वैज्ञानिक पारिभाषिक संज्ञा

मरुद्यान, मरुबन रुक्ष प्रदेशातील, पाण्याच्या क्वचित उपलब्धतेमुळे बनलेला, नैसर्गिक वनासारखा कमीजास्त तुरळक वनश्रीने व्यापलेला भाग

-व्यस्त, प्रति- उलट या अर्थाचा लॅटिन भाषेतील उपसर्ग, मराठीतही तसाच उपयोग होतो. obcompressed पार्श्वदम्न, प्रतिसंपीडित बाजूने दबलेले (सपाट झालेले), चपटे obconical व्यस्त शंक्काकृति खाली तळाकडे टोकदार व शेंड्याकडे रुंदट, भोवऱ्यासारखे obcordate व्यस्त

अभिलोपन वनस्पतींच्या शरीरात नवीन घटक बनल्यामुळे जुन्या नलिकाकृती घटकांवर दाब येऊन त्यांच्या पोकळ्या बंद होण्याची व ते घटक चिरडून जाण्याची प्रक्रिया.

अस्पष्ट सिराविन्यास प्रमुख शिरेशिवाय इतरांचा विकास न झाल्याने एकूण शिरांची पुसट मांडणी, उदा. मांसल पाने (घोळ, पानफुटी इ.)

पाश्चिमात्य पश्चिम गोलार्धातील ह्या अर्थाची लॅटिन संज्ञा, गुणनाम दर्शविण्याकरिता उपयुक्त उदा. Thuja occidentalis.

व्रणरोध वृक्षावर झालेली जखम नवीन ऊतकाने (किणोतक) बंद होण्याची प्रक्रिया callus

सागरप्रिय महासागरात वास करणे पसंत असणारी (वनस्पती)

सागरवनस्पति महासागरात विशेषेकरून आढळणाऱ्या वनस्पती उदा. काही शैवले- सरगॅजम, पॉस्टेल्शिया, नेरिओसिस्टिस, मॅक्रोसिस्टिस

नेत्रक प्रकाशसंवेदी पानाच्या अपित्वचेची कोशिका उदा. अळू, कॅलॅडियम

गैरिक गेरुसारख्या रंगाचे, पिवळट लालसर, उदा. तांबेरा रोगाचे पानावरचे ठिपके

परिवेष्ठक खोडाभोवती गुंडाळून असणारे नळीसारखे उपपर्ण, उदा. अनंत, पॉलिगोनम इ.

नलिकाकृति, परिवेष्टकी वर वर्णन केलेले उपपर्ण असलेले ocreate

अष्टकोनी आठ कोन असलेले (फळ किंवा बी)

अष्टकिंजली आठ किंजले असलेले (फूल)

अष्टकेसरी आठ केसरदले असलेले (फूल)

अष्टम आठवा भाग, अष्टमांश

अष्टप्रकली आठ प्रकले असलेला (गर्भकोश)

अष्टबीजी आठ बीजे असलेले (फळ)

अष्टबीजुकी आठ बीजुके असलेला (बीजुककोश)

विषमदली पिच्छकल्प  imparipinnate

-सम, -आभ सारखेपणा दर्शविणारा प्रत्यय

दंतसम दातासारखे

सुगंधी चांगला वास येणारे (फूल अथवा जवळचा भाग) उदा. केवडा (Pandanus odoratissimus Roxb.). हिरवा चाफा (Artabotrys odoratissimus R. Br.)

