वैज्ञानिक पारिभाषिक संज्ञा

- हान नकार (अभाव) दर्शक उपसर्ग, मराठीत प्रत्ययाप्रमाणे- 'हीन' वापरतात ebracteate

१ कर्ण २ संयुक्त कणिश १ सामान्य अर्थाने कान अथवा तत्सम भाग २ अनेक लहना कणिशांचा छदयुक्त फुलोरा, उदा. मका, पहा spike, spiklet

पूर्वतर अधिक आरंभी असलेले

पूर्वतम सर्वात आरंभी असलेले

पूर्व आरंभी असलेले

पृथ्वी

पृथ्वी

टेंबुर्णी (तिंदुक) कुल, एबेनेसी टेंबुर्णी, काकी, तिमरु, तेंडू, अबुनस इत्यादी द्विदलिकित फुलझाडांचे कुल, याचा अंतर्भाव तिंदुक गणात (एबेनेलीझ) मध्ये करतात. बकुल कुलाशी (सॅपोटेसी) याचे निकट संबंध आहेत. प्रमुख लक्षणे- वृक्ष व झुडपे, साधी, अखंड व चिवट पाने, नियमित, बहुधा विभक्तलिंगी, सच्छदक, ३-७ भागी फुले, परिदले जुळलेली, संवर्त सतत राहणारा, पुष्पमुकुट संवलित, केसरदलांची दोन मंडले व तळाशी ती पाकळ्यास चिकटलेली, ऊर्ध्वस्थ किंजपुट, किंजदले २-१६ व जुळलेली, मृदुफळ, क्वचित तडकणारे फळ, सपुष्क बिया

छदहीन छद (फुलाच्या तळाशी असलेले उपांग) नसलेले (फूल), उदा. संकेश्वर, मोगरा इ.

शंउडिकाहीन शुंडिका नसलेले calcarate

वसन प्रक्रिया, स्थिरावणे नव्या जागी आक्रमक वनस्पतींचे बी अथवा बीजुक रुजून नवीन वनस्पती वाढणे, प्रजोत्पादन होणे व अशा रीतीने ती स्थिर होणे invasion

कंटकित (ग्रीक उपसर्ग)

कंटकित, काटेरी मजबूत, काटे असलेली (वनस्पती, अवयव इ.), उदा. उटकारी (Echinops echinatus Roxb.) prickly

केसलहीन, पक्ष्माभिकाहीन केसल नसलेला (अवयव, उपांग) cilium

पारिस्थितिकीय तंत्र एक किंवा अनेक सजीव आणि त्यांचा परिसर यांमधील ऊर्जेच्या विनिमयाचे जटिल संबंध दर्शविणारी व्यवस्था

परिस्थितिविज्ञान, स्थलविज्ञान, पारिस्थितिकी वनस्पतींच्या परिस्थितीसापेक्ष अभ्यासाने मिळविलेल्या ज्ञानाची शाखा oecology

आर्थिक वनस्पतीशास्त्र (वनस्पतीविज्ञान), व्यावहारिक किंवा सांपत्तिक दृष्टीने उपयुक्त अशी वनस्पतींच्या अभ्यासाची (अन्वेषणाची) ज्ञानशाखा

मध्यत्वचाहीन मध्यत्वचा अगर तत्सम ऊतक नसलेले, उदा. कांडशरीरिका (कारेसी) शैवल वर्गातील काही वनस्पती Characeae

सिराहीन शिरा नसलेले (पान अथवा तत्सम अवयव), मांसल पानावर शिरा दिसत नाहीत, उदा. पानफुटी, घायपात इ. unicostate, multicostate

स्थूल व्यूह, स्थल तंत्र, निवास तंत्र पादपसमुदायातील सर्व सजीव व निर्जिव घटकांची परस्परावलंबी एकत्रित संस्था (व्यूह), सजीवांपैकी कोणी अपघटक (decomposers), कोणी उत्पादक (producers) आणि इतर ग्राहक (consumers) असतात. साधारणपणे हिरव्या वनस्पती अधिकांश उत्पादक, सूक्ष्मजंतू व कवक हे अपघटक (जटिल कार्बनी पदार्थांचे रुपांतर अकार्बनी पदार्थांत करणारे) व प्राणी अधिकांश ग्राहक (उपयोगांत आणणारे) असतात.

पादपी सीमा, एकोटोन दोन पादपसमुदायातील सीमारेषा दर्शविणारे संक्रमणस्थल (परस्परात मिसळलेले ठिकाण). vegetational boundary

स्थितिरुप, स्थलरुप, एकोटाइप १ विशिष्ट परिस्थितीशी (जननिक दृष्ट्या) वंशपरंपरेने अनुकूलित झालेल्या एकाच जातीतील काही वनस्पतींचा गट, यांचा याच जातीतील अन्य परिस्थितीशी अनुकूलित झालेल्या इतर वनस्पतींशी मुक्तपणे संकर होऊ शकतो. २ एखाद्या वनस्पतीचा निवासानुरुप बनलेला रुपप्रकार.

