वैज्ञानिक पारिभाषिक संज्ञा

ए ; फुलाच्या सूत्रमय वर्णनात (पुष्पसूत्रात) वापरण्याचे केसरमंडलासंबंधीचे व इंग्रजीतील ँड्रोशियमचे आंतरराष्ट्रीय आद्याक्षर; फुलांतील ह्या नर पुष्पदलांची संख्या या आद्याक्षरापुढे लिहून दर्शविता येते. floral formula androecium

अ-, - शिवाय, - हीन अभावदर्शक उपसर्ग; प्रत्ययाप्रमाणेही उपयुक्त apetalous, aphyllous

अप-, अ- अनित्यवाचक, दूरत्व अथवा विरुद्धपणा दर्शविणारा उपसर्ग

अपाक्ष, अक्षविमुख खोड अथवा अक्ष यांच्या विरुद्ध बाजूकडील अथवा त्यांच्या केंद्रापासून दूर असलेला (अवयव, उपांग इ.) - side अपाक्ष (अक्षविमुख) पार्श्व खोडापासून दूर असलेली (पानाची) बाजू - sporangium अपाक्ष बीजुककोश पानाच्या अथवा त्यासारख्या अवयवाच्या खालच्या

विपथन नित्यापासून भिन्न (अनित्य) प्रकार. उदा. परिस्थितीतील विशिष्ट घटकामुळे किंवा अनित्य अंतस्थ घटनेमुळे प्राप्त झालेले एखाद्या वनस्पतीतील विशिष्ट लक्षण किंवा लहान मोठ्या अवयवाचा अनित्यपणा chromosome

अजीवजनन; जडोत्पत्तिवाद जड किंवा निर्जीव वस्तूपासून सर्व सजीव सहज उत्पन्न झाले असावे अशी जुनी समजूत biogenesis special creation

अपक्षेपण तुटून किंवा अलग होऊन जोराने फेकले जाण्याची प्रक्रिया; उदा. काही कवक वनस्पतींची बीजुके बीजुकधरापासून सुटून निघण्याचा प्रकार - of spores बीजुकक्षेपण वर वर्णिल्याप्रमाणे बीजुकांचे तंतूपासून तुटून जाणे

विबीजुकसंभव विशेष प्रकारची बीजुके तंतूपासून पडद्यांनी अलग होऊन बनण्याचा प्रकार conidium

असामान्य, विकृत सामान्यपणे न आढळणारे, उदा. फार मोठे फळ, नित्यापेक्षा अधिक मोठा किंवा संख्येने अधिक (अवयव), एका केळाच्या सालीत दोन स्वतंत्र मगज

विकृति वैचित्र्य दर्शवणारी निर्मिती, अनित्यता

१ अविकसन २ गर्भाभाव ३ गर्भपात १ एखाद्या अवयवाची अर्धवट वाढ किंवा क्वचित वाढ खुंटण्याची प्रक्रिया उदा. कळ्या किंवा बारीक अपक्व फळे गळून पडणे, फुलांतील केसरदलात संक्षेप २ पक्व बीजातील गर्भाच्या अभावामुळे बीज वांझ असण्याचा प्रकार ३ गर्भ गळून जाण्याची प्रक्रिया

अविकसित, सदोष, वंध्य अर्धवट बनलेला किंवा अवशेषरुप (अवयव) उदा. सूर्यफुलाच्या किरण पुष्पकातील वांझ किंजमंडल, बीजके नसलेला किंजपुट, न रुजणारे बी

अकस्मात एकदम फरक पावणारे, हळूहळू निमुळते न होता एकदम टोकदार बनलेले (पान), टोकास दल नसलेले संयुक्त पान (उदा. टाकळा.)

अपाच्छेदक स्तर पान अथवा तत्सम अवयव निसर्गतः गळून पडण्यापूर्वी खोड व पानाचा (देठाचा) तळ यांमध्ये प्रथम असलेला व नंतर हळुहळु नाश पावणारा विशिष्ट कोशिकांचा थर, य्च्या खोडाकडील बाजुस बुचासारख्या पदार्थाच्या घटकांचा (त्वक्षा) थर असल्याने पान गळून पडल्यावर खोडा

अपाच्छेदन, झड स्वाभाविकपणे अवयव गळून पडण्याची (झडण्याची) वर वर्णिलेली प्रक्रिया. उदा. काही झाडाच्या सालीचे तुकडे, पाकळ्या, फळे इ.

अनुपस्थिती व्यक्तीतील एखाद्या लक्षणाबद्दल जबाबदार असलेल्या जनुकाचा अभाव presence gene

शोषणे बाहेरील द्रवरुप अथवा वायुरुप पदार्थ शरीरात ओढून घेणे, यात बहुधा भौतिक प्रक्रियेचा (विसृति) संबंध असतो. diffusion

शोषणीयता, शोषणक्षमता शोषून घेण्याचे सामर्थ्य

शोषक मूळ शोषण करणारे मूळ

१ शोषण २ अभिशोषण १ शोषून घेण्याची प्रक्रिया (कार्य) २ विशेषप्रकारे (विसृतीने) झालेली शोषणाची प्रक्रिया

विबीजुकक्षेपण विशिष्ट तंतूच्या टोकास बनलेली बीजुके आकुंचनाने सुटी होऊन फेकली जाणे, या संज्ञेत बीजुकसंभव व अपाच्छेदन ही अभिप्रेत आहेत.

वैपुल्य विशिष्ट स्थानी निसर्गतः आढळणाऱ्या वनस्पतींच्या समुदायातील एखाद्या किंवा प्रत्येक जातीच्या संख्येबद्दलची माहिती. frequency, density.

