातील जेलीकवकाप्रमाणे (थलथलीत) शरीर असलेले.

tri

त्रि- तीन या संख्येसंबंधीचा किंवा तिप्पट संख्या दर्शविण्याचा उपसर्ग.

triad

त्रिक, त्रिकूट, त्रय तिन्हींचा गट

triadelphia

त्रिसंघ गण केसरदलांचे तीन संघ असणाऱ्या फुलझाडांचा कार्ल लिनियस यांनी केलेला गट (गण).

triadelphous

त्रिसंघ केसरदले तीन गटात असणारे (फूल किंवा केसरमंडल)

triandrous

त्रिकेसरदली तीनच केसरदले असलेले (फूल किंवा केसरमंडल) उदा. गवते (मका), केशर, बाळवेखंड

triangular

त्रिकोणी तीन कोन किंवा तीन धारा असलेले (पान, खोड), उदा. लव्हाळा, मोथा, सायलोटम, लायकोपोडियमचे पान.

trianthous

त्रिपुष्पी एका देठावर तीन फुले असलेले.

triarch

त्रिसूत्र तीन प्रकाष्ठ गट असलेला (रंभ), उदा. लायकोपोडियमच्या काही जातींचे मूळ,

triassic period

ट्रायासिक पीरीयड (कल्प) सुमारे २३ कोटी ते २० वर्षापूर्वीचा भूशास्त्रीय कालखंड

tribe

जमात वनस्पतींच्या वर्गीकरणातील एक गौण एकक, काही वंशाचा गट त्यावरुन sub tribe = उपजमात.

tricarpellary

त्रिकिंजक तीन किंजदले असलेले (फूल किंवा किंजमंडल) उदा. एरंड, नारळ. इ.

tricephalous

त्रिस्तबक, त्रिशीर्षक तीन स्तबक (फुलोरे) असलेला (अक्ष),

trichasium

त्रिपद वल्लरी तीन अक्षात विभागलेला कुंठित फुलोरा

trichodes

केशाभ केसासारखा

trichogyne

योनिकासूत्र काही लाल शैवलांच्या स्त्री जननेंद्रियाच्या टोकास असलेला तंतूसारखा आदायी (ग्राहक) भाग. काही धानीकवक व शैवाक वनस्पतींतही हा आढळतो.

trichoma

तंतुकायक सूक्ष्म तंतूसारखे कायक (शरीर), उदा. काही शैवले (नॉस्टॉक, कॉन्फर्वा) याला trichome असे विशेषेकरून म्हणतात.

trichome

अधिरोम अपित्वचेपासून वाढलेला केस

trichophyllus

केशपर्णी अतिशय विभागलेली केसासारखी पाने असलेली (वनस्पती), उदा. कामलता.

trichothallic

अग्रकेशी टोकास एक अथवा अनेक तंतूसारखे केस असलेला (उदा. शैवल-कायक-तंतू) एक्टोकोर्पस, लेथेसिया इ.

trichotomy

त्रिभाजन, त्रिशाखाक्रम अक्षाचे तीन विभाग (शाखा) होण्याचा प्रकार.

tricoccus

त्रिफलांश फुटून ज्याचे तीन तडकणारे भाग (कुडी) अलग होतात असे शुष्क फळ. उदा. एरंड

tricolor

तिरंगी तीन रंग असलेले

tricostate

त्रिसिराल तीन मुख्य शिरा असलेले पान, उदा. बोर

tricussate

त्रिपर्णी खोडाच्या प्रत्येक पेऱ्यावर तीन पानांचे मंडळ असलेली स्थिती उदा. कण्हेर

tricyclic

त्रिचक्रीय, त्रिमंडलित अवयवांची तीन मंडले असलेले, उदा. फुलातील संवर्त, पुष्पमुकुट इत्यादी पुष्पदलांची मंडले एकूण तीन असल्यास ते फूल त्रिचक्रीय ठरते. गुलबुश, कुमूर, आघाडा, आवळा, कुंकुम इ.

tridentate

त्रिदंती तीना दाते असलेले.

triennis

त्रिवर्षायु तीन वर्षे टिकणारे

trifid

त्रिशाखी तीन शाखांत विभागलेले, उदा. एरंडाच्या फुलातील किंजल्क.

triflorous

त्रिपुष्पी तीन फुले असलेली (वल्लरी) उदा. मोगरा.

trifoliate

त्रिपर्णी तीन पानी

trifoliolate

त्रिदली तीन दले असलेले संयुक्त पान उदा. पांगारा, पळस, बेल इ.

trigonous

त्रिधारी तीन धारा असलेले

trihybrid cross

गुणत्रय संकर तीन वैकल्पिक गुणांच्या जोड्यांनी भिन्न असलेल्या वनस्पतींच्या प्रकारांचा संकर, यातील संततीस त्रिसंकरण म्हणतात.

trilateral

त्रिपार्श्व तीन पृष्ठे असलेले किंवा लोलकासारखे (पान, खोड, फळ, बी)

trilobed

त्रिखंडी तीन भाग स्पष्ट असलेले, उदा. एरंडाचा किंजपुट, तीन अपूर्ण खंड असलेले (पान), उदा. अळू, हरणखुरी.

trilocular

त्रिपुटक तीन कप्पे असलेला (उदा. किंजपुट, जंगली एरंड, कर्दळ इ.)

trimerous

त्रिभागी प्रत्येक मंडलात तीन भाग असलेले (उदा. नारळ, कुमूर, गुलछडी, इत्यादींची फुले).

trimonphism

त्रिरुपत्व वर वर्णन केलेली स्थिती.

trimorphic

त्रिरुपी तीन भिन्न प्रकारची संरचना असलेला एकच अवयव (उदा. फूल), आखूड, लांब व मध्यम किंजदले किंवा केसरदले असलेली फुले.

trioecious

त्रिभक्तलिंगी पुं-पुष्पे, स्त्री पुष्पे व द्विलिंगी फुले तीन स्वतंत्र झाडावर असलेली वनस्पती, उदा. ऍश

triovulate

त्रिबीजक तीनच बीजके असलेला किंजपुट उदा. एरंड

tripartite

त्रिभागी, त्रिभक्त तीन भागात विभागलेले, उदा. सीताफळाचा संवर्त

tripetalous

त्रिप्रदली तीन पाकळ्यांचे (उदा. सीताफळाचे फूल).

tripinnate

त्रिगुण पिच्छाकृति तीनदा पिसासारखे विभागलेले (पान) उदा. शेवगा.

triple fusion

त्रिसंयोग फुलझाडांच्या बीजकाच्या गर्भकोशातील दोन स्त्रीप्रकल व परागनलिकेतून आलेल्या दोन नरप्रकलांपैकी एक या तिन्हींचा संयोग, त्यानंतर पुष्क प्रकल बनण्याची प्रक्रिया होते.

triplex

त्रिघटक एका विशिष्ट प्रभावी जनुकाची (घटकाची) तिप्पट संख्या असलेले चतुगुर्णित रंदुक

triplicate

त्रिगुण्य तिप्पट संख्या असलेले, उदा. एखाद्या आनुवंंशिक लक्षणाचे अनुहरण संततीत भिन्न प्रमाणात होतांना त्याबद्दल तीन प्रभावी घटक जबाबदार असण्याचा प्रकार आढळतो. उदा. गव्हाचा रंग

triploid

त्रिगुणित रंगसूत्रांच्या नित्य (एकगुणित) संख्येऐवजी प्रकलातील त्यांची संख्या तिप्पट असणे.

triquetrous

त्रिधारी, त्रिकोनी तीनधारा असलेले (खोड, फळ इ.)

triridged

त्रिकटक तीन जाड कंगोरे असलेले उदा. काही बीजुके.

triseriate

त्रिस्तरी तीन थरात (श्रेढीत) असणारे.

trisomic

त्रिसमसूत्री द्विगुणित रंगसूत्रे असलेल्या प्रकलात कधी कधी एखादे रंगसूत्र विद्यमान रंगसूत्रांपैकी एखाद्याशी सारखेपणा दर्शविणारे (समरचित) आढळते. त्यामुळे तीन रंगसूत्रे सारखी असण्याचा प्रकार. नित्याच्या प्रकारात समरचित रंगसूत्रांच्या जोड्या असतात.

trispermous

त्रिबीजी तीनच बीजे असलेले, उदा. एरंडाचे फळ.

tristichyous

त्रिपांक्तिक तीन उभ्या रांगांत असलेले (उदा. मोथा कुलातील पाने)

tristigmatic

त्रिकिंजल्की तीन किंजल्क असलेले किंजमंडल उदा. आवळा, एरंड

tristis

१ निशापुष्पी २ मंदवर्णी १ रात्री फुले येणारी (विकसणारी) उदा. पारिजातक (Nyctanthes arbor tristis L.) २ फिकट व अनाकर्षक रंगाचे

tristylous

त्रिकिंजली तीन किंजले असलेले (किंजमंडल, फूल) उदा. जंगली एरंड

triternate

त्रिदली संयुक्त पानाचे प्रत्येक दल पुन्हा त्रिदली असण्याचा प्रकार.

trivalent

त्रियुजी प्रकल विभाजनात समरचित रंगसूत्रांच्या जोडीत येणारे तिसरे (अधिक)

trivalvular

त्रिशकली फुटल्यावर तीन शकले असलेले (फळ) उदा. भेंडी.