बाह्य बाहेरचे या अर्थी उपसर्ग

बाह्योपजीवी आश्रयाच्या पृष्ठभागावर राहून आतील अन्नरस शोषून घेणारे, उदा. अमरवेल, काही कवक

बाह्यपरिकाष्ठी केवळ बाहेरच्या बाजूस परिकाष्ठ असलेला (रंभ), उदा. बहुतेक सर्व खोडात आतील बाजूस प्रकाष्ठ व त्या बाहेर परिकाष्ठ असते, काही नेचे (ऑस्मुंडा) व तत्सम वनस्पती यांच्या खोडात आत व बाहेर परिकाष्ठ असते. siphonostele, stele

बाह्यप्राकल कोशिकेच्या आवरणाच्या आतील बाजूस असलेला प्राकलाचा (जीवद्रव्याचा) थर, हा अधिक दाट व पारदर्शक असतो. ectoplast

बहिःस्थित संकवक इतर झाडांच्या मुळांच्या पृष्ठभागावर आश्रय घेणारे व आपली उपजीविका चालविणारे कवक, हे मुळाला जमिनीतील अन्नरस उपलब्ध करून देते, उदा. चीड, सहजीवनाचा एक प्रकार symbiosis  ectophytic

भौम वनस्पतींना आधारभूत अशी मुख्यतः जमीन, पाणी, अन्य वनस्पती, कुजणाऱ्या काटक्या, प्राणिज पदार्थ इत्यादींचा या संज्ञेत समावेश होतो. e.factor भौम घटक वनस्पतिजीवनावर परिणाम करणाऱ्या भूमिविषयक वर सांगितलेल्या बाबींचा तपशील, उदा. जमिनीचे काठिण्य, रंग, रासायनिक

धारा, किनार पानाची किंवा तत्सम अवयवांची कडा (margin)

अनुवृत्त प्रकाशन वनस्पतींच्या नावांसंबंधीची प्रसिद्धी छापील मजकूर, विक्री, देवघेव, प्रसार इ. साधनांनी करण्याची अधिकृत पद्धती.

१ पुष्पोद्गम, पुष्पनिर्मिती २ पुष्पकाल १ फुले येणे २ फुलांचा मोसम.

बहिर्वाह, उत्प्रवाह बाहेर वाहून येण्याची क्रिया किंवा तो पदार्थ

अंदुक, स्त्री अंदुक, अंडपेशी, अंडे प्रजोत्पादनाचे सामर्थ्य (क्षमता) असलेली स्त्री लिंगधारक कोशिका e.apparatus अंदुक परिवार फुलझाडांतील बीजकांच्या गर्भकोशांतील बीजरंधाच्या जवळ असलेल्या अंदुकाजवळच्या दोन सहचर कोशिका व अंदुक e. shaped (ovate) अंडाकृति तळाशी

विक्षेपण आतून जोराने फेकण्याची प्रक्रिया उदा. काही बीजे व बीजके

विक्षेपक यंत्रणा (योजना) वर वर्णन केल्याप्रकारची कार्यकारी योजना, उदा. तेरडा, संकेश्वर, एरंड इऍही फळे, नेफोलेपिस नेचा (बीजुक कोश), काही शेवाळी व कवक

आंबगूळ कुल, एलेग्नेसी आंबगूळ व इतर काही (एकूम तीन वंश व सुमारे ४५ जाती) वनस्पतींचा अंतर्भाव असलेले एक द्विदलिकित फुलझाडांचे कुल, याचा समावेश जंबुल गणात (मिर्टेलीझ) केला जातो. हचिन्सन यांनी बदरी गणात (ऱ्हॅम्नेलीझ) केला आहे. प्रमुख लक्षणे- शाखायुक्त व बहुधा काटेरी झुडपे, खवल्यासारख्या केसांनी भरलेली साधी चिवट पाने, द्विलिंगी किंवा एकलिंगी, २-४ भागांची (पुष्पदलांची) मंडले, पुष्पासन नळीसारखे व बहुधा किंजपुटाला वेढणारे, पाकळ्या नसतात. परिदले ४ (क्वचित २ किंवा ६) केसरदले किंजपुटात एक कप्पा व त्यात बीजक, आठळीफळात एक अपुष्क बी.

तैलकणु, मेदलवक, एलिओप्लास्ट तैलबिंदू बनविणारा कोशिकेतील सजीव कण plastid

स्वाग्रही सीमा कायम ताणले जाण्यापूर्वी वनस्पतीसूत्राने (धाग्याने) पेललेले जास्तीत जास्त वजन

क्षेपक बीजुकांच्या प्रसाराला मदत करणारा जलशोषी व बहुधा सपाट तंतू, उदा. एक्किसीटम, मार्चाशिया, पेलिया, इ. शेवाळी

क्षेपकधर क्षेपकांना आधार देणारा स्तंभासारखा तंतुमय भाग, उदा. पेलिया (शेवाळी)

विद्युतचनुचलनी विजेच्या चेतनेमुळे होणाऱ्या हालचालीची प्रतिक्रिया

विद्युतनुवर्तनी विजेच्या चेतनेमुळे होणाऱ्या वाढीमुळे वळण्याची प्रतिक्रिया

जिव्हिकाहीन जिभेसारखे लहान उपांग (पानाच्या बगलेत) नसलेली (वनस्पती) उदा. लायकोपोडिएलीझ.