वासक कुल, ऍकँथेसी वासक (अडुळसा), कोरांटी, कोळसुंदा इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, बेसींच्या वर्गीकरणाप्रमाणे या कुलाचा समावेश नीर बाम्ही गणात (स्क्रोफ्युलारिएलीझ) केला असून हचिन्सन यांनी पर्साएनेलीझ गणामध्ये केला आहे. या कुलातील वनस्पतींची लक्षणे पाने

१ कंटकित २ वासक कुलोत्पन्न १ काटेरी २ वासक कुलांतील (वनस्पती), उदा. तालीमखाना (Asteraccantha longifolia Nees)

अस्कंध, स्कंधहीन, क्षोडहीन जमिनीवर (सहज) न दिसणारे खोड असलेली (वनस्पती), उदा. घायपात, कोरफड, कांदा, शेवरा (Phoenix acaulis Roxb.) इ.

प्रवेगकर वितंचकाची क्रिया अधिक वेगाने घडविणारे (विद्युत विच्छेद) द्रव्य enzyme

अतिरिक्त, गौण, साहाय्यक प्रमुख अवयवाशिवाय इतर (अधिक); उदा. आगंतुक व साहाय्यक कळ्या -- fruit अतिरिक्त फळ किंजपुटाखेरीज फुलातील इतर भागांपासून (पुष्पासन, देठ इ.) बनलेला फळासारखा मांसल अवयव उदा. काजू, सफरचंद, स्ट्रॉबेरी इ.

सहवर्धिष्णु - इतर अवयवाबरोबर वाढत जाऊन न गळता राहणारा उदा. फळाबरोबर वाढत जाणारा फुलातील एखादा अवयव (वांग्याचा संवर्त, काजूचा देठ)

संमुख - समोरासमोर निकट असलेले, उदा. दलिका (हरभरा, वाटाणा)

- कुल कुलवाचक लॅटिन संज्ञा बनविताना लॅटिन वंशनामापुढे लावण्याचा प्रत्यय, उदा. वृन्ताक (वांगे) कुल (Solanaceae या नावात Solanum या वंशनामापुढे प्रत्यय लावला आहे), वांग्याचे शास्त्रीय नाव Solanum melongena L. हे आहे.

अकोशिकेय, अकोशिक कोशिकायुक्त संरचना नसलेले, उदा. सर्व जड वस्तू (दगड, खनिजे इ.)

- प्रमाणे, - सम वनस्पतींच्या लॅटिन वंशनामापुढे किंवा कुलनामापुढे विशेषणात्मक संज्ञा बनविण्यास लावलेला प्रत्यय, उदा. गुलाबसम अथवा गुलाबाप्रमाणे किंवा गुलाब कुलातील Rosaceous

अशीर्षक डोक्यासारखा भाग नसलेला (अवयव)

किनार कुल, ऍसरेसी किनार (ऍसर किसीयम), मॅपल, सिकॅमूर, शुगर मॅपल इत्यादी विशेषतः उत्तर गोलार्धातील द्विदलिकित फुलझाडांचे कुल, बेंथॅम व हूकर यांनी या कुलाचा समावेश अरिश्ट (रिठा) गणात केलेला आढळतो. प्रमुख लक्षणे- वृक्ष व झुडपे, साधी, पिसासारखी किंवा हस्ताकृती खंडित, समोरासमोर पाने, द्विलिंगी किंवा एकलिंगी, अरसमात्र फुले, संदले व प्रदले ४-५, कधी पाकळ्या नसतात, केसरदले बहुधा ८, किंजदले दोन व ऊर्ध्वस्थ, केसरदलाबाहेर किंवा मध्ये बिम्ब, किंजपुटात दोन कप्पे व प्रत्येकात दोन बीजके, दोन पंखांचे व शुष्क (पालिभेदी) फळ, किंवा सपक्ष कृत्स्नफळ, अपुष्प बिया

सूच्याकृति, सूचिसम सुईसारखे टोक, धारदार कडा व अत्यंत निमुळते, उदा. चीड- (चिल) चे पान, शतावरीची फांदी

कृत्स्नफल शुष्कफळाचा एक प्रकार, हे न फुटणारे, एकबीजी, पातळ सालीचे, एका किंजदलाचे व ऊर्ध्वस्थ किंजपुटापासून बललेले असून बीजावरण व फलावरण अलग असतात. उदा. मोरवेल, स्ट्रॉबेरी, कमळ यांच्या फळातील एक सुटा भाग

कृत्नाभ फल सर्वसाधारणपणे वर वर्णन केल्याप्रमाणे शुष्क एकबीजी व न तडकणारे कोणतेही फळ, उदा. सूर्यफूल, माठ, मका, गहू इ.

अपरिदल परिदले (संवर्त व पुष्पमुकुट) नसलेले, उदा. अळू, केवडा यांची फुले

सूचिपत्र, सूचिपर्ण acerose

छदककपाली, वंजुफल लहान छदांच्या पेल्याने वेढलेले ओक (वंजू) चे (किंवा तत्सम) कवची फळ

अदलिकित गर्भात दलिकेचा अभाव असलेली (वनस्पती) Cryptogamia.