वसनक्रिया ecesis

परिस्थिती विज्ञान, पारिस्थितिकी, स्थलविज्ञान निसर्गतः वनस्पती (किंवा प्राणी) अथवा त्यांचे लहान मोठे समुदाय ज्या परिस्थितीत विकास पावतात, तेथील सर्व बाबीचा (जमीन, हवामान, इतर वनस्पती व प्राणी इत्यादी घटकांचा) संपूर्ण अभ्यास, ecology

शोफ शंकुमंत वनस्पतींच्या काष्ठयुक्त ऊतकावर वाढलेले अर्बुदासारखे प्रपिंड, वनस्पतींच्या शरीरावर कोठेही कोशिकांची अतिवृद्धी (सूज) edema

बोचक, क्षोभक स्पर्श, गंध, घर्षण इत्यादींमुळे दाह (कंडु किंवा आग) उत्पन्न करणारी (वनस्पती, तिचे अवयव अथवा यंत्रणा) उदा. आग्या, खाजोटी इत्यादींच्या स्पर्शाने खाज सुटते व आग होते अथवा काटेरी झाडांचा बोचकपणा जाणवतो.

औषधी औषधाच्या दृष्टीने महत्त्वाची ठरलेली, क्वचित इतर दृष्टीने व्यापारी महत्त्वाची (वनस्पती), उदा. अफू, कबाबचिनी, कापूर, गजपिप्पली (Pothos officinalis L.), दुधळ (Taraxacum officinale Webber), लुतपतिया (Nasturtium officinale R.Br.), ऊस (Saccharum officinaru

अपप्रराह, प्रशाखा, उपशाखा एका वनस्पतीच्या खोडाच्या तळापासून निघालेली व टोकांशी मुळे फुटून नवीन वनस्पती निर्माण करणारी जाड व आखूड शाखा उदा. गोंडाळ offshoot

तैल, तेल वनस्पतीतील कोणतेही पातळ स्निग्ध (वसायुक्त) द्रव्य, विशेषतः स्टेरिक, पामिटिक, ओलीक आम्ले oil immersion lens तैल निमज्जन भिंग तैलाचे निरीक्षण करण्याकरिता वापरलेले भिंग oil plastid तलकणु पहा elaioplast oil tube (vitta) तैल नलिका तेलाची ने आण अथवा

तैलकाय इतस्ततः विखुरलेल्या कोशिकांतील प्रत्येकी एकच मोठा तेलाचा बिंदु (थेंब) उदा. मार्चांशिया व तत्सम शेवाळी.

पारिजातक कुल, ओलिएसी ऑलिव्ह, करंबा (इंडियन ऑलिव्ह), पारिजातक, जाई, जुई, चमेली इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा अंतर्भाव किराइत गणात (जेन्शिएनेलिझमध्ये) केला जातो. प्रमुख लक्षणे - काष्ठयुक्त, काही वेली, क्वचित औषधीय, पाने साधी, समोरासमोर, क्वचित संयुक्त, पिसासारखी, द्विलिंगी किंवा एकलिंगी, नियमित व २-६ भागी फुले, पुष्पमुकुट सुट्या किंवा जुळलेल्या पाकळ्यांचा, क्वचित अभाव, पाकळ्यास चिकटलेली दोन केसरदले, दोन जुळलेल्या ऊर्ध्वस्थ किंजदलांच्या किंजपुटात एक किंवा अनेक बीजके, फळे मृदु, आठळीयुक्त किंवा बोंड, अपुष्क बीजे.

गंधयुक्त विशेषतः मधुर वासाचे, graveolens उग्र वासाचे, उदा. सताप (Ruta graveolens L.) अजमोदा (Apium graveolens L.)

खाद्य स्वयंपाकात उपयुक्त वनस्पतीसारखे, खाण्यास योग्य, लागवडीच्या जागी वाढणारे, उदा. घोळ (Portulaca oleracea L.), कोबी (Brassica oleracea L. var. capitata)

धूप चंद्रसेनी ऊद, कडू व सुवासिक राळ, सालई व त्याच वंशातील (Boswellia) इतर झाडांपासून मिळालेला चिकट गोंदासारखा पदार्थ

अल्प- थोडे या अर्थाचा उपसर्ग

अल्पभागी प्रत्येक मंडलात फार थोडे भाग असलेले (फूल), उदा. गवते, मोथा कुल, शेर, शेंड, थोर इत्यादी युफोर्बिया वंशातील वनस्पती.