दीर्घवृत्ताकृति लंबगोलासारखे, उभट वर्तुळासारखे उदा. सदाफुली, बकुळी इत्यादींची पाने elliptical, ellipsoidal

लंबित, लांबलेले

लंबन, दीर्घीकरण लांबीत वाढ होण्याची प्रक्रिया

लंबनावस्था नवीन कोशिकांची निर्मिती झाल्यावर त्यांची लांबीत वाढ होण्याची अवस्था, त्यानंतरच आकारास कायमपणा येतो, हा प्रकार विशेषतः टोकास असलेल्या (अग्रस्थ विभज्या) कोशिकात आढळतो.

निम्नमध्य, निम्माग्र टोकास त्रिकोनी खाच असलेले, उदा. ऊंडी, अंबुशी यांची पाने

गर्भ, भ्रूण अंदुककलशातील किंवा बीजातील वनस्पतीची अविकसित अवस्था, फलनानंतर रंदुकापासून ती वनस्पती स्वावलंबी होईपर्यंतची अवस्था. प्राण्यांच्या बाबतीत फलित अंड्यापासून (युग्मनजापासून) ते तो प्राणी जातिविशिष्ट लक्षणांनी परिपूर्ण अशा अवस्थेत येईपर्यंतची अवस्था

गर्भविकास रंदुकापासून गर्भाची वाढ होण्याची प्रक्रिया किंवा तत्संबंधी माहितीची शाखा embryonic development

गर्भविज्ञान गर्भासंबंदी संपूर्ण माहिती.

गर्भत्व, भ्रूणत्व गर्भ असण्याचा प्रकार

गर्भाक्ष गर्भाच्या दोन टोकास जोडणारा आस (कणा) e. rudiment गर्भांकुर गर्भाची अत्यंत प्रारंभिक अवस्था

गर्भपादप विभाग, एमबियोफायटा एंग्लर यांच्या पद्धतीप्रमाणे वनस्पति कोटींचे तेरा विभाग केले असून पहिल्या अकरांचा एक गट कायक वनस्पती (थॅलोफायटा) म्हणून ओळखला जातो, दुसरा गट शेवाळी व नेचाभ (बायोफायटा व टेरिडोफायटा) यांचा व तिसऱ्या गटात (स्परमटोफायटा) बीजी वनस्

त्वगुत्थित त्वचेवर वाढलेले व त्वचेखाली असलेल्या थराचाही संबंध असणारे उपांग, उदा. काही केस, काटे इ.

उत्सर्जन बाहेर टाकण्याची क्रिया

पायस एक कलिल द्रवाचे दुसऱ्या द्रवात मिसळून निलंबित (तरंगत) राहण्याची स्थिती. उदा. दुधात मेदाचे कण व प्रथिनाचे कण पाण्यात एकत्रित तरंगत असतात.

अपवर्धित अपित्वचेपासून वर चढलेले उपांग.

कोष्ठित बहुधा जाड आवरणात, पिशवीत बंद केल्यासारखे राहिलेले, उदा. काही सूक्ष्मजंतू किंवा इतर सूक्ष्म वनस्पती काही काल सुप्तावस्थेत अशा प्रकारे काढतात, त्याला कोष्ठावस्था (encystment) म्हणतात,   aplanospore

अंतर्वर्धी काष्ठनिर्मितीत प्रथमतः परिघाजवळ सुरवात होऊन तेथे आद्यप्रकाष्ठ व नंतर परिघापासून केंद्राकडे (अधिमध्य) उत्तर प्रकाष्ठ बनण्याची प्रक्रिया, उदा. बहुतेक सर्व खोडे

प्रदेशनिष्ठ विशिष्ट ठिकाणीच आढळणारी (वनस्पती), आंबा (Mangifera indica L.) व लाल अशोक (Saraca indica L.) या भारतातील वनस्पींच्या शास्त्रीय नावात जातिवाचक शब्द त्या अर्थाने वापरलेला आढळतो.

प्रदेशनिष्ठा वर वर्णन केलेली प्रवृत्ति (प्रकार), उदा. कारवी, तेरडा

ऊर्जाग्राहक विक्रिया ऊर्जेचा पुरवठा करावा लागणारा रासायनिक बदल घडवून आणणारी घटना

अंतः आतील या अर्थी उपसर्ग

अंतःकवच फळाच्या तीन आच्छादनांपैकी सर्वात आतील भाग, अष्ठीलात हा कवचासारखा परंतु मृदुफळात पातळ असतो. drupe, berry

अंतस्त्वचा तल्पोतकाचा सर्वात आतील थर, उदा. खोड व मूळ यात केंद्रवर्ती रंभाशी हा थर बाहेरून चिकटुन (परिरंभाभोवती) असतो stele, pericycle

अंतर्जात, अंतर्भव आतील कोशिकाथरापासून उद्भवलेले, उदा. मुळाच्या शाखा, बीजुककोशात बनलेली बीजुके exogenous