अर्जित, संपादित स्वतःच्या प्रयत्नाने मिळविलेले किंवा परिस्थितीच्या प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष परिणामामुळे घडून आलेले (फरक), उदा. पुरेशा पोषणाअभावी वनस्पतीस आलेला खुरटेपणा, एकाच बाजूने सतत लागलेल्या वाऱ्यामुळे आलेला बाक

अग्र- टोक किंवा शेंडा या संदर्भात उपसर्गाप्रमाणे वापरलेली संज्ञा a. carpus अग्रफलयुक्त, अग्रफली शेंडेफळ असलेले a. petal अग्रवर्धी केवळ टोकाशीच वाढणारे (खोड, अक्ष इ.) a. succession अग्रवर्धी अनुक्रम खोडाच्या किंवा इतर अवयवांच्या टोकास सदैव वाढ होत

अरीय, अर- आरे (किरणासारखे भाग) असलेला उदा. मोरपंखी (Actiniopteris dichotoma Bedd.) या नेचाची पाने a. meter प्रकाश मापक छायाचित्राच्या कागदाचा उपयोग करून प्रकाशाच्या भिन्न तीव्रतेचे मापन करण्याचे उपकरण a. morphic अरसमात्र, नियमित एखाद्या अवयवाच्या (उदा.

प्रभावक, क्रियाप्रवर्तक, त्वरक वितंचकाची क्रिया चालू करणारा पदार्थ, येथे वितंचक स्वयंपूर्ण नसते, कधी कधी हा क्रियाप्रवर्तक धातुस्वरुप असतो proenzyme, coenzyme

सचेष्ट, सक्रिय, क्रियाशील नैमित्तिक किंवा सतत हालचाल करणारे, सुप्तावस्थेत नसून वाढ होत असलेले, उदा. गंतुक, बीजुक, कळी इ. a. transport क्रियाशील परिवहन पाणी किंवा अन्नद्रव्य यांचे जलद स्थलांतर. dormant

कंटकित, काटेरी काटे असणारे, तीक्ष्ण टोक असलेले उदा. वेडी बाभूळ (Parkinsonia aculeata L.) कणगर (Dioscorea aculeata L.)

कंटक, काटा कठीण, तीक्ष्ण उपांग

प्रकुंचित, पुच्छाकार शेपटीसारखे हळूहळू निमुळते होत गेलेले उदा. पिंपळाच्या पानाचे टोक, सफेद कचनार (Bauhinia acuminate L.)

आकुंचित, लघुकोनी, टोकदार लघुकोनासारखे टोकदार, उदा. कण्हेरीच्या पानाचे टोक खैरचाफा (Plumeria acutifolia Poir) दोडका (Luffa acutangula (L.) Roxb.)

अमंडलित, अचक्रिक, अचक्रीय चक्राकार किंवा मंडलाकार मांडणी नसलेली, मळसूत्राप्रमाणे सर्पिल मांडणी असलेली (पाने किंवा पुष्पदले) उदा. कमळाचे फूल cyclic

-कडे, जवळचे या अर्थी उपसर्ग, मराठीत प्रत्ययासारखा उपयोग करतात adaxial

जमवून घेणे जरुर ते शारिरिक फरक घडवून परिस्थितीशी समरस होणे

अनुयोजकता परिस्थितीशी जमवून घेण्याची (समरस होण्याची) क्षमता, हे सर्व सजीवांचे लक्षण समजले जाते.

अनुयोजन, अनुकूलन बदलत्या परिस्थितीशी समरस होण्याची प्रतिक्रिया

जिवंत कोशिकेतील चयापचयात, परिस्थितिसापेक्ष विशिष्ट कार्यद्रव्यांनी तेथेच निर्मिलेले नवीन आणि विशिष्ट वितंचक (कार्बनी निदेशक) उदा. एश्रेचरिया कोली या सूक्ष्मजंतूंचे गाही वाण ग्लुकोज व अमोनिया या कार्बनयुक्त व नायट्रोजनयुक्त प्राथमिक उग्दमावर वाढविले असता त

योजक आर एनए प्रथिन संश्लेषणात प्रभावित अमिनो अम्ल ज्या विशिष्ट लहान, विद्राव्य आरएनए रेणूला चिकटून राहतात त्याला ही संज्ञा वापरतात. RNA

अभक्ष्य, अक्षसंमुख खोडासमोरचे, खोडाजवळचे, अक्षालगत असलेले, उदा. सिलाजिनेला किंवा लायकोपोडियम या वनस्पतींचे बीजुककोश a. surface of the leaf अभ्यक्ष पर्णपृष्ठ - पान खोडाशी समांतर नसल्यास, पानाची वरची (प्रकाशाकडे वळलेली) बाजू व ते समांतर असल्यास खोडाकडे

ससंघ फुलातील केसरदलांचा एक अथवा अनेक संच (जुड्या) असण्याचा प्रकार उदा. जास्वंद

आसंग फुलातील एका मंडलाची दले दुसऱ्या मंडलातील दलांशी अंशतः किंवा पूर्णपणे चिकटून असण्याचा प्रकार, उदा. धोत्र्याच्या फुलातील केसरदले पाकळ्याशी तळात चिकटलेली परंतु वर सुटी असतात. epipetalous, episepalous, gynandrous

आसक्त, अभिलग्न दोन निराळे अवयव परस्परास चिकटून असणे उदा. किंजपुटास चिकटून राहिलेला संवर्त, काकडी, पेरु इ.

आसंगी, आसंजक चिकटून राहण्याची क्षमता असलेला, उदा. भिंतीस चिकटून राहणारी मुळे किंवा ताणे काही वेलींना वर चढण्यास मदत करतात (नागवेल, मिरवेल, अंजनवेल) a. disc आसंगी बिम्ब चिकटण्यास उपयुक्त असा चकतीसारखा भाग, उदा. Parthenocissus tricuspidata Planch या वेलीचे

पृष्ठाबद्ध एकादा अवयव दुसऱ्याच्या पृष्ठभागास पूर्णपणे चिकटून वाढलेला असणे, उदा. गुलाबाच्या पानाची उपपर्णे, काही फुलातील परागकोशाची एक बाजू संपूर्णपणे तंतूस चिकटून असते (कमळ). dorsifixed

एडीपी, ऍडिनोसीन डायफॉस्फेट ATP

आलग्न एखादा अवयव दुसऱ्यावर सपाट दाबून असणे उदा. काही खवले किंवा तत्सम पाने appressed

पृष्ठशोषण काही घन किंवा द्रव पदार्थाच्या पृष्ठबागावर लवणे (रेणू किंवा आयने) चिकटून राहण्याची प्रक्रिया, जमिनीतील चिकणमातीचे व कुजकट जैव पदार्थाचे कलिल कण तेथील लवण पदार्थ या पद्धतीने धरुन ठेवतात.