पर्जन्यमापक पावसाचे प्रमाण मोजण्याचे उपकरण rain guage

पर्जन्यप्रिय भरपूर पावसात वाढत असलेली (वनस्पती), उदा. भात, नाचणी, ऊस, रोहिश, मोथा, कुंदा, शेवाळी, केळ, कर्दळ इ.

पर्जन्यद्वेष्टी सतत पावसात न वाढू शकणारी (वनस्पती) उदा. बाभूळ, नेपती, काटेधोत्रा, निवडुंग इ.

छायाप्रिय वनस्पती सावलीत वाढणारी वनस्पती, पर्जन्यप्रिय वनस्पती असाही अर्थ आहे. उदा. नेचे, शेवाळी, कॅलॅडियम इ. sciophyte

१ सर्वाएपजीवी २ सर्वभक्षक १ अनेक वनस्पतीवर उपजीविका करणारे जीवोपजीवी (कवक) २ कोणत्याही पदार्थावर उपजीविका करणारा (सजीव).

शृंगाटक (शिंगाडा) कुल, ऑनेग्रेसी फुक्सिया, शिंगाडा, पाणलवंग, ईनोथेरा, केसर इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा समावेश बेसींनी जंबुल गणात (मिर्टेलीझमध्ये) व हचिन्सन यांनी मेंदी गणात (लिथेलीझमध्ये) केलेला आढळतो. प्रमुख लक्षणे- एकाआड एक, समोरासमोर किंवा झुबक्यात, बहुधा साध्या पानांच्या औषधी, कधी कधी झुडपे व वृक्ष, द्विलिंगी व बहुधा नियमित फुले, संदले व पाकळ्या २-४ व सुट्या, पाकळ्या क्वचित नसतात, केसरदले ४-८ सुटी व किंजदले बहुधा चार व अधःस्थ किंजपुटात १ ते अनेक बीजके, फळ (बोंड, कपाली, मृदु), अपुष्क बीजे किंवा थोडा पुष्क असतो.

अंकुशबीज बीजप्रसारास सोईस्कर असे आकडे असलेले बीज,

एकपुष्पी एकच फूल असणारा (फुलोरा, वनस्पती), उदा. झेफिर लिली, कमळ, कुमुद

एककोशिक एकाच कोशिकेचा (जीव, बीजुक, प्राणी किंवा वनस्पती), एकच कप्पा असलेला (परागकोश, किंजपुट इ.)

व्यक्तिविकास, व्यक्तिवृत्त प्राणी किंवा वनस्पती यांच्यापैकी कोणाच्याही (एकाच्या) संपूर्ण वाढ व विकासाचा वृत्तांत embryology

स्त्री गंतुक, अंदुक प्रजोत्पादक स्त्रीलिंगी कोशिका female gamete

विषमगंतुकी स्त्री व पुं-गंतुके भिन्न असलेले (प्रजोत्पादन अथवा वनस्पती) isogamy

अंदुकयुति अंदुक व रेतुक या भिन्नलिंगी प्रजोत्पादक कोशिकांचा संयोग

अंदुकजनन अंदुकाची (स्त्री गंतुकाची) निर्मिती

अंदुकाशय अंदुक निर्मिणारी कोशिका, उदा. शैवले, काही कवक

रंदुककवक उपवर्ग, ऊमायसेटीज शैवलकवक या वर्गातील दोन्हीपैकी एक उपवर्ग, दुसरा उपवर्ग गंतुबीजुक कवकांचा. पहिल्यात अंदुक व रेतुक यांची निर्मिती असून लैंगिक प्रजोत्पादन त्यांचे साहाय्याने होते. उदा. पिथियम. दुसऱ्यात समगंतुके असून गंतुबीजुक बनतात. उदा. म्यूकर, न

अंदुक स्त्रीलिंगी प्रजोत्पादक कोशिका ovum

रंदुक अंदुक व रेतुक या भिन्न प्रजोत्पादक कोशिकांच्या संयोगाने बनलेली संयुक्त कोशिका. zygote

वर्धी वृंद वाढ चालू असलेला (वर्धिष्णु, कार्यक्षम ऊतककर असलेला) वाहक ऊतकांचा संच closed bundle

विरल वन मधून मधून मोकळी जागा असलेले जंगल

विरल समावास वनस्पतींचा प्रसार ज्यामध्ये विखुरलेला (विरळ) असतो, असा विशिष्ट परिस्थितीतील समुदाय, उदा. पानझडी जंगल, खुरटी झाडी.