trophic

१ उपजीवी २ पोषक १ पोषणासंबंधीचा प्रत्यय २ पोषण करणारे

trophoplast

प्राकणु, लवक

tropic

अनुवर्तनी चेतना निर्माण करणाऱ्या घटकाकडे किंवा घटकाविरुद्ध दिशेने वाढत जाणारे (अवयव) अथवा होणारी वाढ

tropism

अनुवर्तन वर सांगितल्याप्रकारच्या वाढीची प्रक्रिया

tropophyte

परिवर्तनी वनस्पति ऋतुमानाप्रमाणे आर्द्र वनस्पती किंवा मरुवनस्पती या प्रमाणे अनुयोजक वनस्पती.

truffle

कंदकवक धानीकवक वर्गातील भूमिस्थित कवक कुलातील खाद्य व सुवासिक शवोपजीवी वनस्पती, ती १०-१० सेंमी. व्यासाची, गोलसर, पिंगट, काळसर व बाहेरुन खरबडीत असून आत बनलेली धानीबीजुके, त्यावर पडणाऱ्या भोकातून बाहेर येतात व पसरतात. डुकरे व कुत्री या वनस्पती वासाने काढतात.

truncate

छिन्नाग्र, छेदिताग्र टोकास सपाट (आडवे कापल्याप्रमाणे) असलेले (पान)

truncus

प्रकांड वृक्षाचे प्रमुख खोड, शैवाकातील कायक.

tubaeformis

तुतारीसारखे खाली नळीप्रमाणे व टोकास पसरट होत गेलेले, काहीसे धोतऱ्याच्या पुष्पमुकुटाप्रमाणे पण त्यापेक्षा अरुंद उदा. परळ, तुतारी वृक्ष.

tube cell

नलिका कोशिका, नलिकापेशी नळीसारख्या आकाराची कोशिका (पेशी), उदा. परागनलिका.

tube nucleus

नलिकाप्रकल फुलझाडांच्या परागनलिकेतील जनककोशिकेखेरीज राहिलेल्या प्राकलातील प्रकल, याचे कार्य परागनलिकेला फलन घडवून आणण्यास मदत देण्याचे असते. जनक कोशिकेपासून बनलेल्या दोन पुं-प्रकलांचा विनियोग द्विफलनाकरिता होतो.

tuber

ग्रंथिक्षोड खोडाचे अथवा शाखेचे (बहुधा जमिनीत राहणाऱ्या व) गाठीसारख्या अन्नयुक्त अवयवात रुपांतर, उदा. बटाटा, काही नेचे.

Tuberales

कंदकवक गण

tubercle

गुलिका, पिटिका लहान गाठ, उदा. भुईमुगाच्या मुळावरच्या गाठी

tuberculous

ग्रंथियुक्त लहान गाठींचे आवरण असलेले किंवा गाठीचे बनलेले.

tuberiferous

ग्रंथिधारक गाठी (ग्रंथि) धारण करणारी (वनस्पती), गाठीसारखे अवयव असलेले, कधी पानाच्या बगलेत गाठी असलेले, उदा. कारंदा.

tuberous

ग्रंथिल, गाठदार गाठीसारखा मांसल, स्थूल व अन्नयुक्त (अवयव) उदा. खोड, बटाटा (Solanum tuberosum L.) मूळ (गाजर, मुळा, गुलबुश इ.)

tubiflorae

नलिकापुष्पी गण एंग्लर व प्रँटल यांच्या वर्गीकरण पद्धतीप्रमाणे द्विदलिकित फुलझाडांच्या युक्तप्रदली (मेटॅक्लमिडी) उपवर्गातील एक गण, यामध्ये धोत्रा कुल, नीरबाम्ही कुल, साग कुल, हरिणपदी (गंधवेल) कुल व वासक कुल इत्यादी अंतर्भूत आहेत. यापैकी काही कुले हचिन्सन यांनी धोत्रा गणात, काही तुलसी गणात आणि काही बद्धौष्ठी गणात (पर्साएनेलीझ) घातली आहेत.

tubiflorous

नलिकापुष्पी नळीसारखी फुल असलेले (झाड), उदा. सूर्यफुलातील बिम्ब पुष्पकाप्रमाणे

tubiform

नलिकाकृति नळीसारखे

tuborculoid

ग्रंथिसदृश बारीक गाठीसारखे

tubular

नळीसारखे, नलिकाकृति चितीय (दंडगोलासारखे) व पोकळ

tuft

झुबका

tufted

झुबकेदार अनेक लहान खोडे एकत्र उगवून बनलेली (वनस्पती), उदा. काही गवते, क्षुप. कधी काही केस असे झुबक्यांनी बियांवर येतात (उदा. कुडा).

tumble weed

कोलांटी तण सुकल्यावर कोलांट्या घेत वाऱ्यामुळे फिरत अथवा गडगडत व बिया फेकत जाणारी वनस्पती (अथवा तिचे भाग), उदा. समुद्रकिनाऱ्यावरचे एक गवत (Spinifex squarrosus L.), आळीव, लसूण गवत, जेरिकोचा गुलाब, सिलाजिनलाची एक जाती, इसबगोल.

tumid

फुगीर, स्फीत फुगलेले, सुजलेले उदा. शिंगाड्याच्या पानाचे देठ, गुलबुशाच्या खोडाची पेरी, हवेने अथवा पाणी शोषण करून फुगलेले, उदा. कपाळफोडीचे फळ.

tumor

अर्बुद १ शरीराच्या कोणत्याही भागावर आलेली अनित्य सूज (फुगवटा) २ शरीरातील कोणत्याही भागात निर्माण झालेला, इतर जवळच्या भागाशी (वाढीत) संबंध नसलेला निरुपयोगी ऊतकाचा समूह.

tundra

टंड्रा विस्तृत, सपाट किंवा लहान मोठ्या उंचवट्यांनी व्यापलेला वृक्षहीन तथापि जीर्णक भूसारखा प्रदेश

tunic

कंचुक १ बीजाचे आवरण २ पातळ, शिथिल पापुद्रा ३ कंदाचे आवरण ४ काही कवकांचे बाह्यावरण.

tunicate

चोलधारी, आवृत भूमिस्थित कंद प्रकारच्या खोडाचे (उदा. कांदा) बाहेरील पातळ आवरण असलेले

turbinate

कुंभीरुप भोवऱ्यासारखा किंवा उलट्या शंकूच्या आकाराचे.

turfophylae

रुतणवनस्पति

turgescence

स्फीतता अर्धपार्य पडद्यातून आत पाणी शोषल्यानंतर त्यामुळे उत्पन्न झालेल्या तर्षण दाबामुळे आलेला फुगीरपणा, उदा. मनुका पाण्यात टाकल्यावर त्या फुगतात.

turgid

स्फीत तुडुंब भरल्यामुळे फुगलेले.

turgor pressure

स्फीतता दमन वर वर्णन केलेल्या तर्षणामुळे उत्पन्न झालेला दाब

turnip shaped

कुंभीरुप

tussock

जुमडा, झुबका गवत अथवा तत्सम वनस्पतींचा झुबका, काही गवताळ प्रदेशात गवत झुबक्यांनी वाढते. उदा. तृणसंघात,

twig

डहाळी, लघुत्तम शाखा वृक्षाची फार लहान फांदी

twin

जोडी, जुळे, युगुल

twiner

वलयिनी, वेल, वल्ली आपल्या दुर्बल खोडाने जवळच्या आधारास पकडून वेढे देत वर चढून जाणारी वनस्पती, जाई, जुई, चमेली, कुसर, गारवेल, रंगूनचा वेल, इत्यादी, चढण्याकरिता यांना विशेषत्व पावलेले स्वतंत्र अथवा रुपांतरित अवयव नसतात.

twisted

परिवलित, परिहित, व्यावृत

two celled

द्विकोष्ठी दोन कप्पे असलेला (उदा. किंजपुट, परागकोश).

two edged

दुधारी, द्विधारी सपाट व दोन्ही किनारीस तीव्र धार असल्याप्रमाणे (उदा. फळ, बी इ.)

two lipped

द्व्योष्ठी दोन ओठ असल्याप्रमाणे (संवर्त, पुष्पमुकुट)

tylosis

गुहारुध जवळच्या वाहक नलिकेत खाचेचा पडदा आत ढकलून व वाढून तेथे अनेक कोशिका बनवून तिची पोकळी भरुन टाकणारी संरचना, जखम झालेल्या वाहिकांत किंवा वाहिन्यांतही अशाच प्रकारे वाढ होऊन त्या बंद होतात.

type

प्ररुप

Typhaceae

पाणकणीस कुल, टायफेसी. पाणकणीस या सामान्य व दलदलीत वाढणाऱ्या वनस्पतींच्या टायफा ह्या एकमेव वंशाचा अंतर्भाव करणारे एकदलिकित फुलझाडांचे कुल. याचा समावेश न्यूडिफ्लोरी अथवा नग्नपुष्पी श्रेणीत (बेंथॅम व हूकर) व केतकी गणात (पँडॅनेलीझ, एंग्लर व प्रँटल) केला जातो. प्रमुख लक्षणे- पाणथळ जमिनीत वाढणाऱ्या औषधीय वनस्पती, एकलिंगी फुले, परिदले नसतात. कणिश फुलोऱ्यात वर केसांनी वेढलेली पिवळट पुंपुष्पे व त्याखाली तशीच पण पिंगट स्त्री पुष्पे, केसरदले २-५, परागकणांचे चौकडे, किंजदल एकच व बीजकही एकच, वायुपरागण, फळ शुष्क, एकबीजी व केसाळ व बीज सपुष्क असते.