अंतर्जीवोपजीवी आश्रयाच्या शरीरात राहून उपजीविका करणारी (वनस्पती अथवा प्राणी), उदा. तांबेरा, काणी, कित्येक रोगकारक सूक्ष्मजंतू, जंतासारखे किंवा नारुसारखे प्राणी

अंतर्वनस्पती एका वनस्पतींच्या शरीरात असलेली (पण जीवोपजीवी असेलच अशी नव्हे) दुसरी वनस्पती, उदा. सायकसच्या मुळातील नीलहरित शैवल (नॉस्टॉक), ँथोसिरॉस (शेवाळी) मधील नॉस्टॉक, ऍझोलातील (जलनेचा) ऍनाबीना शैवल

अंतःप्राकल कोशिकेतील बाह्यप्राकलाने वेढलेला आतील जीवद्रव्याचा भाग, हा अधिक कणीदार व पातळ असतो. ectoplasm

अंतःप्राकल जालक जिवंत कोशिकेतील प्राकलात आढळणारे अतिसूक्ष्म धाग्यांचे जाळे, संक्षिप्त रुपात अंजा ही संज्ञा इंग्रजी ER ऐवजी वापरण्यास हरकत दिसत नाही.

अंतरग्र अंदुककलशाच्या तळाकडे, विकासावस्थेत स्वतःचा अग्रभाग (वरचे टोक अथवा ऊर्ध्वधुव) असलेला (गर्भ), उदा. बीजी वनस्पतीतल्याप्रमाणे,   exoscopic

अंतस्तर्षण बाहेरील पातळ विद्रवाचा आतील अधिक दाट विद्रवाकडे पार्य पडद्यातून (पादुद्र्यातून) होणारा प्रवेश (विसरण), उदा. जमिनीतील लवणाचा पातळ विद्रव या नियमाने मूलकोशात ओढला जाण्याचा प्रकार osmosis

पुष्क, गर्भपोष, भ्रूणपोष बीजकातील दलिकाबाहेरील अन्नसाठा करणारे ऊतक, उदा. एरंड, मका e. nucleus पुष्कप्रकल, भ्रूणपोष केंद्रक फुलझाडांच्या बीजकांच्या गर्भकोशातील पुष्क तयार होण्याच्या आरंभी असलेले द्विगुणित (दुय्यम) प्रकल पहा double fertilisation. e.

सपुष्क, गर्भपोषयुक्त गर्भपोषक अन्न असलेले, उदा. गहू, जायफळ, खारीक, नारळ इत्यादींची बीजे e. non-(exalbuminous) अपुष्क, गर्भपोषहीन पुष्क नसलेले, उदा. चिंच, हरभरा, वाटाणा यांची बीजे endospermous albuminous

अंतर्बीजुक बीजुककोशात बनलेले बीजुक, उदा. म्यूकर बुरशी, कित्येक शैवले, धानीकवक exospore

बीजुकांतःपटल बीजुकाचे आतील आवरण exosporium

अंतःकोश बीजुकाशयाच्या विकासातील प्राथमिक अवस्थेत आढळणारे ऊतक, उदा. शेवाळी amphithecium

अंतःस्थित संकवक उच्च वनस्पतींच्या मुळात शिरकाव कपुन व तेथेच आपले तंतू वाढवून त्यांचे पोषण करणारी कवक वनस्पती, यापासून आश्रय वनस्पतीस कार्बनी द्रव्य मिळते, यामुळे सहजीवनाचा हा एक प्रकार आहे. उदा. नौओशिया आमर   conjunctie symbiosis

ऊर्जानिर्मिती, ऊर्जामुक्ति विश्लेषणात्मक किंवा विध्वंसक प्रक्रियेने पदार्थातील ऊर्जा अलग करण्याचा प्रकार. उदा. श्वसन, वितंचक, ज्वलन इ.

ऊर्जा एखादी क्रिया घडवून आणण्यास आवश्यक असलेली शक्ती (उत्साह) e. chemical रासायनिक ऊर्जा रासायनिक विक्रियेतून उद्भवणारी शक्ती e. kinetic गतिज ऊर्जा गतिमान शक्ती (ऊत्साह), उपलब्ध (मुक्त) झालेली शक्ती उदा. मेणातील ऊर्जा ही मेणबत्ती जळत असता ऊष्णता व प्रकाश

खड्गाकृति तरवारीच्या पात्यासारखे, उदा. केशर, बाळवेखंड, बेलमकँदा यांची पाने, आबईची शेंग, आबई (Canavalia ensiformis DC)

अखंड न फाटलेली किंवा दाते नसलेली (किनार) उदा. पेरू, सदाफुली, कण्हेर इत्यादींची पाने

कीटकपरागित कीटकांद्वारे परागण (परागांचा प्रसार) घडवून आणणारे, उदा. आंबा, मेंदी, संकेश्वर, सूर्यफूल यांची फुले

कीटकपरागण (पद्धत) वर वर्णन केल्याप्रमाणे परागण करविण्याचा प्रकार

प्रकलहीन प्रकल नसलेली कोशिका, सूक्ष्मजंतुमध्ये प्रकलाचे कण विखुरलेले असतात. तसाच काहीसा प्रकार नील हरित शैवलात आढळतो.