आगंतुक अनपेक्षितपणे दुसऱ्या अवयवावर उगम पावलेले काही अवयव उदा. कलमांवर येणारी मुळे किंवा नवीन कळ्या, पानफुटीच्या तुटून पडलेल्या पानावर येणारी नवीन रोपे

वर्षाबीजुक बहुधा पावसाळ्यात बनणारे कवकाचे बीजुक (प्रजोत्पादक कोशिका)

वर्षाबीजुक तांबेरा रोगाच्या कवकाचे द्विगुणित प्रकल असलेले, लैंगिक प्रक्रियेने बनलेले व बहुधा पावसाळ्याच्या सुमारास निर्मिले जाणारे बीजुक. aecidiospore

वर्षाबीजुकपुंज वर वर्णन केलेल्या बीजुक प्रकाराचा संच. aecidium, aecidiosorus

वातन, वायुमिश्रण द्रव्य किंवा घन पदार्थात वायूचे मिश्रण करण्याची प्रक्रिया

वायूतक वायूने भरलेल्या पोकळ्या असलेला कोशिकांचा समूह, पाण्यात वाढणाऱ्या वनस्पतींत हवेच्या पुरवठ्याकरिता असे समूह (ऊतक) आढळतात, तसेच समूद्रकिनाऱ्यावरील खाऱ्या दलदलीत वाढणाऱ्या अनेक वनस्पतींतील हे ऊतक त्वक्षाकरापासून बनलेले असते, उदा. शिंगाडा, तिवर, कमळ, चि

वायवी, हवाई जमिनीवरच्या भागात (हवेत) वाढणारा (अवयव) उदा. खोड, पाने, क्वचित मुळे a. root वायवी मुळे हवेत वाढलेले मूळ, मुळे सामान्यपणे जमिनीत वाढतात, तथापि कधी हवेतही ती खोडापासून उगम पावतात उदा. वडाच्या पारंब्या, खाऱ्या चिखलात वाढणाऱ्या काही वनस्पतींची

वायुजीवी, सानिल हवेच्या सान्निध्यातच जगणारे, उदा. काही सूक्ष्मजंतू

सानिल हवेच्या सान्निध्यातच घडून येणारी (प्रक्रिया), उदा. श्वसन, प्रकाशसंश्लेषण a. respiration सानिल श्वसन हवेतील प्राणवायुचा उपयोग करून पदार्थातील ऊर्जा मिळविण्याची प्रक्रिया, जलवनस्पतीत पाण्यातील विरघळलेल्या प्राणवायूचा श्वसनार्थ उपयोग होतो respiration,

अपिवनस्पति दुसऱ्या वनस्पतीच्या फक्त आधाराने वाढणारी वनस्पती, हिचा जमिनीशी संपर्क नसतो, उदा. शैवाक (धोंडफूल), शेवाळी, आमरे, काही नेचे इ. epiphyte

वातानुचलनी हवेच्या दिशेकडे किंवा त्याविरुद्ध दिशेकडे स्थानांतर करणारी (वनस्पती उदा. काही शैवले, सूक्ष्मजंतू)

वातानुचलन हवेतील प्राणवायूच्या चेतनेनुसार घडून येणारी हालचाल उदा. अस्थिर वनस्पती किंवा स्थिर वनस्पतींचे सुटे भाग

वातानुवर्तनी हवेच्या चेतनेनुसार वाढीची दिशा ठेवणारे (अवयव)

वातानुवर्तन हवेच्या दिशेकडे किंवा दिशेविरुद्ध होणारी वनस्पतींच्या अवयवांची वाढ, उदा. खाऱ्या दलदलीतील झाडांची मुळे chemotropism

वासंतिक दृश्य, उष्मकालीन प्रभाव. उन्हाळ्यात दृष्टीस पडणारे वनस्पतिसमुदायाचे स्वरुप, फुलांनी भरलेले (उदा. गुलमोहर) अथवा नवीन पालवीमुळे हिरवेगार दिसणारे (उदा. वड)

पुष्पदलसंबंध कळीतील पुष्पदलांची (संदले व प्रदले) परस्परसंबंध दर्शविणारी मांडणी ptyxis, vernation

उपधानक श्लेष्मकवक वनस्पतींत कधी कधी सूक्ष्म व अनेक बीजुककोश एकत्र होऊन बनणारा प्रजोत्पादक अवयव Myxomycetes

आप्तभाव वनस्पतींतील (अथवा प्राण्यांतील) सादृश्यामुळे दिसून येणारे व्यक्तींतील (अथवा लहानमोठ्या गटातील) रक्ताचे नाते, त्यांचे नैसर्गिक वर्गीकरण या नात्यावर केले जाते.

अनुपक्कन, अनुपाक वनस्पतींचे बीज पूर्णपणे तयार झाल्यानंतरही लागलीच न रुजता काही वेळानंतर (विश्रांतिकालानंतर अथवा प्रसुप्तावस्थेनंतर) रुजते., ह्या मध्यावधीला वरील संज्ञा वापरतात. या कालात बीजामध्ये काही क्रियावैज्ञानिक (शरीरव्यापारविषयक) बदल घडून येतात.