typhetum

पाणकणीस संघात फक्त पाणकणिसाचाच प्रभाव असलेला दलदलीतील समावास.

typical

प्रारुपिक एखाद्या गटाचे किंवा गटातील साच्याचे प्रतिनिधित्व करणारी (वनस्पती) अथवा करणारा प्राणी.

ubiquitous

सार्वत्रिक सर्वसामान्यपणे आढळणारा (सजीव).

ulginiose

अनूपस्थ दलदलीत वाढणारी (वनस्पती).

ulmaceae

कारगोळ कुल, उल्मेसी कारगोळ, एल्म, सेल्टिस, इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. याचा समावेश वावल गणात (अर्टिकेलीझमध्ये) केलेला आढळतो. प्रमुख लक्षणे- उपपर्णयुक्त साध्या एकाआड एक पानांच्या काष्ठयुक्त वनस्पती, सुट्या किंवा जुळलेल्या ४-५ परिदलांचे एक वर्तुळ, फुले द्विलिंगी किंवा एकलिंगी, केसरदले ४-५ किंवा ८-१०, दोन जुळलेल्या ऊर्ध्वस्थ किंजदलांच्या किंजपुटात एक कप्पा व त्यात एक बीजक, कपालीत किंवा आठळीफळात बहुधा अपुष्क बीज असते.

ultimate

अंतिम, अग्रस्थ टोकावर असलेली (शाखा, कळी किंवा कोशिका)

ultra

अति- अतिशय या अर्थी उपसर्ग

umbel, simple

चामरकल्प फुलोरा चवरीसारखा, एका बिंदूतून अनेक फुले निघालेली, तथापि सर्वात लहान (कोवळी) फुले मध्यभागी व सर्वात जून बाहेरच्या बाजूस अशी मांडणी (व उमलण्याचा क्रम) असलेला अकुंठित फुलोरा, उदा.रूई, कांदा, कोथिंबीर, लोखंडी (Memecylon umbellatum Burm.)

umbellales

चामर गण, अंबेलेलीझ, अंबेलिफ्लोरी बेंथॅम व हूकर यांनी या गणात द्विदलिकित फुलझाडांपैकी चामर कुल व तापमारी कुल (ऍरॅलिएसी) यांचा अंतर्भाव केला आहे. सुट्या पाकळ्या, द्विलिंगी, अरसमात्र, पंचभागी फुले, अधःस्थ किंजपुट, चामरकल्प (चवरीसारखा) फुलोरा इत्यादी लक्षणे सामान्यपणे येथे आढळतात. कॉनसी या कुलाचा अंतर्भावही येथे केलेला आढळतो.

umbellate

चामरयुक्त चवरी किंवा तत्सम मांडणी असलेले, चामरासंबंधी.

umbelliferae

चामर कुल, अंबेलिफेरी कोथिंबीर, गाजर (गृंजन), बडिशेप, शेपू, ओवा, जिरे इत्यादी औषधीय, द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, विभागलेली, एकाआड एक व तळाशी खोडाला वेढणारी पाने, चवरीसारखा फुलोरा, पांढरी, हिरवट किंवा पिवळट व अपिकिंज, नियमित लहान फुले, द्विकिंज व द्विपुटक किंजपुट, पालिस्फोटी फळ व दोन बीजे इत्यादी लक्षणे या कुलात आढळतात (शिवाय वर वर्णन केलेली) याला एपिएसी कुल असेही म्हणतात.

umbelliform

चामराभ चवरीसारखे

umbilical cord

नाळ

umbilicate

नाभियुक्त छत्राकृती असून केंद्राजवळ दबलेले.

umbilicus

नाभि

umbo

ककुद बीजक धारण करणाऱ्या छदाच्या टोकावरील तिकोनी उंचवटा उदा. चीड (Pinus sp.)

umbonate

ककुदयुक्त केंद्राजवळ ककुद असलेले.

umbraculiferous

छत्राकृति, छत्राभ छत्राप्रमाणे आकार असलेले, उदा. बजरबट्ट वृक्ष (Corypha umbraculifera)

umbranched

अशाखी, शाखाहीन, अशाख उदा. नारळाचे खोड

umbrosus

छायावासी छायेत वाढणारी (वनस्पती).

unavailable

अप्राप्य न मिळण्यासारखे.

unciform

अंकुशाकृति एका टोकास वाकलेले (आकड्याप्रमाणे) उदा. केस, काटे इ.

uncinate

अंकुशधारी अंकुशासारखी उपांगे असलेले (अवयव) उदा. एका कवकाचे (Uncinula necator) पलिघ धानीफल, एका जनलेचाच्या (Azolla) लघुबीजुकांच्या फेनपुंजकावरचे अंकुशयुक्त उपांग.

uncorticated

मध्यत्वचाहीन मध्यत्वचा नसलेले किंवा ती टाकलेले (खोड), कांडशरीरिका (कारेसी) शैवलांपैकी जातीत काही मद्यत्वचायुक्त व काही मध्यत्वचाहीन असतात.

uncovered

अनाच्छादित, नग्न कोशिकावरण नसलेली (कोशिका), आवरण नसलेला (बीजुक पुंज), फलावरण हीन (बीज), इ. काही गंतुके, बीजुके.

uncus

अंकुश गळाप्रमाणे अथवा टोकास वळलेले असलेला (केस, काटा इ. उपांगे) उदा. वेत.

underdeveloped

अर्धविकसित पूर्ण वाढ न झालेला (अवयव).

underground

भूमिगत, भूमिस्थित जमिनीखाली असलेला (अवयव, उदा. बटाटा, हळकुंड, आले, रताळे, सुरण इ.)

undergrowth

निम्नरोह जंगलात इतर वृक्षाखाली वाढलेल्या वनस्पती.

undershrub

क्षुपक लहान झुडूप.

undeveloped

अप्रगत, अविकसित पूर्ण वाढ न झालेला (अवयव, सजीव)

undifferentiated

अप्रभेदित वाढ होत असताना अवयवांत अंतर्गत फरक न पडणारा (अवयव, सजीव).

undulate

तरंगित तरंगाप्रमाणे (लाटेप्रमाणे) वर खाली वाढलेली (किनार, चढ उताराचे मैदान)

unfertilized

अफलित, अनिषेक दोन प्रजोत्पादक कोशिकांचा संयोग न होता निर्माण झालेला (सजीव)

unfree water

अमुक्तजल, बद्धजल मातीच्या कणांनी घट्ट धरुन ठेवलेले व सहज मुळांना उपलब्ध न होणारे प्राणी

unguiculate

नखरी, नखरयुक्त वर पसरट परंतु तळाकडे लहान देठ (वृतक, नखर) असलेला (अवयव, उदा. पाकळी)

unguiform

नखराकृति नखरासारखे, उदा. वाघनखीची दले (Bignonia unguis cati.L.)

uni-

एक एकटेपण (एकत्व) दर्शविणारा किंवा एका भागाचा अंतर्भाव दर्शविणारा, उपसर्ग

unijugate

एकद्विदली एकच दलांची जोडी असलेले संयुक्त पान.

unipolar

एकधुवी एकच टोक असलेले (उपांग, अवयव इ.), एका टोकास असलेले (विशेषतः सूक्ष्मजंतुंच्या कोशिकेच्या टोकास)

unit character

एकक लक्षण (घटक) अनुहरणामध्ये (एका पिढीतून दुसरीत उतरणाऱ्या प्रक्रियेत) गंतुकाद्वारे, न विभागता जाणारे, निश्चित व स्वतंत्र गुण किंवा गुणधारक घटक, वैकल्पिक गुणांच्या जोडीतील प्रत्येक स्वतंत्रपणे आपले वैशिष्ट्य कायम राखून व अनुहरणाच्या नियमानुसार पुढील पिढीत उतरतो.

unit of vegetation (community)

समुदाय वनश्रींतील एक समूह घटक.

univalent

एकयुजी कोशिकेच्या न्यूनीकरण (अर्धसूत्रण) विभआजनाच्या पहिल्या भागात एकत्र येऊन जोडीत समावेश झालेल्या (द्वियुजी) दोन रंगसूत्रांपैकी एक

universal

सर्वसामान्य सर्वत्र आढळणारे (लक्षण, पादप इ.)

unreduced gamete

द्विगुणित गंतुक रंगसूत्रांची संख्या निम्मी (एकगुणित) न झालेली प्रजोत्पादक कोशिका (गंतुक), एक अनित्य प्रकार), अशा दोन गंतुकांच्या संयोगाने चतुर्गुणित संततीची निर्मिती होते.

unseptate

पटहीन विभागणारे आडपडदे नसलेला (तंतू, कोशिका, सूत्र, नलिका इ.), उदा. काही शैवले, कवक, (व्हाउचेरिया, म्यूकर इ.)

unstable gene

अस्थिर जनुक वारंवार उत्परिवर्तन (बदल) घडून येणारा रंगसूत्रातील सूक्ष्म घटक)

unstratified

अस्तरित, स्तरहीन थरावर थर नसण्याचा प्रकार, उदा. शैवल व कवक यांचे थर नसून ते घटक मिसळून एकत्र राहणारी संरचना असलेली (काही धोंडफुले- शैवाक)

unstriated

अरेखित रेषा नसलेले, उदा. फळाची साल, बियाचे टरफल इ.

unsymmetrical

असमात्र, असममित समात्रता (दोन अथवा अनेक सारखे अर्ध होण्याची क्षमता) नसलेले.