सापिधान अपिधान (टोपण) असलेले.

अपिधान १ शेवाळीतील बीजुकाशयाचे किंवा काही बीजी वनस्पतीतील करंडकरुप फळाचे टोपण उदा. घोळू, कुरडू. २ काही परागकणांवरील टोपण ३ निलगिरीच्या फुलावरील टोपण hue pyxis. operculum

अहिजिव्ह गण, ऑफिओग्लॉसेलीझ नेचे वर्गातील स्थूलबीजुककोशी उपवर्गातील (युस्पोरँजतिएटी) दोन्हीपैकी एक गण, दुसरा गण मॅरेटिएलीझ. या दोन्ही गणातील नेचे सापेक्षतः प्रारंभिक आहेत. अहिजिव्ह गणातील नेचांना पाते व देठ यांतून जननक्षम कणिशासारख्या शाखेवर जाड आवरणाचे बी

अफू अफूच्या झाडावरील बोंडाला चऱ्या पाडून काढलेला व सुकविलेला चीक, मॉर्फिया हा त्यातील प्रमुख क्षाराभ (अल्कलॉइड) Papaveraceae

संमुख, समोरासमोर परस्परांच्या विरुद्ध बाजूस असलेले (अवयव, पाने) उदा. दसरी (colebrookia oppositifolia Sm.) deccussate, antipetalous

पर्यास एखाद्या कार्याच्या दृष्टीने किंवा अवयवाच्या दृष्टीने सर्वाधिक हिताचे (उदा. तपमान, प्रकाश इ.)

इष्टतम जास्तीतजास्त हितकारक, उदा. तापमान

गोलाकार चकतीसारखे सपाट व गोल (उदा. पान, फळ, बी इ.), कमळाचे पान, पारिजातक, वावळा व बिबला यांची शुष्क सपक्ष फळे orbiculate

आमर कुल, ऑर्किडेसी आकर्षकपणामुळे व कधी सुगंधामुळे परिचित (सुप्रसिद्ध) असलेल्या एकदलिकित वनस्पतींचे मोठे कुल, याचा अंतर्भाव आमर गणात (ऑर्किडेलीझ) हल्ली करतात. (पूर्वी मायक्रोस्पर्मी श्रेणीत). प्रमुख लक्षणे- बहुवर्षायु औषधी कधी अपिवनस्पती, द्विलिंगी, एकसमात्र, सम (किंवा विषम) परिदली, मंडलित, त्रिभागी व जटिल संरचनेची फुले, केसरदले एक किंवा दोन असून किंजलाशी जुळलेले (किंजकेसराक्ष), पराग पुंजामध्ये, तीन अधःस्थ किंजदलांच्या व एका कप्प्याच्या किंजपुटात अनेक सूक्ष्म बीजके, बोंडात अपुष्क बीजे. तीन किंजल्कापैकी एक रुद्ध. सालममिश्री हे एका आमराच्या फळापासून काढतात व काही खाद्य पदार्थात स्वादाकरिता घालतात. रुद्ध किंजल्काला चंचुक म्हणतात.

आमरविज्ञान आमरासंबंधी माहिती.

गण वर्गीकरण पद्धतीत अनेक कुलांच्या संचाला ही संज्ञा हल्ली वापरतात, उपवर्ग व वर्ग हे त्यापेक्षा मोठे गट असून जेव्हा एखाद्या गणात एकच गुल असते तेव्हा त्यांची लक्षणे समान असतात व त्यात एक किंवा अनेक वंश समाविष्ट करतात, उदा. आमरगण, तृणगण, गिंकोएलीझ, नीटेलीझ इ.