पटलकवक गण, ऍगॅरिकेलीझ सत्यकवक विभागातील गदाकवक वर्गात अंतर्भूत असलेल्या दोन उपवर्गातील सत्य गदाकवकातील एक गण, भूछत्रे, शूलकवक इत्यादींचा येथे समावेश असून यामध्ये प्रथमपासून गदाकोशिका उघड्याच असतात किंवा गदाबीजुके बनून पक्व होतेवेळी त्या उघड्या होतात.

घायपात कुल, ऍगॅव्हेसी घायपात गणातील एक कुल (एकदलिकित फुलझाडे), अरुंद, लांबट किंवा भाल्यासारख्या पानांचा झुबका खोडाच्या टोकावर राहतो, फुलातील परिदले शुष्क नसून बहुधा ती जुळून नलिका बनते, किंजपूट ऊर्ध्वस्थ किंवा अधःस्थ, इतर लक्षणे पुढे घायपात गणात दिल्याप्रमाणे, उदा घायपात, दर्शना, युका, नागीन, फर्क्रिया इत्यादी.

घायपात गण, ऍगॅव्हेलीस हचिन्सन यांनी बनविलेला एकदलिकित फुलझाडांचा एक गण. याचा प्रसार उष्ण व उपोष्ण खंडातील शुष्क प्रदेशात व ऑस्ट्रेलियात आहे. प्रमुख लक्षणे - वृक्षासारख्या व अनेक वर्षे जगणाऱ्या वनस्पती, काष्ठमय खोडावर किंवा जमिनीवर वाढणाऱ्या खोडाच्या टोकास जाड, मांसल, सूत्रल, कधी कधी काटेरी असलेल्या पानांचा झुबका, फुले लहान, सच्छद, अनेक शाखायुक्त परिमंजिरीवर येतात, ती बहुधा अरसमात्र, द्विलिंगी, किंवा एकलिंगी व दोन स्वतंत्र झाडावर येतात, परिदले शुष्क किंवा मांसल, केसरदले सहा व परागकोशात दोन कप्पे, ऊर्ध्वस्थ किंवा अधःस्थ किंजपुटात तीन किंवा एक कप्पा व त्यात अक्षावर किंवा मध्यावर बीजके, बोंडे किंवा मृदुफळ, बीजे सपुष्क, या गणात फक्त एकच कुल (घायपात कुल) घातले आहे.

मध्यस्थ, माध्यम वनस्पतीतींल परागण, फलप्रसार व बीजे अथवा बीजुके यांचा प्रसार घडवून आणण्यास साहाय्य करणारे वारा, प्राणी इत्यादीसारखे घटक pollination

संघफळ, घोसफळ एकाच फुलातील अनेक सुट्या किंजदलापासून बनलेल्या अनेक साध्या फळांचा, घोस, मोरवेल, पिवळा किंवा हिरवा चाफा, रुई इ. carpel  etaerio

जमाव अनेक वनस्पतींच्या निसर्गतः एकत्र वाढण्याने बनलेला समूह, हा प्रकार त्यांचे प्रजोत्पादक घटक एकत्र आल्याने व अनुकूल परिस्थितीमुळे घडून येतो. उदा. शेवाळी, गवते, टाकळा इ.

संवर्धित पादप विशेष प्रकारे वाढविलेली वनस्पती.

तृणविज्ञान सर्व गवतांचा तपशीलवार अभ्यास व त्यावरून मिळालेली माहिती अंतर्भूत करणारी शाखा.

हवा, वायु, वात, अनिल a. bladder वायुकोश, वाताशय हवेने भरलेला फुग्यासारखा अथवा गेळ्यासारखा अवयव उदा. चीडचे परागकण, सरगॅसम किंवा फ्यूकस शैवलाच्या कायकाचे भाग a. canal (air passage) वायुमार्ग, हवामार्ग वनस्पतीच्या शरीरात हवेची ये-जा होण्याकरिता बनलेले लहान

वालुक कुल, ऐझोएसी ficoideae.

पक्ष, पंख काही फुलांच्या पुष्पमुकुटातील पंखासारख्या दोन पाकळ्या, उदा. गोकर्ण, वाटाणा इ. wing, pl. alae

पंखधारी पंख असलेले

श्वेत प्रकार पांढरा, उदा. मेंदी (Lawsonia alba Lamk.)

श्वेतत्त्वः, विवर्णता शरीराचा एखादा अवयव किंवा सर्व शरीर रंगहीन (पांढरट) असण्याचा प्रकार, उदा. पांढऱ्या फुलांचे प्रकार (गुलाब, गोकर्ण, कण्हेर, जास्वंद इ.), कित्येक पशूंतही असे प्रकार सामान्यपणे आढळतात (मांजर, कुत्रा, ससा, मेंढी, गाय इ.)

विवर्ण (श्वेत), रंजकहीन पांढऱ्या फुलांची किंवा पानांची (वनस्पती) किंवा पांढरे प्राणी, उदा. धोतरा, पांढरा वाघ

पुष्क बीजातील दलिकाबाहेर असलेला अन्नांश, उदा. एरंड, मका इ. endosperm

सपुष्क बीज पुष्क असलेले बीज endospermic seed

रसकाष्ठ काही बहुवर्षायू झाडांच्या जुन्या खोडांमध्ये सालीच्या आतील फिकट रंगाच्या काष्ठाचा व कार्यक्षम भाग, द्रव पदार्थांची ने आण याच भागातून होते duramen (heart wood)

गणवाचक प्रत्यय उदा. Sapindales अरिष्ट (रिठा) गण, लॅटिन वंशनामापुढे (Sapindus) प्रत्यय लावून गणवाचक संज्ञा बनविली जाते.