upper

उत्तर, ऊर्ध्व वरची (बाजू), वर असलेले (आच्छादन)

ureaceous

कृष्णवर्णी, कालवर्णी करपट काळ्या रंगाचे

urecolate

कुंभाकृति, घटाकार गडूच्या आकाराचे, तळाशी व टोकाशी व टोकाशी अरुंद पण मध्ये फुगीर, उदा. संतानकाचा पुष्पमुकुट (काऊबेरी, संतानक, गंधपुरा) इ. च्या कुलातील अनेक वनस्पती). शेवाळीचा बीजुकाशय

Uredinales

तांबेरा गण, युरेडिनेलीझ अर्धगदाकवकंपैकी एक जीवोपजीवी व तांबूस, पिवळट किंवा पिंगट ठिपक्यांनी ओळखू येणारा कवक गण

urediniospore

ग्रीष्मबीजुक

uredosorus

ग्रीष्मबीजुकपुंज ग्रीष्मबीजुकांचा समूह, ग्रीष्म ऋतूत बनलेल्या बीजुकांचा पुंजका.

uredospore

ग्रीष्मबीजुक

urens

दाहक, दंशक संपर्काने आग उत्पन्न करणारे उदा. आग्या, खाजोटी, इ. वनस्पती.

urn-shaped

कुंभाकृति, घटाकृति कुंभाकार, घटाकार, लहान तपेलीसारखे

urticaceae

वावल (वावळा) कुल, अर्टिकेसी बेंथॅम व हूकर यांनी पूर्वी हा द्विदलिकित फुलझाडांचा गण मानला होता. यातील सर्व वनस्पती आता हचिन्सन यांनी चार कुलात समाविष्ट केल्या आहेत. वटकुल, गंजा (गांजा) कुल, वावल (वावळा) कुल व कारगोळ कुल. एंग्लर व प्रँटल यांनी वावल गणातील (अर्टिकेलीझ) फक्त दोन कुलात त्यांना अंतर्भूत केले आहे. वावल कुलात वावळा, आग्या, कापसी, मोठी खाजोटी, बिचू, रॅमी इ. वनस्पतींचा समावेश केला आहे. लहान एकलिंगी, द्विभागी, एककिंज व परिदलात ऱ्हास असलेली फुले, फळ अश्मगर्भी, किंवा कपाली व एकबीजी, चीक नसतो व बहुतेक वनस्पती औषधीय आहेत.

Urticales

वावल (वावळा) गण, अर्टिकेलीझ वर वर्णिल्याप्रमाणे हचिन्सन यांनी पुरस्कार केलेल्या ह्या गणात वटकुल, गंजाकुल, वावलकुल व कारगोळ कुल या शिवाय बर्बीसी व सायफोस्टेगीएसी या दोन कुलांचाही समावेश होतो. त्यांच्या मते हा गण ऱ्हसित असून याचा उगम मोरवेल गण व चंपक गण या दोन्ही पासून झाला असावा कारण ह्या वावल गणात सर्व स्वरुपाच्या वनस्पती आढळतात.

Ustilaginales

काणी (काजळी) गण, युस्टिलॅजिनेलीझ अर्धगदाकवकांपैकी जीवोपजीवी व काजळी सारखी भुकटी (बीजुके) बनविणाऱ्या कवक वनस्पतींचा गण

utricle

क्लोम लहान एकबीजी किंवा अनेकबीजी, फुगीर, शुष्क फळ, उदा. माठ, राजगिरा.

utricular

दृतिसम गळ्यासारखे, फुगीर पिशवीसारखे.

vacilans

विलोल मुक्तपणे हालणारे उदा. गवतांच्या व नागदवणाच्या फुलातील परागकोश

vacuolar

रिक्तिकासम कोशिकेतील पोकळीसारखे.

vacuolate

रिक्तिकायुक्त रिक्तिका (पोकळ जागा) असलेला (प्राकल, कोशिका, जीवद्रव्य).

vacuole

रिक्तिका प्राकलातील पोकळी, यामध्ये अनेकदा घन स्फटिक किंवा काही द्रव (अन्न किंवा टाकाऊ) पदार्थांचा साठा असतो.

vacuolization

रिक्तिकानिर्मिती रिक्तीका बनणे.

vagin

पिंगल द्रव्य काही नेचांमधील असा पदार्थ

vagina

आवरक पानाच्या तळाशी पात्याचे अगर देठाचे अथवा पर्णतलाचे खोडाभोवती असलेले आवरण, उदा. केळ गवत.

vaginate

आवरकी

vaginule

१ लघु आवरक, तिरोधान २ नलिका पुष्पक १ शेवाळीच्या दंडाच्या तळाशी असलेले आवरण, तिरोधान, अंदुककलशाचा खालचा अर्ध २ सूर्यफूल कुलातील नलिका पुष्पक.

valid name

प्रमाण नाम, सार्थ नाम, यथार्थ नाम आंतरराष्ट्रीय नामकरण पद्धतीप्रमाणे बनविलेले वनस्पतीचे अधिकृत नाव.

valid publication

प्रमाण प्रकाशन, सार्थ प्रकाशन वनस्पतींच्या वर्गीकरणातील एखाद्या एककाचे अनुवृत्त प्रकाशनाच्या पद्धतीप्रमाणे बनविलेले व त्याबरोबरच त्याचे वर्णन दिलेले अथवा तत्पूर्वीच्या अनवृत्त प्रकाशनाचा व वर्णनाचा प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष संदर्भ दिलेले प्रसिद्धीकरण.

vallecula

सीता बारीक पन्हळ, खोबण, कंगोऱ्यांमधील खोबणी उदा. धने, जिरे.

vallecular canal

सीतानाली पृष्ठावरील खोबणीसमोरील मध्यस्त्वचेतील अंतराकोशिकी पोकळ मार्ग उदा. एक्किसीटमचे खोड.

valvate

धारास्पर्शी फुलाच्या कळीतील परस्परांना स्पर्श करणारी (परिदले), उदा. रूईच्या पाकळ्या, जास्वंदीची संदले.

valve

१ शकल २ झडप १ फळ तडकून होणारे त्याचे स्वतंत्र भाग उदा. भडी, शिंबा, करंडक वनस्पतीच्या कोशिकावरणाच्या दोन्हीपैकी एक भाग (शकल). २ परागकोशाच्या आवरणाचा लहान भाग (झडप) उदा. दालचिनी.

valvular dehiscence

१ शकनस्फुटन २ सीवनस्फुटन १ परागगोशा झडपांनी तडकणे २ शिवणीवर फळ तडकून त्याची शकले होणे.

vaporisation

बाष्पीभवन, बाष्पन वाफेत रुपांतर होण्याची प्रक्रिया

variability

परिवर्तनशीलता फरक पडण्याची क्षमता (प्रवृत्ती).

variable

परिवर्तनशील, परिवर्ती फरक (भेद) पडण्याची (प्रवृत्ती) असलेले, उदा. सर्व सजीव.

variant

भेदजन्य, विभिन्न मूळ जातीत थोडा फरक पडून निर्माण झालेला प्रकार.

variation

भेद, विभिन्नता मूळच्या जातीपासून अल्पसा फरक अथवा बदल किंवा तो दर्शविणारा प्रकार. उदा. दुहेरी पाकळ्यांचा प्रकार, भिन्न रंगाची फुले असणारे वाण.

varicose

अपिस्फित काही ठिकाणी विस्तारलेले, उदा. तंतुयुक्त अवयव.

variegated

शवल, विविधवर्णी अनियमितपणे रंगाचे किंवा इतर ठिपके पडलेले, उदा. क्रोटॉनची पाने, गुलबुशच्या काही प्रकारातील फुले.

variety

प्रकार जातीपेक्षा किंवा उपजातींपेक्षा खालच्या दर्जाचा वाण, एकाच जातीची सामान्य लक्षणे असूनही काही किरकोळ भेदांनी निराळेपण दर्शविणाऱ्या व्यक्तींचा गट. उदा. टोमॅटो, वांगी (हिरवट पांढरी, काळी, तांबूस पण पांढऱ्या रेषांची इ.) मिरच्या (लांबट, बुटक्या, लवंगी इ.)

vascular

वाहक, वाहिनीवंत १ वाहून नेण्याचे कार्य करणारी (कोशिका, नलिका इ.) २ वर सांगितलेल्या प्रकारचे विशेषत्व पावलेले घटक असलेली वनस्पती किंवा संरचना.

vascular cylinder

वाहक चिति वाहक ऊतकांचा खोड, शाखा, मूळ इत्यादी अक्षरुप अवयवांतील केंद्रवर्ती समूह

vasculum

वनस्पति (संग्राहक) पेटिका, व्हॅस्क्युलम वनस्पतींची पाहणी करण्यास वनसंचार करताना, काही वनस्पती जमवून त्यांचे नमुने आणण्याकरिता बरोबर ठेवलेली लहान व पत्र्याची बंदिस्त पेटी.

vase shaped

पुष्पपात्रसम, कलशाकृति, कुंभाकार कलशाप्रमाणे (कुंभ, तांब्या इ.) अथवा फुलदाणी प्रमाणे.

vasiform

दीर्घनालिकाभ लांबट नाळक्यासारखे

vector

रोगप्रवेशक रोगकारक सजीव नेणारा आणि दुसऱ्या सजीवात घालणारा सजीव (बहुधा कीटक).

vegetable

वानस्पतिक, शाक, वनस्पति वनस्पतींचे किंवा वनस्पतियुक्त, भाजी.

vegetarian

शाकाहारी वानस्पतिक (वनस्पती अथवा तज्जन्य) पदार्थ खाणारे (प्राणी).