परिस्थिति, आसमंत, पर्यावरण वनस्पती अथवा प्राणी ज्या नैसर्गिक परिसरात जगतात, वाढतात व प्रजोत्पादन करतात तेथील हवा, जमीन, पाणी, इतर सजीव, पर्जन्यमान, उंची, तपमान, इत्यादी सर्वांचा समावेश येथे (या संज्ञेत) होतो. ecology

वितंचक नेहमीच्या तापमानात दुसऱ्या कार्बनी द्रवपदार्थात रासायनिक प्रक्रिया घडवून आणणारा कार्बनी प्रेरक (निदेशक) उदा. डायास्टेज, किण्वातील (यीस्ट) किंतक (झायमेज) इ. e. inhibitor वितंचक रोधक कार्यद्रव्य (मूळ पदार्थ) व त्यात रासायनिक बदल घडविण्यास साहाय्य

अल्पजीवी, अल्पायुषी फार थोडे दिवस जिवंत राहून सर्व जीवनावस्थांतून जाणारी (वनस्पती), काही आमरे, धुव प्रदेशातील किंवा अत्यंत उंचीवर वाढणाऱ्या काही वनस्पती, काही शेवाळी, शैवले, शैवाक इ.

बाह्य बाहेरचा किंवा वरचा (वर असलेले) या अर्थी उपसर्ग, प्रत्ययाप्रमाणेही उपयुक्त

अपितल गर्भपूर्वावस्थेतील रंदुकाचा वरचा अर्ध, इतर काही अवयवांच्या टोकाकडील अर्धा भाग e. cell अपितल कोशिका शेवाळी व नेचाभ वनस्पती यातील रंदुकाच्या पहिल्या विभागणीनंतरची (रंदुकातील) वरची कोशिका e. octant अपितल अष्टम रंदुकाच्या विभागणीत त्याच्या आठ सारख्या

अपिजैव निर्वंश पादपजातीतील अवशिष्ट (शिल्लक ) जाती.

समविभाजन mitosis

बंधकतृण वर्ग, हयवाल वर्ग, एक्किसिटीनी नेचाभ पादपापैकी (वाहिनीवंत अबीजी वनस्पतीपैकी) काही प्राचीन व काही विद्यमान वनस्पतींचा गट, यालाच आर्टिक्युलेटी असेही इंग्रजी नाव आहे. यात वनस्पतींची प्रमुख पिढी बीजुकधारी, मुळे, खोबणीदार हिरवे खोड व बहुधा फार लहान मंडल

अध्यारुढ कळीमध्ये पानांच्या मांडणीचा एक प्रकार, कळीमध्ये प्रत्येक पात्याचे दोन्ही अर्ध एकमेकाजवळ बिजागरीप्रमाणे (संमीलित) असून एकात दुसरे पान याप्रमाणे बाहेरून आत क्रम असतो. उदा. बेलमकँदा, ग्लॅडिओलस इ. e.semi- अर्ध अध्यारुढ, अर्धाध्यारुढ कळीतील पानांच्या

महाकल्प, ईरा भूशास्त्रीय कालाचा सर्वात मोठा भाग (कालखंड), याचे अनेक उपविभाग (कल्प) बनविलेले आहेत. period.

१ ऊन्नत २ ऊर्ध्वमुख १ सरळ उभे, भरपूर काठिण्यामुळे (काष्ठामुळे) ताठ उभे राहणारे (खोड) उदा. जांभूळ, आंबा किंवा घनकोशिकांमुळे उभे राहणारे (पान), उदा. बेलमकँदा, कांदा, पांढरा माका (Eclipta erecta L.), झेंडू (Tagetes erecta L.) इ. २ बीजकरंध वर असलेले सरळ (बीजक) उदा. पॉलिगोनम

अजैव पदार्थ कोशिकेतील जीवद्रव्यापासून निघालेले अक्रिय (मेदबिंदू, पिष्ठकण, बहिःस्त्राव इ. सारखे पदार्थ)

अर्गट कवक रोगामुळे गवताच्या (उदा. बाजरी) किंजपुटाचे ऐवजी तेथे वाढलेला (कवकतंतूंचा बनलेला) काळा शिंगासारखा अवयव (जालाश्म) selerotium

अर्गटिन अर्गटातील विषारी व औषधी द्रव्य

संतानक कुल, एरिकेसी संतानक, गंधपुरा, ँड्रोमेडा, एरिका, कॅलूना, काऊबेरी इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे मोठे कुल, याचा अंतर्भाव संतानक गणात (एरिकेलीझ) करतात. प्रमुख लक्षणे- मरुवासी लक्षणे असलेली झुडपे, बहुधा अवकिंज व जुळलेल्या पाकळ्यांची द्विलिंगी ४-५ भागी फुले, केसरदले ८-१०, बाहेरचे मंडल पाकळ्यासमोर, २-१२ किंजदलांचा अनेक कप्यांचा बहुधा ऊर्ध्वस्थ किंजपुट, फळ विविध, परागकोशातील परागांच्या चौकड्या छिद्रावाटे बाहेर पडतात, बिया अनेक