ओर्डाएव्हिसियन पीरीयड (कल्प) सुमारे ४९ कोटी ते ४४ कोटी वर्षापूर्वीचा भूशास्त्रीय कालखंड

सूर्यपादप heliophyte, sun-plant

विरलवन विरळपणे वाढणाऱ्या वृक्षांचा व झुडपांचा समुदाय (समावास).

काष्ठपादप विरल व काष्ठयुक्त वनस्पती, झुडपे व वृक्ष

अवयव, अंग, इंद्रिय प्राणी किंवा वनस्पती यंआच्या शरीरातील निश्चित कार्यक्षम भाग उदा. पान, खोड, मूळ, फूल, फळ व बी इ. प्राण्यांत यकृत, प्लीहा, नेत्र, कर्ण, हृदय इ.

अंगक सूक्ष्म कार्यक्षम भाग cell organelle

कार्बनी, जैव, ऐंद्रिय सजीव इंद्रियासंबंधी, सजीवासंबंधी, सजीवांनी निर्मिलेल्या पदार्थासारखी संघटना असलेले o.evolution क्रमविकास, उत्क्रांति सर्व सजीव प्राचीन व साध्या सजीव द्रव्यापासून क्रमाने फरक पावून निर्माण होत आले आहेत अशी संकल्पना (सिद्धांत, उपपत्ति)

जीव, सजीव ऐंद्रिय संरचना असलेले, भरण, पोषण, वर्धन, प्रजोत्पादन इत्यादी जैव प्रक्रिया दर्शविणारे, जीव असलेले

अवयव विकास, इंद्रियजनन इंद्रियंचा उगम, वाढ, प्रभेदन इत्यादी सर्व घटनांचा वृत्तांत organography

पौर्वात्य पूर्व गोलार्धातील ह्या अर्थाची लॅटिन संज्ञा, गुणनामाकरिता उपयुक्त, उदा. एक नेचा (Blechnum orientale L.)

छिद्र, द्वार, रंध पराग, बिया किंवा बीजुके बाहेर पडण्याचे द्वार ostiole

उत्पत्ति, उगम एखाद्या सजीवाची जाती, वंश किंवा कुल इत्यादींची निर्मिती कोठून झाली, तसेच एखाद्या अवयवाची सुरवात कशी झाली यासंबंधीची माहिती, उदा. पानांचा उगम, फुलांचा उगम, फुलझाडांची उत्पत्ति इ.

पक्षिपरागित पक्ष्यांकडून पराग ने आण करविणारे (फूल अगर वनस्पती), उदा. शाल्मली, पळस, कदंब, पांगारा इ.

सरल- उभे किंवा सरळ या अर्थी ग्रीक उपसर्ग

नियत (निर्धारित) विकास प्राणी वा वनस्पती यांच्या अनेक पिढ्यान् पिढ्या निश्चित दिशेने चालू असलेला (अंगभूत प्रवृत्तीमुळे क्रमाने घडून येणारा) बदल. त्यामध्ये प्रगति वा परागति अभिप्रेत असते. परिणामी व्यक्तीचे अवयव ऱ्हास पावतात किंवा विकासाप्रत जातात, कधी कधी अतिविस्तार तर कधी अतिसंक्षेप होतो व त्यामुळे ती व्यक्ती अगर जाती जीवनार्थ कलहात अयशस्वी होते. त्यामुळे नवीन जातींच्या निर्मितीस मदत होते, अशी विचारसरणी, पण ती सर्वमान्य नाही.

सरलपंक्ति खोडावरील पानांच्या सरळ उभ्या रांगा. उदा. पेरु व रुई यांच्या खोडावर चार तर आल्याच्या खोडावर दोन ओळी असतात. phyllotaxy.

ऊर्ध्वमुख किंजदलावर किंवा किंजपुटात सरळ स्थितीत वाढलेले (बीजक), यात बीजकरंध वरच्या टोकास व बीजकतल तळाशी (विरुद्ध टोकास) नाभीजवळ असते, बीजकाचा अक्ष सरळ असतो, उदा. सायकस, चुका इ.