अपांडुर कण प्रथिनाचा सूक्ष्म कण, वनस्पतीच्या भिन्न अवयवांतील संचित अन्न या स्वरुपात कधी कधी आढळते a. layer आपांडुर स्तर वर वर्णन केलेल्या पदार्थाने भरलेल्या कोशिकांचा थर, उदा. मक्याचे दाणे protien

शैवल (अ. शैवले), आल्गा (अ. आल्गी) बहुधा पाण्यात वाढणारी, बीजहीन, एक किंवा अनेक कोशिकांची बनलेली, साधी, (कायकाभ) हिरवी, पिंगट, लालसर किंवा निळसर वनस्पती thalloid, thallophya  (pl. algae)

शैवलविज्ञ, शैवलवेत्ता शैवलांचा विशेष अभ्यासु व ज्ञानी

शैवलविज्ञान शैवलांचीच फक्त तपशीलवार माहिती देणारी विज्ञानशाखा

अन्यदेशीय विशिष्ट निमित्ताने बाहेरील प्रदेशातून आलेली व कायम रहिवासी झालेली तणासारखी वनस्पती, उदा. पिवळा धोत्रा, गाजरी, ओसाडी इ.

विकल्प वनस्पतीच्या एकाच जातीतील दोन प्रकारांचे भिन्नत्व (विरुद्धपणा) दर्शविणारा गुण (लक्षण) किंवा जनुक, उदा. वाटाण्याच्या जातीतील उंचपणा व खुजेपणा, फुलांचा पांढरेपणा व लाली gene

वैकल्पिक गुणयुगुल वर वर्णन केलेल्या विरुद्ध गुणांची जोडी असे भिन्न गुण असणाऱ्या व्यक्तींच्या प्रजोत्पादनामुळे होणाऱ्या संततीस संकरप्रजा (सकरज) म्हणतात. या संततीत आईबापांच्या भिन्न गुणांपैकी कधी एकाचाच प्रभाव दिसतो व दुसरा गुण सुप्तावस्थेत असून पुढील पिढ्य

कंदर्प-लशुन-गंधी कांदा किंवा लसूण यांचा वास येणारे

१ संघ, संघसमष्टी २ उपवर्ग १ वनस्पतींच्या अनेक व विशिष्ट प्रकारच्या समुदायांनी (संगतीनी) बनलेला नैसर्गिक व मोठा समुदाय, पादप संघटना व पादपसमाजशास्त्र याबाबत परस्परात आप्तभाव दर्शविणाऱ्या अनेक पादप संगतींचा गट २ काही विशिष्ट व नैसर्गिक वनस्पति कुलांचा एकत्र

परयुति वनस्पतींच्या एकाच जातीतील दोन भिन्न व्यक्तींच्या प्रजोत्पादक कोशिकांचे (गंतुकांचे) मीलन (फलन) autogamy

परजात (परजनित) अनुक्रमण, परानुक्रमण बाह्य परिस्थितीमुळे पादपसमुदायाला विशिष्ट चरमावस्थेप्रत पोचविणारी प्रक्रिया autogenic, succession.

अवरोधी जातिनिर्मिती भौगोलिक कारणांमुळे पूर्वी अलग पडलेल्या पूर्वजांपासून स्वतंत्रपणे अवतरणाऱ्या नवीन जातींची निर्मिती.

असमगट गुणन व्यक्तीच्या शरीराच्या कोशिकेतील रंगसूत्रंआची संख्या तिप्पट, चौपट इ. अशी असून त्यापैकी एखादा (किंवा अधिक) संच एका जातीच्या वनस्पतीचा व उरलेले संच दुसऱ्या जातीच्या वनस्पतींचा असण्याचा प्रकार autopolyploidy

उभयद्विगुणित आई व बाप यांच्या द्विगुणित रंगसूत्रांचा संच मिळालेली चतुर्गणित (जाती), द्विगुण संकरजातील रंगसूत्रे दुप्पट झाल्यामुळे बनलेली असमगट गुणित जाती. allopolyploidy, amphiploid.

मूलप्ररुप holotype

आल्पीय वनश्री पर्वत शिखरावर वृक्षमर्यादेपलीकडे असलेली खुरटी (फक्त औषधी व लहान झुडपे असलेली) वनश्री.

एकांतरित, एकाआड एक अक्षाच्या (खोडाच्या) प्रत्येक पेऱ्यावर एक अशा क्रमाने आलेली, उदा. पाने, पुष्पदले अथवा शाखा

पिढ्यांचे एकांतरण लिंगभेद न दर्शविणाऱ्या (द्विगुणित) एका पिढीपासून दुसरी लैंगिक पिढी (एकगुणित) निर्माण होणे व पुनरपि हिच्यापासून अलैंगिक पिढीची उत्पत्ती होणे, याप्रकारचे जीवनचक्र, काही शैवले, शेवाळी व नेचाभ ह्या वनस्पतींच्या गटात ही घटना स्पष्टपणे दिसून य

वैकल्पिक (पर्यायी) अनुहरण संततीमध्ये काही व्यक्ती आईबापांच्या दोन (वैकल्पिक - प्रभावी व अप्रभावी) गुणांपैकी एकच गुण दर्शवितात तर काही दुसरा (पर्यायी) गुण दर्शवितात असा प्रकार.