vegetate

वर्धन वनस्पतीप्रमाणे रुजणे अथवा वाढणे.

vegetation

वनश्री पृथ्वीवरील कोणत्याही लहान वा मोठ्या प्रदेशावरील नैसर्गिक वानस्पतिक आवरण अथवा सर्व वनस्पतींचा समूह.

vegetative

१ वर्धी २ शाकीय १ वाढणारी किंवा वर्धन घडविणारी २ पोषणाच्या अवयवांशी संबंधित

vegetative multiplication

शाकीय गुणन शाकीय भागांच्या साहाय्याने संख्यावाढ करण्याची प्रक्रिया)

veil

गुंठन

vein

सिरा, शीर पान अथवा तत्सम सपाट अवयवांत पाणी व अन्नरस यांची ने आण करणाऱ्या ऊतकांची जुडी (वाहक वृंद)

veined

सिराल, सिरायुक्त शिरा असलेले.

veining

सिराविन्यास शिरांची मांडणी

veinless

सिराहीन शिरा नसलेले

veinlet

सूक्ष्म (अंतिम) सिरा फार लहान शीर, सिराविभाजनातील सर्वात लहान शीर.

velamen

जलशोषी त्वचा पाण्याचे प्रत्यक्ष शोषण करणारी हवाई (वायवी) मुळावरची मृत, सच्छिद्र त्वचा, या त्वचेमुळे ती मुळे पांढरट दिसतात. उदा. आमरे व इतर काही अपि वनस्पती.

veld

मिश्र तृणक्षेत्र, व्हेल्ट नैसर्गिक तृणसंघाताचा एक प्रकार, दक्षिण आफिकेतील पठारावर या प्रकारचे गवताळ प्रदेश आढळतात, गवते खुरटी, कोरडी व झुबकेदार असतात, तसेच लहान वृक्ष तुरळकपणेच आढळतात.

velum

छदन १ भूछत्र्याच्या विकासामध्ये प्रारंभीचे आच्छादन, यामध्ये दांडा व छत्र दोन्ही झाकलेली असतात, पुढे याचे अवशेष छत्र व दांड्यावर आढळतात. २ आयसॉएटिसमध्ये पापुद्र्यासारखे आच्छादन (पुंजत्राण) बीजुककोशावर आढळते.

velutinous

मखमली सूक्ष्म व नरम केसामुळे किंवा पिंडिकेय (बारीक उंचवटे असलेल्या) अपित्वचेमुळे मखमलीसारखा पृष्ठभाग असलेले (उदा. अळूचे पान. अनेक फुलांच्या पाकळ्या), यामुळे अवयवांवर पडलेले पाणी पृष्ठभागास न चिकटता ओघळून जाते.

venation

सिराविन्यास शिरांची मांडणी पद्धत, उदा. द्विशाख, जालरुप व समांतर

veneniferous

विषारी

venenose

अतिविषारी

venose

सिराल, शिरामय शिरा असलेले

venter

अंदुस्थली अंदुक कलशाचा तळचा विस्तृत भाग

ventilating tissue

विरलोतक, संवातन ऊति पानातील विवरयुक्त कोशिकांचा समूह (थर)

ventral

अधर, औदर, मुखीन उभ्या अक्षाशी काटकोनात असलेल्या व प्रकाशाकडे वळलेल्या पानाचा किंवा तत्सम सपाट अवयवाचा खालचा पृष्ठभाग, किंजदलाचा आतील पृष्ठभाग.

ventricose

एकतःशून एका बाजूने फुगलेले.

verbenaceae

साग कुल, व्हर्बिनेसी तिवर, साग (संगव), घाणेरी (टणटणी), निर्गुडी, व्हर्बिना, शिवण, डुरांटा, भारंगी, कडवी (कुईनेल) इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. या कुलाचा अंतर्भाव हल्ली तुलसी गणात (लॅमिएलीझ) करतात व क्रमविकासात हा गण फार प्रगत समजतात. प्रमुख लक्षणे - औषधीय, क्षुप व वृक्ष प्रकारच्या वनस्पती, समोरासमोर पाने, बहुधा द्वयोष्ठक चतुर्भागी पंचभागी फुले, ऊर्ध्वस्थ, द्विकिंज, किंजपुट आणि मृदुफळे किंवा अश्मगर्भी फळे

vermicular

कृमिरुप काही ठिकाणी जाड व वाकलेले, उदा. काही झाडांची मुळे.

vernal

वासंतिक वसंत ऋतूत येणारे (असणारे)

vernal aspect

वासंतिक प्रभाव, वासंतिक दृश्य वसंत ऋतूतील देखावा, वनश्रीमध्ये अथवा पादप समुदायातील वनस्पतींची पाने गळणे, पालवी येणे अथवा त्यांना फुलांचा बहर येणे यामुळे विशिष्ट स्वरुप प्राप्त झालेला देखावा.

vernalisation

वासंतीकरण फुले येण्याकरिता वनस्पतींना, तापमानात बदल करून उद्युक्त करणे, हे दिवसाच्या कमी अधिक मोठेपणाशी संबंधित असते.

vernation

पर्णसंबंध, कलिकारचना कलिकावस्थेतील पानांची मांडणी (परस्परसंबंध)

verrucose

चर्मकीलकी चामखिळ्या असलेले (आच्छादन, पृष्ठभाग इ.)

versatile

विलोल सहज हलणारे, चंचल (उदा. गवताच्या किंवा कृष्णकमळाच्या फुलातील परागकोश)

versicolour

चंचल (तरल) वर्णी रंग बदलणारे, एक रंग बदलून दुसरा घेणारे, उदा. पारसा पिंपळाचे किंवा बदलरंग भेंडीचे फूल.

vertical

ऊर्ध्व, उदग्र, उभा क्षितीजाशी काटकोनात असलेले उभे (खोड, पान, इ.) भेंडीचे फळ, कांद्याची पात अथवा फुलोऱ्याचा दांडा, आयरिसचे पान.

verticil

मंडल, झुबका, वर्तुळ

verticillaster

पुंजवल्लरी अक्षाच्या एकाच किंवा प्रत्येक पेऱ्यावर समोरासमोर आलेल्या द्विपाद वल्लरीचे मंडल, फुले व प्राथमिक अक्ष फार लहान असल्याने सर्वांचा प्रमुख अक्षाभोवती दाट पुंजका बनतो. उदा. तुळस, सब्जा, दीपमाळ इत्यादींच्या मंजिऱ्या.

verticillate

मंडलित, चक्रीय, चक्री पुष्पदले, शाखा, पाने अथवा तत्सम अवयवांची चक्रासारखी मांडणी असण्याचा प्रकार, उदा. सातवीण, एक्किसीटम, कारा शैवल, सामान्यतः बहुतेक फुलातील दले.

vesicle

पुटिका, आशयक लहान पोकळी अथवा पिशवीसारखा अवयव, उदा. गेळ्याची कीटकभक्षक वनस्पती, दृतिपर्ण (utricularia)

vessel

वाहिनी

vestige

अवशेष उरलेला भाग, एखाद्या अवयवाचा ऱ्हास होऊन शिल्लक राहिलेला भाग. उदा. पपईच्या स्त्री पुष्पातील केसरदले, काही फुलातील परागकोशहीन तंतू किंवा वंध्य किंजपुट (सूर्यफुलातील किरण पुष्पके)

vestigial

अवशिष्ट, अवशेषी अवशेषरुप अकार्यक्षम (अवयव)

vexillary

ध्वजकीय, ध्वजकरुप पतंगरुप फुलातील इतर पाकळ्यावर लपेटलेली ध्वजक पाकळी असलेले कळीतील पुष्पदलसंबंध (कलिकारचना) उदा. वाटाणा

vexillum

ध्वजक पतंगरुप फुलातील सर्वात मोठी पश्चस्थानी असलेली (निशाणासारखी) पाकळी

viability

अंकुरणक्षमता रुजण्याचे सामर्थ्य

viable

अंकुरणक्षम, जननक्षम रुजण्याची समर्थता असलेले (बीज, बीजुक इ.)

viabratile

कंपनक्षम, कंपशील थरथर कापण्याची क्षमता असणारे, पुढे व मागे गति प्राप्त करून देणारे (गति असणारे).

viatical

पथतटीय रस्त्याच्या कडेने वाढलेल्या (वनस्पती), उदा. अनेक तण.

vibrio

वक्रजंतु स्वल्पविरामासारखा सूक्ष्मजंतू, उदा. पटकीचा सूक्ष्मजंतू.

villous

लंबकेशी, तनुरोमी पृष्ठभागी लांब नरम केस असलेला (अवयव)

villus

लंबकेश, तनुरोम मृदु, बारीक, लांबकेस

vine

वेल वर चढणारी किंवा जमिनीवर पसरणारी दुर्बल वनस्पती, द्राक्षवेल (Vitis vinifera L.)

vinegar plant

सिर्का (व्हिनेगर) वनस्पति व्हिनेगर (सिर्का) तयार होण्यास जबाबदार असलेली कवक वनस्पती (Mycoderma aceti desmaz.)

vinicolor

सुरावर्ण मद्याचा (वाइनचा) रंग (गर्द किंवा जांभळट लाल).

violaceous

जांभळा, नीललोहित व्हायलेटच्या फुलासारखा रंग

virens

हरितवर्णी, हिरवे.

virescence

हरितभवन नित्याच्या रंगाऐवजी हरितद्रव्याच्या निर्मितीमुळे हिरवा रंग येणे.