आंदोलनी साधारणपणे घड्याळाच्या लंबकाप्रमाणे घडून येणारी (हालचाल) उदा. काही निळी हिरवी शैवले व काही तंतूसारखे सूक्ष्मजंतू

सूक्ष्मरंध ostiole

दोलन खाली वर्णन केलेली प्रक्रिया

तर्षणमापक, परासरणमापी तर्षणाचे मोजमाप करण्याचे उपकरण

तर्षण, परासरण पार्य पापुद्र्यातून होणारा दोन विद्रवांमधील पदार्थांच्या कणांचा (किंवा पाण्याचा) मंद प्रवेश (अभिसरण, विसरण) diffusion, permeable

अस्थिभूत, घनीभूत हाडाप्रमाणे कठीणपणा आणलेले, उदा. काही सप्ताळूसारख्या आठळीयुक्त फळाचे अंतःकवच

अस्थिकठक कठीणपणा आलेली, लांबट हाडाच्या आकाराची कोशिका

बहिःप्रजनन दूरच्या आप्ताशी शरीरसंबंध होऊन संतती निर्माण होण्याची प्रक्रिया.

बाह्यवल्क, खोडावरील सालीचा बाहेरचा बाग

परितुष गवतांच्या कणिशकातील सर्वात बाहेरचे तूस, glume, spikelet

ऊद्वर्ध, उत्थित पृष्ठभागावर वाढलेले (उपांग). emergence

आकार, रुपरेखा अवयवाची सीमा दर्शविणारी बाहेरची किनार, उदा. पानाची, पाकळीची, छदाची कडा

लंबवर्तुळाकृति लांबट वर्तुळासारखे, उदा. शेवग्याचे दलक, सदाफुलीचे पान, तळाशी व टोकाकडे गोलसर व समांतर बाजू असलेले उदा. निळा गुलमोहर (Jacaranda ovalifolia R.Br.)

किंजपुट फुलातील किंजदलाच्या (स्त्री केसराच्या) तळाशी असेलला व बीजकांना (बीजांडांना) समाविष्ट करणारा फुगीर भाग (भावी फळ), उदा. सर्व फुलझआडे, बीजांडकोश व बीजकोश हे शब्दही वापरलेले आढळतात.

अंडाकृति, अंडाभ तळाशी रुंद गोलसर व टोकाकडे निमुळत, अंड्याच्या आकाराचे, उदा. गुलबुशचे पान, इसबगोल (Plantago ovata Forsk.) ovoid, oviform, egg-shaped

परस्परव्यापी कलिकावस्थेत पुष्पदले अनेकदा विविधप्रकारे परस्परावर अंशतः झाकून असण्याचा प्रकार, imbricate, contorted.

बीजुकयुक्त, बीजांडी-, बीजांड- बीजके असलेला (अवयव छद, खवला,पान, शंकू).

बीजक, बीजांड बीजी वनस्पतीत आढळणारा बीजपूर्व अवयव, अबीजी वनस्पतीत (नेचाभ पादप) आढळणारा गुरुबीजुककोश व बीजक हे दोन्ही सारखेच (समजात) आहेत megasporangium

बीजकधारा ovulate

अदुक, अंडे, अंडपेशी o.moter cell अंदुकजनक कोशिका अंदुक निर्माण करणारी कोशिका egg, oosphere

ऑक्सिडीकरण मूळच्या रासायनिक संघटनेत ऑक्सिजनचा समावेश करणे.

कंटकयुक्त, काटेरी अनेक काटे असलेले (पान, खोड, फळ इ.) उदा. हॉथॉर्न (Crataegus oxycantha L.) याच्या फांद्यांचे रुपांतर काट्यांत झालेले असते.

कुजात वनस्पति कुजकट पदार्थावर वाढणाऱ्या वनस्पती, उदा. काही शवोपजीवी कवक, संकवक, काही आमरे (आर्किड) (humus plants