वैकल्पिक (पर्यायी) गुणयुगुल allelomorphic pair of characters

विवरयुक्त

विवर १ वस्तूच्या पृष्ठभागावरील रिकामी खोलगट जागा (पोकळी) उदा. मधमासांचे पोळे, सूर्यफुलाच्या पुष्पासनावरील खाच २ अनेक छिद्रे असलेल्या कवकाच्या शरीरावरील कप्पा ३ कोशिकेतील जीवद्रव्याच्या फेसासारख्या अवस्थेतील रिती जागा

अपामार्ग (आघाडा) कुल, ऍमरँटसी अपामार्ग (आघाडा), कुरडू, माठ, पोकळा, राजगिरा, तांदुळजा इत्यादि द्विदलिकित वनस्पतींचे (फुलझाडांचे) कुल, हचिन्सन यांनी या कुलाचा अंतर्गत चक्रवर्त गणात (चाईनोपोडिएलिझ) केला असून बेसींच्या पद्धतीत कार्याएफायलेलीझ केला असून बेसींच्या पद्धतीत कार्याएफायलेलीझ या गणात केला आहे व त्यात चक्रवर्त कुल समाविष्ट आहे. प्रमुख लक्षणे- बहुतेक औषधीय वनस्पती, एकलिंगी किंवा द्विलिंगी,छदे व छदके असलेली बिनपाकळ्याची फुले, संदलासमोर बहुधा पाच केसरदले, ऊर्ध्वस्थ किंजपुट आणि न फुटणारे किंवा करंड्या एक किंवा अनेक. सपुष्पक

मुसळी, कुल,ऍमारिलीडेसी मुसळी, घायपात, नार्सिसस, कुमूर, नागदवणा इत्यादी एकदलित वनस्पतींचे कुल. या कुलाचा अंतर्भाव केसर गणात (इरिडेलीझ) बेसींच्या पद्धतीत केला असून हचिन्सन यांनी मुसळी गणात (ऍमारिलिडेलीझ) केला आहे. या कुलाची प्रमुख लक्षणे- कंद, दृढकंद प्रकारचे खोड, मूलज पाने, फुलोऱ्यास प्रथम महाछदाचे आवरण, परिदले सहा, खाली नळीसारखी व वर सुटी, सहा केसरदले, अधःस्थ, तीन कप्यांचा व अनेक बीजकांचा किंजपुट, मृदुफळ किंवा बोंड इ.

नतकणिश गण, ऍमेंटिफेरी नतकणिश फुलोरा असलेल्या वनस्पतींचा गट, यामध्ये भूर्ज कुल, ओक कुल, वालुंज कुल, अक्षोट कुल इत्यादींचा समावेश केला जात असे.

नतकणिश फुलोऱ्याचा एक प्रकार, यावर बिनदेठाची लहान, एकलिंगी, सच्छद व बिनपाकळ्याची फुले असुन फुलोरा बहुधा लोंबता कणिश प्रकारचा असतो. उदा. भूर्ज, मिरवेल, वंजू (ओक), नागवेल, हॅझेल, पॉप्लर इ. spike, inflorescence

असम विभाजन एका कोशिकेची दोन किंवा अधिक भागात होणारी प्रत्यक्ष विभागणी, विभागणीनंतर ते विभाग पूर्णपणे सारखे होतातच असे नाही, यामध्ये कोशिकेतील प्रकलादी भागांची साधीच विभागणी होते, तसेच त्यानंतर कोशिकावरण लागलीच बनते असे नाही, केव्हा तर यामुळे बहुप्रकली कोश

आदिजीवसदृश अत्यंत सूक्ष्म व प्रारंभिक प्राण्याप्रमाणे (ऍमीबा प्रमाणे) उदा. श्लेष्मकवकातील गंतुके a. movement आदिजीवसदृश हालचाल आदिजीवाप्रमाणे छद्मपादांनी सरकवण्याची प्रक्रिया, कोशिकावरण नसलेल्या सजीव (प्राकल) घटकांचे स्थलांतर या पद्धतीने होते. उउदा.

ईमपी ऍडिनोसीन मॉनोफॉस्फेट या रासायनिक पदार्थाच्या नावाचे संक्षिप्त रुप. ऍडॅनेलिक अम्ल, एक न्यूक्लीओटाइड (प्रकलातील संयुग), nucleotide.

जलस्थलवासी, जलस्थलीय पाण्यात व जमिनीवर जगणारे (जीव) उदा. दलदलीत वाढणारी वनस्पती, कमळ, पाणकणीस, प्राण्यांच्या बाबतीत उभयचर ही संज्ञा वापरतात.

मध्यप्रकाष्ठक प्रकाष्ठाभोवती परिकाष्ठ अशी मांडणी असलेले (एकमध्य वाहक वृंद), उदा. काही नेचे (ग्लीकेनिया ऑस्मुंडा) xylem, phloem, stele

सलिंग प्रजोत्पादन (जनन) लिंगभेदयुक्त अवयवांच्या साहाय्याने झालेली पुनरुत्पत्ति.

गंतुकमीलन, युग्मकसंयोग नर व स्त्री गंतुकांचा संयोग (एकरुप होणे) gamete

द्विपरिकाष्ठी प्रकाष्ठाच्या आत व बाहेर परिकाष्ठ असलेले (रंभ), उदा. नेचा (ऍडिँटम)

उभयद्विगुणित दोन जातींच्या संकराने प्राप्त झालेल्या प्रत्येकी दुप्पट रंगसूत्रामुळे एकूण चौपट रंगसूत्रे असलेली संकरज वनस्पती उदा. तंबाखूच्या व धोत्र्याच्या काही जाती amphidiploid

घनकवची मृदुफळ कठीण कवचाच्या आत मऊ मगज असलेले साधे फळ, उदा. कवठ, बेलफळ, गोरखचिंच इ. berry

बाह्यकोश विकासावस्थेतील अतिशय कोवळ्या (अपक्व) बीजुकाशयाचे बाहेरील आवरण उदा. शेवाळी endothecium

तिर्यङ्मुख, उभयवर्ती बीजबंधाशी काटकोन केलेले (बीजक), याचे बीजकरंध व बीजकतल विरुद्ध टोकास असून नाभि या दोन्हीपासून सारख्या अंतरावर असते, रंध, तल व नाभि यांचा त्रिकोन बनतो. उदा. लेग्ना (डकवीड) Lemnaceae.