एरिओकॉलेसी एरिओकॉलॉन, पीपॅलँथस इत्यादी लॅटिन नावाच्या वंशांतील एकदलिकित वनस्पतींचे कुल. एंग्लर व प्रँटल यांनी फॅरिनोजी गणात व हचिन्सननी एरिओकॉलेलीझ या गणात अंतर्भूत केले आहे. बेंथम व हूकर यांनी ग्लुमेसी श्रेणीतील एरिओकॉली या नावाने हे कुल वर्णिले आहे. प्र

खाद्य खाण्यास उपयुक्त (योग्य) उदा. Hibiscus esculentus L. भेंडी

आवश्यक अत्यंत जरुरीचे उदा. फुलांमध्ये केसरदले व किंजदले प्रजोत्पादनार्थ आवश्यक असून त्यांचेशिवाय फुलाचे कार्य होत नाही. सापेक्षतः संवर्त व पुष्पमुकुट ही पुष्पदलांची मंडले साहाय्यक होत. e.oil (ethereal oil) बाष्पनशील तेल हवेत उडून जाणारे तेल उदा. लिंबाच्या

सूक्ष्मरंध काही कवकंआच्या गर्तिकांचे, धानीफलांचे आणि काही पिंगल शैवलातील कुहराचे द्वार, उदा. फ्यूकस, पेल्व्हेशिया conceptacle, perithecium, pycnidium  ostium

अनुपपर्ण exstipulate

संघफल, घोसफळ एकाच फुलातील सुट्या किंजदलापासून प्रत्येकी एक या प्रमाणे बनलेल्या साध्या फळांचा झुबका, उदा. मोरवेल, सोनचाफा, हिरवा चाफा, रुई, कुडा, अनंतमूळ, सदाफुली इत्यादींत फक्त दोन फळांच्या जोड्या असतात. aggregate fruit

तमोविकृत प्रकाशाभावी पिवळटपणा व इतर दोष (लांब काडी, खवल्यासारखी पाने, नाजुकपणा इ.) आलेली (वनस्पती)

तमोविकृति वर उल्लेखिलेला रोग (असण्याचा प्रकार)

सत्यगदाकवक उदवर्ग, युबेसिडी गदाकवकातील एक गट, अर्धगदाकवक हा दुसरा. Hemibasidii, Basidiomycetes

सुप्रजाननशास्त्र, सुजननविज्ञान नवीन संतती (भावी पिढी) आनुवंशिक दृष्ट्या चांगली निपजण्यासंबंधीची ज्ञानशाखा

सत्यकवक विभाग, युमायसेटी कवक (अळंबे) वनस्पतींतील या गटात चार वर्गांचा (शैवलकवक, धानीकवक, गदाकवक आणि अपूर्ण कवक) समावेश करतात. काही शास्त्रज्ञ श्लेष्मकवक (मिक्सोमायसेटी) कवकांतच अंतर्भूत करतात, तथापि त्यांना अलग करून हल्ली सत्यकवकांचा दर्जा (मिक्सेआथॅलोफाय

एरंड कुल, यूफोर्बिएसी पॅरा व सीरा रबर, एरंड, शेर, टॅपिओका, आवळा, पानचेटी इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, एंग्लर व प्रँटल यांच्या आणि बेसींच्या पद्धतींत याचा अंतर्भाव भांड गणात (जिरॅनिएलीझ), परंतु हचिन्सन यांनी एरंड गणात (यूफोर्बिएलीझ) केला आहे. प्रमुख लक्षणे- औषधी, क्षुपे व क्वचित वृक्ष, दुधी चीक बहुधा आढळतो. बहुधा साधई एकाआड एक पाने, कधी चषकरुप फुलोरा, सच्छद, लहान, एकलिंगी फुले, कधी पाकळ्या नसतात, केसरदले अनियमित (संख्या), किंजदले तीन,किंजपुट एक व ऊर्ध्वस्थ, तीन एकबीजी कप्पे, बोंड फळात पुष्कयुक्त बीजे, क्रोटन, ऍकॅलिफा, पानचेटी बागेत लावतात

स्थूलबीजुककोशी उपवर्ग, युस्पोरँजिएटी जाड आवरणाचे व प्रत्येकी अनेक कोशिकापासून बनलेले बीजुककोश असलेला नेचे गट Filicinae

स्थूलबीजुककोशिक, युस्पोरॅजिएट वर वर्णन केलेल्या प्रकारचा (नेचा) ophioglossales, Marattiales

वृन्दरंभ अनेक स्वतंत्र वाहक वृन्दाभोवती एक अंतस्त्वचेचा थर असून मध्ये भेंड असलेला रंभ उदा. सूर्यफूल, अनेक द्विदलिकित खोडे व मुळे यात सामान्यपणे आढळणारा रंभ stele

सत्यमरुपादप पूर्ण विकसित मूलतंत्र असलेली, पाणी शोषून घेण्यात अडथळा आल्यास त्वरित कोमेजणारी व रुक्ष ठिकाणी वाढणारी वनस्पती.