virgate

१ वर्णरेषांकित २ लघुदंडाकृति, शलाकाकृति १ रंगाच्या रेघा असलेले २ लहान दांड्यासारखे

virgin soil

कोरी जमीन पूर्वी कोणत्याही वनस्पतींनी (वनश्रीने) न वापरलेली जमीन.

viridis

हिरवे, हरितवर्णी हिरव्या रंगाचे, उदा. एका आमराची जाती. (Habenaria viridiflora L.)

virolus

हिरवट काहीसे हिरवे, त्यावरुन सदाहरित (virent)

virosus

दुर्गंधी १ वाईट वास येणारी (वनस्पती अथवा फूल) २ विषारी.

virus

विषाणु, व्हायरस सजीव वनस्पती व प्राणी यांच्या शरीरांत प्रवेश करून तेथे रोग निर्माण करणारे, आपली प्रजोत्पत्ती करणारे पण सामान्यपणे सूक्ष्मदर्शकातून पुरेशी कल्पना येण्याइतपत सहज न दिसणारे सजीव द्रव्य. याला विशिष्ट आकार नसून सजीवांच्या शरीराबाहेर त्याची वाढ व पुनरुत्पत्ती होत नाही. इतर सजीवांप्रमाणे यातील जीवद्रव्य प्रभेदित नसते व कोशिका या संज्ञेत त्याचा समावेश होत नाही. सजीव व निर्जीव यांच्या सीमेवर अशी द्रव्ये असलेल्यांच्या गटात अशा विविध द्रव्यांचा समावेश होतो. देवी, सर्दी पडसे, कांजिण्या, इन्फ्लुएंझा, पीतज्वर, इत्यादी रोग विषाणूमुळे होतात, ज्या पडद्यातून सूक्ष्मजंतू जात नाहीत त्यातून विषाणू जातात.

viscid

चिकट, पिच्छिल श्लेष्मल (बुळबुळीत) पदार्थामुळे आलेला चिकटपणा

viscous

विष्यंदी, श्यान चिकटपणा असलेले (पान, देठ, संवर्त, फळे इ.) उदा. पिवळ्या तिळवणीची पाने (cleome viscosa L.) प्राकलाची घटना.

vitaceae

द्राक्षा कुल, व्हायटेसी, ऍम्पेलिडेसी द्राक्षवेल, कांडवेल, दिंडा, आंबटवेल, बेंडरवेल, कर्कणी इत्यादी द्विदलिकित वेली वनस्पतींचे कुल. बेंथॅम आणि हूकर यांच्या पद्धतीनुसार बोर कुल व हे कुल यांचा समावेश ज्योतिष्मती गणात (सेलॅस्ट्रेसलीझमध्ये) केला गेला आहे. दोन्हीतील वनस्पतींत पाकळ्यासमोर केसरदले व त्या केसरदलांमध्ये बिंब असते. अरिष्ट गण व गुलाब गण यांचे या कुलाशी आप्तभाव आहेत. द्राक्षा कुलांतील वनस्पती बहुतेक प्रतानधारी वेली असून फुले अवकिंज, एकलिंगी अथवा द्विलिंगी व लहान असतात.मृदुफळे.

vital

जैव जीवविषयक, जीवासंबंधी, प्राणी व वनस्पती यांतील जीवतत्त्वासंबंधी.

vitalism

जीवनवाद, प्राणतत्त्ववाद सर्व सजीवांचे वैशिष्ट्य मानली गेलेली (जैव) व जीवनाला निर्देशन करणारी आंतरिक प्रवृत्ति सर्व सजीवाद्वारेच व्यक्त होते असे मानणारी विचारप्रणाली. या उलट जडवाद विचारसरणीप्रमाणे सर्व जीवनव्यापार भौतिक, रासायनिक व यांत्रिक पद्धतीचे असून ते निर्जिव सृष्टीतही आढळतात.

vitalistic theory

जैवशक्तिवाद (सिद्धांत) वितंचनक्रिया (फसफसणे, आंबणे इ.) हा एक परिणाम असून तो घडून येण्याचे कारण काही वनस्पतीची वाढ व क्रियाशीलता (सूक्ष्मजंतू, बुरशी, किण्व) होय असे लुई पाश्चर यांचे मत.

vitality

जैवशक्ति, जीवनशक्ती जीवनातील विक्रिया व प्रक्रिया दर्शविण्याची क्षमता, उदा. बियांच्या बाबतीतील अंकुरणशीलता. परिस्थिति विज्ञानात पादपसमुदायातील भिन्न जातींनी दर्शविलेला जोम आणि उत्कर्ष.

vitamin

जीवनसत्त्व जैव प्रक्रियांना प्रेरणा देणारा वनस्पतींतील अतिरिक्त अन्नघटक अ,ब,क,ड,इ इत्यादी प्रकार.

viticolous

द्राक्षोपजीवी द्राक्षवेलीवर किंवा वेलीत उपजीविका करणारे उदा. द्राक्षावरील तंतुभरी (Plasmopara viticola)

vitricole

काचस्थ, काचवासी काचेच्या बाटलीवर वाढणारे (दगडफूल, शैवाक)

vitta

१ तैलनलिका २ लंबसिरा १ सुगंदी (बाष्पनशील) तेल असलेली सूक्ष्म नळी, उदा. धने, जिरे, ओवा इ. (यांच्या फळावरच्या सूक्ष्म नळ्या). २ करंडक वनस्पतींच्या भिंतीवरील लांबट (उभ्या रेषा)

viviparous

अपत्यजनक १ फुलांऐवजी व त्यांच्या जागी कंदिका किंवा लहान वनस्पतींची निर्मिती करणारी. २ बियाऐवजी लहान वनस्पतींची उत्पत्ती करणारे (अंकुरण), झाड).

vivipary

अपत्यजनन अपत्ये जन्माला येणारी घटना, खाऱ्या दलदलीच्या जमिनीत वाढणाऱ्या कित्येक वनस्पतींची बीजे फळातच रुजून (हवेत) लांब आदिमूळ प्रथम बाहेर येते व त्यानंतर (दलिकाधर व दलिकायुक्त) कोवळी प्ररोह (कोंब) त्यातून निघून खाली चिखलात पडतो व वाढून नवीन वनस्पती बनते. उदा. कांदळ, चिप्पी. प्राण्यांच्या बाबतीत काही प्राणी अंडी घालतात तर काही प्रत्यक्ष अपत्यांना जन्म देतात.

volatile

बाष्पनशील वाफेच्या रुपात उडून जाणारे (तेल, कापूर इ.)

voluble

वलयिनी आधाराभोवती वेढत जाणारी वेल उदा. नीलहार वेल (Petrea volubilis L.)

volva

अधच्छादनी, अधोवेष्टन, परिस्यून संपूर्ण भूछत्रावरील प्राथमिक आच्छादनाचा तळभाग

vulgaris

सामान्य, साधारण उउदा. बीट, चुकंदर (Beta vulgaris L.) कलिंगड (Citrullus vulgaris Schrad. var. fistulosus).

wall formtion

तट (भित्ति, भित्तिका) निर्मिती नग्न कोशिका (प्राकल खंड) भोवती अथवा बहुप्रकल प्राकलामध्ये तट (भिंती) निर्माण होणे, कोशिका विभाजनात तटनिर्मिती होऊन दोन कोशिका बनतात.

wart

चामखीळ, चर्मकीलक कातडीवर येणारा कठिण व घन फोड (गाठ)

warty

चर्मकीलकी

water balance

जलसंतुलन वनस्पतीतील ओलाव्याची आयात निर्यात (हानी व भरपाई)

water bloom

जलबहार तळी व डबकी यांतील कायम पाण्याच्या पृष्ठावर गरम हवेत एकाएकी येणारा (निळ्या हिरव्या शैवलांचा) तवंग.

water capacity

जलक्षमता जमिनीत पाणी शोषणे व त्याचा साठा करणे यासंबंधीचे सामर्थ्य

water cell

जलकोशिका मांसल वनस्पतींच्या पानातील (किंवा पर्णहीन खोडातील) पाणी साठवून ठेवणारी व बहुधा त्वक्षीय पदार्थाने वेढलेली कोशिका.

water content

जलांश पाण्याचे प्रमाण (प्राप्त होणारे व प्रत्यक्ष असणारे)

water culture

जलसंवर्धन आवश्यक ते क्षार पाण्यात मिसळून (विरघळून) केलेल्या विलयनात किंवा विलयनाच्या साहाय्याने वनस्पती वाढविण्याची प्रक्रिया

wavy

तरंगित

waxy

मेणचट मेणाचा पातळ थर किंवा मेणाच्या बारीक केसांचा थर असलेले. यामुळे पानावरचे पाणी न चिकटता गळून पडते. तसेच बाष्पीभवनापासून वनस्पतींचे संरक्षण होते. उदा. मरुवनस्पती, उसाच्या खोडाचे कांडे, घायपाताचे पान

waxy coating

सिक्थकावरण मेणाचा लेप

weathering

ऋत्वीय अपक्षय हवामानादी परिस्थितीमुळे होणारा विघटनासारखा (फूट तूट होणारा) बदल.

wedge shaped

कीलाकृति पाचरीसारखे, तळाशी अरुंद व टोकाकडे रुंद होत गेलेले उदा. गोंडाळचे पान.

weed

तण आगंतुक, निरुपयोगी, हानिकारक वनस्पती उदा. ओसाडी, काटेधोत्रा, सराटा, काटेमाठ इ.