बाष्पीभवन, बाष्पीकरण पाण्याची वाफ बनून वातावरणात मिसळून जाणे, तसाच दुसरा एखादा द्रव पदार्थ (उदा. अल्कोहॉल) सामान्य तापमानात उडून जाणे

बाष्पीभवनमापक वनस्पतींतून सोडल्या जाणाऱ्या बाष्परुप पाण्याचे तौलनिक मोजमाप करण्याचे उपकरण atmometer

१ सदापर्णी २सदाहरित ३ चिरहरित १,२ - झाडावरील सर्वच पाने एकावेळी गळून न पडल्याने सदैव हिरवे दिसणारे (झाड किंवा वन) २,३ - दीर्घकाळ हिरवी राहणारी (पाने).

उत्क्रंआति, क्रमविकास सामान्यतः क्रमाने हळूहळू बदल किंवा विकास होण्याची प्रक्रिया. प्राणी व वनस्पती यांच्या अनेक पिढ्यांत ही चालू असणे शक्य असून त्यामध्ये बदल, प्रगति व वाढ अभिप्रेत आहे. या प्रक्रियेत सर्वांगीण बदल व प्रगती असतेच असे नाही, अंशतः किंवा पूर

बाह्य, अ-, -हीन, बहि अभावदर्शक अथवा बाहेरील या अर्थी उपसर्ग, संज्ञांमध्ये उपसर्ग किंवा प्रत्यय असा उपयोग केला आहे.

अपुष्क, पुष्कहीन बीजातील गर्भाभोवतीचा विशेष अन्नसाठा नसण्याची स्थिती उदा. वाटाणा, हरभरा, चिंच इत्यादींची बीजे. non endospermic

उच्च उंच, भव्य उदा. इतर नेचांच्या मानाने भव्य असा हंसराज नेचा (Nephrolepis exaltata Schott) याला मराठीत आपर्णांग नेचा असेही नाव आढळते.

बहिर्वर्धी बहुतेक सर्व मुळांमध्ये आढळणारी अपमध्य प्रकाष्ठनिर्मिती, येथे आद्यप्रकाष्ठ बाहेर व उत्तरप्रकाष्ठ आत असण्याचे कारण केंद्राकडून परिघाकडे वाढ होत असते. endarch

१ उत्केंद्र २ विमध्य १ केंद्रापासून दूर. केंद्राभोवती नियमितपणे न बनलेले उदा. बटाटा, कर्दळ, आरारुट यातील तौकीर कणात कणबिंदू कणाच्या केंद्रापासून दूर असून त्याभोवतीचे थर सारख्या रुंदीचे (प्रमाणात) नसतात, या उलट काही तौकीरकणात कणबिंदू व केंद्र अलग नसतात व थरांची जाडी प्रमाणबद्ध असते. २ खऱ्या केंद्राभोवती वलयांमध्ये प्रमाणबद्धतेचा अभाव उदा. झाडाला सतत एकाच दिशेकडून जोराने वारा लागत असल्याने खोडाच्या संरचनेत काष्ठवलयांची जाडी वाऱ्याच्या दिशेप्रमाणे केंद्राभोवती सारखी नसते. संरक्षित बाजूस ती अधिक असते कारण तिकडे वाढ चांगली होते. केंद्रातून काढलेल्या त्रिज्यांची लांबी सारखी नसते.

उद्दीपनक्षमता, उत्तेजनक्षमता उत्तेजकाला (चेतकाला) प्रतिसाद देण्याचे सामर्थ्य (क्षमता).

उत्सर्ग, उत्सर्जन टाकाऊ (निरुपयोगी) पदार्थ बाहेर (कोशिकेबाहेर) टाकण्याची प्रक्रिया, कधी कधी असे पदार्थ कोशिकेत साठूनही राहतात (उदा. उडणारी तेले, काही स्फटिक) किंवा शरीरातील लहान मोठ्या पोकळ्यात साचतात उदा. राळ, टॅनीन, चीक इ.   secretion

उत्सर्जित पदार्थ चयापचयाच्या क्षेत्राबाहेर टाकलेला पदार्थ

उत्सर्जन तंत्र उत्सर्जनात उपयुक्त अशी संरचना व कार्यक्षम अवयव, उपांगे इ. उदा. सोलून जाणारी साल, तिचे ढलपे, आपोआप गळून पडणारी पाने, जुने मध्यकाष्ठ यांमध्ये असे पदार्थ आढळतात.

१ पत्रातीत २ असीमिताक्ष १ पानाच्या पात्याच्या बाहेर गेलेली (उदा. शीर) २ फांद्या नसून सतत वाढत सरळ गेलेले खोड असलेली (वनस्पती), उदा. पिसिया, ऍबीस इ.)