weeping

१ दोलित, लोंबते २ स्त्रवण १ लोंबणाऱ्या पानांचे अथवा शाखांचे (झाड), उदा. (विलो) वाळुंज, हिरव्या अशोकाचा एक प्रकार. २ जखमेतून अति रक्तस्त्राव होण्याचा प्रकार, उदा. द्राक्षवेल, भूर्ज

wheel shaped

चक्राकार चाकासारखा दिसणारा (पुष्पमुकुट), उदा. वांगे, मिरची, रुई.

whip shaped

प्रतोदरुप चाबकासारखा उदा. उसाच्या अक्षाची लांब चाबकासारखी वाढ होऊन त्यावर काणी रोगाची (smut) काळी बीजुके तयार होतात.

whorl

मंडल अवयवांची अक्षाभोवती वर्तुळाकार मांडणी, उदा. पुष्पदले, एक्किसीटमच्या शाखा, कण्हेरीची पाने.

whorled

मंडलित, चक्रीय मंडलासारखी (वर्तुळाकार) मांडणी असलेले अवयव.

wild type

वन्य प्ररुप लागवडीतील वनस्पतीचा जंगली आप्त (प्रकार)

wilt (disease)

मर, ग्लानि (रोग) अवयव कोमेजून लोंबण्याचे लक्षण असलेले रोग, बटाटा, जवस इत्यादीवर आढळतो.

wilting coefficient

म्लानिगुणक वनस्पतीची पाने पाण्याअभावी लोंबू लागतात त्यावेळचे जमिनींतील पाण्याचे प्रमाण.

wind dispersal

वायु विकिरण वाऱ्याने होणारा (फळांचा किंवा बीजांचा)प्रसार.

wind pollination

वायुपरागण वाऱ्याने होणारी परागांची किंजल्कावरील स्थापना.

windward

वातसंमुख वाऱ्यासमोरची बाजू.

wing

पक्ष, पंख १ कोणत्याही अवयवांवर (देठ, फळ, बीज, खोड) असलेला पातळ पापुद्र्यासारखा विस्तार (पसरट भाग). २ पतंगरुप पुष्पमुकुटाची बाजूची पाकळी

winged (alate fruit)

सपक्ष फल ंपंखधारी फळ. फलावरणावरील पातळ विस्तृत उपांग असलेले फळ. उदा.बिबला, अर्जुनसादडा, जखमी, अंजन, शिसवे, माधवलता इ. अनेक पंखांचा उगम छदे, संवर्त (संदले), परिदले यापासून होतो (उदा. साल, चालन, लिंडेन इ.)

winged seed

पक्षधारी बीज, सपक्ष बीज बीजावरणावर असलेला पंखासारखा विस्तार उदा. शेवगा, तूण, टेटू, वावळा इ.

wintering bud

शिशिरकोरक हिवाळ्यात निष्क्रिय अवस्थेत असलेली कळी.

witches broom

केरसुणी रोग, गोसावी रोग कवक किंवा काही कीटक यांमुळे झाडांना फक्त बारीक शाखांचे झुबके धारण करावयास लावणारा रोग.

woad

वोड, जांभळा रंग, इसॅटिन वोड नावाच्या एका वनस्पतीपासून (Isatis tinctoria L.) मिळणारा जांभळा रंग.

wood

काष्ठ, लाकूड, प्रकाष्ठ वनस्पतींतील लिग्नीयुक्त घटकांचा वाहक किंवा मजबुती देणारा भाग.

wood ray

प्रकाष्ठ किरण, काष्ठ किरण प्रकाष्ठातून त्रिज्येप्रमाणे जाणारे मृदूतकाचे पदर (पट्ट)

woods

वन, जंगल

woody

काष्ठमय काष्ठ (लाकूड) असलेले (झाड, ऊतक, फळाची साल, तंतू इ.)

wool

ऊर्णा, लोकर मेंढी, बकरा, ऍल्पाक इ. प्राण्यांच्या कातडीवरील विशिष्ट प्रकारचे कुरळे केस, त्यावरुन वनस्पतींवरील मऊ, कुरळे, बारीक, लांब, दाट केस.

wooly

ऊर्णी, ऊर्णायित लोकरीसारखे केस असलेला (अवयव).

wound cork

व्रण त्वक्षा जखमेखाली बनणारा बुचासारख्या पदार्थांचा थर

wound hormone

व्रण संप्रेरक जखम झालेल्या ऊतकात तयार होणारा व तेथे वनस्पतीच्या भागाचा विकास घडवून आणणारा पदार्थ

wounding

व्रणन जखम होण्याची प्रक्रिया, पान, फूल, फळ किंवा फांदी बाहेरील घटकांमुळे तुटून जाऊन अक्षावरचा काही पृष्ठभाग किंवा आतील काही ऊतके उघडी पडणे.

wrinkled

सुरकुतलेला, चूणित सुरकुत्या किंवा घड्या पडलेला (अवयव, उदा. पान, खोड, साल इ.)

x

एक्स, क्ष एकगुणित रंगसूत्रांची संख्या, रंगसूत्रांची मूलभूत संख्या.

X chromosome

क्ष रंगसूत्र लिंगनिश्चिती करणाऱ्या दोन रंगसूत्रांपैकी एक.

x generation

एकगुणित पिढी, क्ष पिढी रंगसूत्रांचा एक संच असलेली कोशिका किंवा अनेक कोशिका असलेली संतती (प्राणी किंवा वनस्पती) त्यावरुन २ x generation (द्विगुणीत पिढी) म्हणजे दुप्पट रंगसूत्रे असलेली एक कोशिका किंवा अनेक कोशिक पिढी.

xanth-

पीत- पिवळे या अर्थाचा ग्रीक उपसर्ग, मराठीत तसाच उपयुक्त.

xanthophyll

पर्णपीतक, पीतद्रव्य, झँथोफिल पाण्यात न विरघळणारे प्राकणूतील एक पिवळे रंगद्रव्य उदा. काटेरिंगणातील फळ (Solanum xanthocarpum schrad).

xanthorhamnin

झॅन्थोऱ्हॅम्निन रक्तरोहिडाच्या वंशातील (ऱ्हॅम्नस) जातींच्या पिकलेल्या फळातील पिवळे रंगद्रव्य

xenia

परप्रभाव, झेनिया जनक वनस्पतीच्या काही अवयवांवर परकीय परागाच्या संपर्काने (फलनामुळे) झालेला प्रत्यक्ष परिणाम, उदा. मक्याच्या कणसातील दाण्यांचे(पुष्काचे) भिन्न रंग.

xenocarpy

परफलोत्पत्ति परकीय गंतुकाच्या फलनामुळे फळ बनण्याची घटना.

xenogamy

परफलन, दूरस्थयुति. एकाच जातीतील दोन भिन्न व्यक्तीतील लैंगिक प्रक्रियेमुळे घडून आलेला गंतुकसंयोग.

xerad

मरुवनस्पति रुक्ष ठिकाणी वाढणारी वनस्पती.

xerarch succession

मरुद्भवी अनुक्रमण शुष्क (रुक्ष) स्थानात उगम पावणाऱ्या वनश्रीचा विकास व चरमावस्था.

xeric environment

मरु परिसर रुक्ष आसमंत (परिस्थिती).

xerochasy

शुष्कक्षेपण फळ सुकून तडकल्यामुळे होणारा बीजप्रसार उदा. संकेश्वर, एरंड, काटेधोत्रा इ.

xerohylad

रुक्षपादप रुक्ष (सुक्या) जंगलातील झाड.

xerohylium

रुक्ष वन रूक्ष (सुक्या) जंगलातील वनस्पतींचा समुदाय.

xeromorphic

रुक्षतानुकूली शुष्क हवा, जमीन इत्यादीपासून अथवा सुकण्यास जबाबदार असणाऱ्या इतर बाबीपासून रक्षण करण्यास जलनाश कमी करण्याची योजना अथवा लक्षणे असणारी (वनस्पती)

xeromorphy

रुक्षतामुकूलन वर सांगितल्याप्रमाणे लक्षणे असण्याचा प्रकार.

xerophilous

रुक्षताप्रिय शुष्क ठिकाणी वाढणारी वनस्पती उदा. निवडुंग, घायपात, कोरफड इ.

xerophobous

रुक्षताद्वेषी शुष्क ठिकाणी न आढळणारी (वनस्पती), उदा. बहुतेक नेचे, शेवाळी इ.

xerophyte

मरुवनस्पती, मरुपादप मरुस्थलात (फार थोडा ओलावा असलेल्या ठिकाणी) वाढणारी वनस्पती, उदा. नागफणा, नेपती, शेंड, खजूरी, घायपात, रुई, घाणेरी इ.

xerophytic

मरुवानस्पतिक, मरुपादपीय मरुवनस्पतींप्रमाणे, मरुपादपांना योग्य स्थान, मरु वनस्पती असलेले (वन, समावास).

xerophytism

मरुवानस्पतिकता, मरुपादपता. मरुवनस्पतीची लक्षणे (पाने फार लहान असणे किंवा नसणे, मांसल शरीर, मेणचट लेप, केसाळपणा, काटेरी आवरण इ.)असण्याचा प्रकार.

xerosere

मरुस्थलीय क्रमक, शुष्कवासीय क्रमक पाण्याचे दुर्भिक्ष असलेल्या ठिकाणी क्रमाने बदलत जाणाऱ्या पादप समुदायाची अवस्था अथवा तो समुदाय.

xerotherous

उन्हाळी, ग्रीष्मानुकूल उन्हाळ्यातील हवामानाशी अनुयोजना असणारी (वनस्पती, पिके).

xerotropism

शुष्कनानुवर्तन सुकून जाण्याविरुद्ध संरक्षण मिळण्याकरिता वनस्पतींनी किंवा त्यांच्या अवयवांनी केलेला स्थितीतील बदल (बदल करण्याची प्रवृत्ति).

xiphioid

खड्गाकृति, अस्याकार

xiphiophyllous

असिपर्णी तरवारीसारखी पाने असलेले, उदा. बाळवेखंड, आयरिस, बेलमकँदा.

xylem

प्रकाष्ठ उउच्च वनस्पतींत पाण्याची (व त्यात विरघळलेल्या) क्षारांची ने आण करणाऱ्या कठीण आवरणाच्या व मृत कोशिका व नलिका यांचा संच

xylochrome

काष्ठवर्ण मध्यकाष्ठाच्या गडद रंगाबद्दल जबाबदार असलेल्या टॅनीन, गोंद आणि राळ यासारख्या पदार्थांचे मिश्रण.

xylogenous

काष्ठवासी. लाकडात किंवा लाकडावर राहणारे.

xylophilous

काष्ठप्रिय मृत लाकडावर वाढणारे (कवक).

Y chromosome

य रंगसूत्र लिंग निश्चिती करणाऱ्या दोन रंगसूत्रांपैकी पुं (नर) संतती होण्यास जबाबदार असलेले रंगसूत्र

yeast

किण्व, खमीर, यीस्ट साखरेच्या (किंवा साखर असलेल्या इतर) द्रवातून आपल्याला आवश्यक ती ऊर्जा घेऊन त्या द्रवाचे रुपांतर मद्यार्कात करणारी सूक्ष्म कवक वनस्पती.

yellow snow

पीत हिम आल्पीय आणि दक्षिण धुवीय प्रदेशांत कधी कधी काही शैवलांनी व्यापलेले आणि त्यामुळे पिवळे दिसणारे ठिपके.

youth form

बालस्वरुप पूर्ण वाढ झालेल्या वनस्पतींच्या पानांहून आणि इतर स्वरुप लक्षणांहून भिन्नपणा दर्शविणारी लहान वनस्पती.

z chromosome

झ रंगसूत्र य रंगसूत्राऐवजी वापरलेली संज्ञा, दोन्हीपैकी एक रंगसूत्र स्त्री संततीस जबाबदार असते.

zero point

शून्य बिंदू वनस्पतीला जिवंत राहून सहन करता येण्याजोगे ज्यास्तीत ज्यास्त व कमीत कमी तापमान, भिन्न वनस्पतीत हे बिंदू भिन्न असतात.

Zingiberaceae

शुण्ठी कुल झिंजिवरेसी आले (शुण्ठ), हळद, सुवर्णपुष्प, सोनटक्का (पांढरा), कोळिजन, वेलची इत्यादी वनस्पतींचे लहान कुल. याचा अंतर्भाव एंग्लर व प्रँटल आणि बेंथॅम व हूकर यांनी सिटॅमिनी गणात केला असून हचिन्सन यांनी झिंजीबरेलीझ या स्वतंत्र गणात केला आहे. प्रमुख लक्षणे - बहुवर्षायु औषधी, मूलक्षोड मांसल, पाने साधी, जिव्हिकावंत, कुंतसम, फुले द्विलिंगी, एकसमात्र, संदले व प्रदले प्रत्येकी तीन व खाली नलिकाकृती, जननक्षम केसरदल एक पण इतर वंध्य, अधःस्थ, त्रिकिंज किंजपुटात तीन कप्पे व अनेक बीजके, बोंडात अनेक बिया (बहुधा बीजोपांगासह) सपुष्क आणि सपरिपुष्क.

zonation

क्षेत्रीभवन हवामान, भूमी, भूपृष्ठाचा आकार इत्यादीतील फरकांमुळे वनश्रीत कमी जास्त आकारमानाचे वनस्पतींचे पट्टे निर्माण होण्याची प्रक्रिया, एकाच अक्षांशातील सारख्या हवामानामुळे वनश्रीचा मोठा पट्टा (कटिबंध) निर्माण होतो. तसे आपल्या पृथ्वी भोवती अनेक वानस्पतिक प्रदेश झाले आहेत. उंच पर्वतांवरही उंचीबरोबर हवामान बदलत असल्याने एकूण वनश्रीचे भिन्न पट्टे (प्रदेश) आढळतात. तळी किंवा प्रवाह यांच्या किनाऱ्यांवर, जमिनींच्या फरकांमुळे असे भिन्न सममध्य (एकाभोवती दुसरे) पट्टे आढळतात.

zone

क्षेत्र, विभाग, कटिबंध सर्वसाधारणपणे सारखी वनश्री असलेला सलग पट्टा.

zoogamete

चरगंतुक, चलयुग्मक स्थानांतर करणारी प्रजोत्पादक कोशिका, ही सकेसल किंवा आदिजीवासारखी असते. उदा. नेचे, शैवले, शेवाळी, काही कवक इ.

zoogloea

श्लेष्मावस्था सूक्ष्मजंतूंची विष्यंदी (चिकट) आवरणात गुरफटून राहण्याची अवस्था, बहुधा अशा वेळी पोषक द्रवात ते तवंगरुपात असतात.

zoogonidangium

चरबीजुककोश चर बीजुके निर्माण करणारा अवयव, उदा. काही शैवले.

zoogonidium

चरबीजुक स्थानांतर करणारे बीजुक

zooid

चरगंतुक, चरबीजुक, चलबीजाणु हालचाल करणारा प्रजोत्पादक घटक.

zoophilous

प्राणिपरागित प्राण्यांकडून परागांचा प्रसार होणारी (वनस्पती)

zoophily

प्राणिपरागण प्राण्यांकडून घडविलेले परागण.

zoophobous

प्राणिद्वेषी हानिकारक प्राण्यांपासून आपले संरक्षण करून घेणारी (वनस्पती), प्राण्यांना टाळणारी.

zoosporangium

चरबीजुककोश

zoospore

चरबीजुक

zygomorphic

एकसमात्र एकाच उभ्या पातळीने दोन सारखे भाग करता येणारा (अवयव), उदा. घेवडा, वाटाणा, गोकर्ण इत्यादींची फुले हे लक्षण पुष्पसूत्रात किंवा संक्षिप्त वर्णनात दाखविण्याकरिता .l. हे आंतरराष्ट्रीय चिन्ह वापरतात.

zygomorphy

एकसमात्रता. वर वर्णन केलेला प्रकार.

zygomycetes

गंतुबीजुक कवक, झायगोमायसेटीज (झायगोमायसेटी) शैवलकवक वर्गातील (फायकोमायसेटीज किंवा फायकोमायसेटी) एक उपवर्ग, यामध्ये लैंगिक प्रक्रिया घडून आल्यानंतर गंतुबीजुक बनते. तसेच बीजुककोशात अनेक अलिंगी बीजुके बनतात. नव्या वर्गीकरणात शैवल कवकांचे आठ गण केले आहेत.

zygophase

द्विगुणित अवस्था

zygophyllaceae

गोक्षुर (गोखरु) कुल, झायगोफायलेसी सराटा (गोखरु), धमासा, हरमल व लिग्नम व्हिटी इ. द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. याचा समावेश हल्ली भांड गणात (जिरॅनिएलीझमध्ये) करतात (एंग्लर व प्रँटल आणि बेंथॅम व हूकर यांच्या पद्धतीमध्ये), हचिन्सन यांनी माधवी गणात (माल्पिधिएसीमध्ये) घातले आहे. प्रमुख लक्षणे - झुडपे, समोरासमोर व कधी पिसासारखी विभागलेली, उपपर्णयुक्त संयुक्त पाने, नियमित, द्विलिंगी, ४-५ भागांची, बिंबयुक्त किंवा किंजधर असलेली, अवकिंज फुले, ८-१० केसरदले, तळाशी कधी उपांगयुक्त, किंजदले ४-५ व जुळलेली, एक ते असंख्य बीजके, फळे पालिभेदी किंवा बोंडे.

zygospore

गंतुबीजुक, युग्माणू एक किंवा अनेक प्रकले असलेल्या दोन सारख्या गंतुकांच्या संयोगाने बनलेली जाड आवरणाची प्रजोत्पादक कोशिका उदा. म्यूकर बुरशी.

zygote

रंदुक, युग्मनज, युग्मज स्त्री गंतुक व पुं गंतुक यांच्या संयोगाने बनलेली संयुक्त प्रजोत्पादक कोशिका, उदा. काही शैवले, कवक, नेचे, शेवाळी, नेचाभ व बीजी वनस्पती

zygotene

झायगोटीन न्यूनीकरण प्रकारच्या कोशिका विभाजनातील पूर्वावस्थेत समजात रंगसूत्रांच्या वक्ररुप जोड्या बनणे.

zymase

किण्वद्रव्य किण्वात (व इतर काही कवकात) आढळणारा क्रियाशील कार्बनी निदेशक (वितंचक) पदार्थ.

zymogen

पूर्ववितंचक, वितंचकपूर्व, पूर्वविकर वितंचकापूर्वीचा (पूर्ववर्ती) व निदेशक नसलेला पदार्थ

zymogenous

वितंचक जनक कार्बनी निदेशक (वितंचक) निर्माण करणारे (पदार्थ).

zymosis

वितंचन आंबवण्याची अथवा तत्सम विश्लेषणाची (अपचय) रासायनिक प्रक्रिया