अपुष्क exalbuminous

ऊर्जादायी प्रक्रिया ऊर्जेचे उत्पादन घडून येते असा रासायनिक बदल करविणारी घटना उदा. श्वसन

बहिरागत पुष्पमुकुटाच्या बाहेर स्पष्टपणे दिसत असलेले (डोकावणारे) उदा. वनजाई, संकेश्वर, पेरु व जांभुळ यांची केसरदले

अपपर्णन सपाट तुकडे किंवा खवले या स्वरुपात सोलून जाण्याचा प्रकार उदा. पेरु, अर्जुन इ. वनस्पतींची साल

अधिलेप बाह्यावरण (परागकणांचे), यातील विविधता (काटे, रंधे, रेषा, आकार) लक्षात घेऊन त्यांचे प्रकार अथवा जनक वनस्पती ओळखणे शक्य असते. extine

बाह्यकवच फलावरणातील सर्वात बाहेरचा पदर epicarp

बहिस्त्वचा मुळाच्या अपित्वचे खालचा एककोशिक जाडीचा थर. मूलत्वचेच्या जून भागाखालील ह्या थरातील कोशिकावरण उपत्वचायुक्त (क्यूटिकल) अथवा स्यूबरिनयुक्त असते. उदा. मका epiblema

बहिर्भव, बहिर्जात बाहेरील कोशिकांच्या थरातून उगम पावणारे, पाने, उपांगे, शाखा इ.

बाह्याग्र, बहिरग्र अंदुककलशाच्या मानेकडे (ग्रीवेकडे) स्वतःचा वरचा भाग (अग्रधुव) असलेला (गर्भ), उदा. शेवाळी

बहिस्तर्षण आतील पातळ विद्रवाचा बाहेरील अधिक दाट विद्रवाकडे पार्य पडद्यातून प्रवेश (विसरण), diffusion

बहिर्बीजुक बीजुककोसाबाहेर (विबीजुकाप्रमाणे) बनलेले बीजुक, उदा. धानीबीजुक conidium

बीजुकबाह्य पटल बीजुकाचे बाह्याच्छादन, विबीजुकाचे बाहेरचे आवरण, उदा. हिरवी बुरशी

विदेशी, आयात बाहेरील देशातून आलेली (वनस्पती), उदा. कुंती, कामिनी (Murraya exotica L.) alien

समन्वेषण लहान व मोठ्या प्रदेशातील वनस्पतींचा परिस्थिति विज्ञानाच्या दृष्टीने केलेला पूर्ण अभ्यास

स्फोटक योजना फळ तडकून बी बाहेर फेकले जाण्याची यंत्रणा, उदा. तेरडा, आबई, अंबुशी

उभ्दासित वारा, पर्जन्य व सूर्यप्रकाश इत्यादींचा परिणाम होण्यास उघडा पडलेला (संरक्षित नसलेला, एखादा प्रदेश किंवा व्यक्ती)

उभ्दासन वर वर्णिल्याप्रमाणे उघडे पडलेले असणे

निष्कासयी फल आतील बीज जोराने बाहेर ढकलणारे फळ, उदा. काटेरी इंद्रायणीचे फळ टोकास फुटून आतील मगज अनेक बीजांसह एकदम बाहेर फेकला जातो.

बहिरागत exerted.

शुष्क करणे वनस्पतींचे नमुने अवयवांसह कायम टिकून राहावे म्हणून सुकविण्याची प्रक्रिया (exsiccation) करणे

अनुपपर्ण, उपपर्णहीन पानाच्या तळाशी लहान उपांग नसलेली (पाने) stipule, stipulate  estipulate

तन्यता, विस्तरणीयता, वर्धनक्षमता ताणले जाण्याचे सामर्थ्य, वाढण्याची क्षमता. उदा. प्रतान (ताणा), देठ इ.

बाह्य फुलाच्या बाबतीत पुरस्थ, बाहेरचे anterior  external

लुप्त, विलुप्त, निर्वेश पूर्वी असलेली परंतु हल्ली नाहीशी झालेली (वनस्पती अथवा प्राणी), उदा. बीजी नेचे

बाह्य- बाहेरचा या अर्थी उपसर्ग, मराठीत उपसर्ग किंवा प्रत्यय  e. axillary कक्षाबाह्य पानाच्या बगलेबाहेर असलेले, उदा. कळ्या, ताणे इ. e. cellular कोशिकाबाह्य कोशिकाबाहेरचे उदा. कोशिकेबाहेर आलेल्या पाचक द्रव्याने कीटकाचे केलेले रुपांतर e. fascicular वाहक

बहिर्मुख बाहेरच्या बाजूस तोंड असणारे उदा. कळलावी वनस्पतीच्या फुलातील परागकोश बाहेरच्या बाजूस तडकतात introrse

निर्यास शरीरातून काही द्रवपदार्थ बाहेर टाकण्याची प्रक्रिया, उदा. जखम झाल्यावर बाहेर चीक गळणे, विशिष्ट हवामानात निसर्गतः पानांतून पाण्याचे थेंब गळणे, उदा. कॅलॅडियम, अंजनवेल इ.

१ नेत्र २ कलिका ३ बिंदू १ डोळा २ कलमावरील डोळा (कळी) किंवा भूमिगत खोडावरची कळी ३ फुलातील ठळकपणे दिसणारा ठिपका उदा. गुलखेरा, भेंडी इ. e. piete नेत्रभिंग सूक्ष्मदर्शक यंत्रातून वस्तू पहाण्याकरिता वापरलेले डोळ्याजवळचे दर्शकाचे भिंग, याशिवाय वस्तूजवळचे भिंग