मध्यपरिकाष्ठक परिकाष्ठाभोवती प्रकाष्ठ असलेले (एकमध्य वाहक वृंद, रंभ), उदा. दर्शना (Dracaena Sp.)

संवेष्टी खोडाभोवती वेढून राहणारा पानाच्या देठाचा पसरट तळ, उदा. कोथिंबीर, जिरे इ.

आशय bladder  bladder

तौकीरमय, पिठूळ

तौकीरकणु पिष्ठ (पिठूळ पदार्थ) कण बनविणारा कोशिकेतील प्राकणु (सजीव कण) plastid, starch

उपचय पिष्ठ, प्रथिन, मेद इत्यादी पदार्थ किंवा प्राकल (कोशिकेतील सजीव पदार्थ) काष्ठ, तूलीर (कौशिकावरण) इत्यादी बनविण्याची विधायक प्रक्रिया katabolism

आम्रकुल, ऍनाकार्डिएसी आंबा, काजू, चारोळी, मोई इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा अंतर्भाव अरिष्ट (रिठा) गणात (सॅपिंडेलीझ) केला जातो. या कुलाची प्रमुख लक्षणे- राळयुक्त चीक, लहान, एकलिंगी किंवा द्विलिंगी, नियमित फुले, संदले ३-७ जुळलेली, पाकळ्या ३-७ सुट्या, पेल्यासारखे बिम्ब, केसरदले ३-७ किंवा दुप्पट, ऊर्ध्वस्थ किंजपुट व बहुधा आठळीयुक्त फळ.

अननिल, अवायुजीवी हवेशिवाय जगणारे, उदा. नायट्रेट क्षारांचा नाश करणारे जमिनीतील सूक्ष्मजंतू anaerobic

अननिल श्वसन प्राणवायू बाहेरुन आत घेतल्याशिवाय चालणारी काही सजीवांतील ऊर्जा निर्माण करणारी प्रक्रिया, उदा. काही सूक्ष्मजंतु, किण्व (यीस्ट), या प्रकारात विशिष्ट पदार्थाच्या विघटनातून ऊर्जा प्राप्त केली जाते.

समरुप, सदृश दोन किंवा अधिक अवयवांमध्ये समान कार्यामुळे आलेला सारखेपणा दर्शविणारे उदा. द्राक्षवेलीचे (खोड) ताणे व वाटाण्याचे (दल) ताणे, निवडुंगाचे व बाभळीचे काटे भिन्न अवयवांची रुपांतरे आहेत. homologous

समरुपता, सादृश्य समान कार्यामुळे आलेला (भिन्न अवयवातील) स्वरुपातील सारखेपणा homology

पादपजातीय विश्लेषण एखाद्या ठिकाणी आढळणाऱ्या वनश्रींच्या अन्वेषणात आवश्यक असलेली तेथील अनेक समुदायात आढळणाऱ्या वनस्पतींची तपशीलवार माहिती. उदा. नामनिर्देश, संख्या, प्रकार, प्रभाव स्थायिकता इ. तसेच भौगोलिक, स्वरुपविषयक, परिस्थितीविषयक माहितीही त्या वनश्रीती

केसरहान केसरदले नसलेले (फूल) उदा. पोपईची स्त्री पुष्पे, सूर्यफुलाची किरणपुष्पके

पश्चावस्था कोशिकेच्या समविभाजनातील चारीपैकी उपांत्य अवस्था, यामध्ये प्रकलातील रंगसूत्रांची विभागणी संपून त्यांचा एकेक संच कोशिकेच्या दोन टोकाकडे स्थिर होतो mitosis

सिरामीलन, सिरासंधी अनेक शिरा परस्परांना जोडल्या जाणे

जाळीदार अनेक शिरा परस्परांशी जुळून बनलेली जाळीसारखी संरचना

सिराजाल अनेक लहान मोठ्या शिरांची जाळीदार मांडणी उदा. अनेक पाने

शारीरविज्ञ शरीराच्या अंतर्रचनेसंबंधीची विशेष ज्ञानी व्यक्ती

शारीर शरीरातील संरचनात्मक माहिती a. minute (histology) सूक्ष्म शारीर, उतकविज्ञान सूक्ष्मदर्शकाच्या साहायाने मिळणारी शरीराच्या भिन्न अवयवांची तपशीलवार संरचनात्मक माहिती, यामध्ये कोशिका व त्यांचे समूह (ऊतके) या संबंधीची माहिती असल्याने येथे ऊतकविज्ञान अशीही

अधोमुख, अधोवर्ती खाली वळलेले बीजकरंध असलेले (बीजक) उदा. सूर्यफूल, येथे बीजबंध बीजकाच्या आवरणाशी चिकटलेला असून बीजकरंध व नाभि जवळ जवळ असतात. ovule, raphe

पैतृक आनुवंशिकतेमुळे पूर्वजांकडून मिळालेले उदा. पानां-फुलां-फळांचे वैशिष्ट्य, संरचना इ.

तललग्न तळाशी चिकटलेले

रेतुकजनक प्रजोत्पादक नर (पुं.-) कोशिका बनविणारी मूळची कोशिका

केसरमंडल, पुं-केसरमंडल फुलातील परागकण बनविणाऱ्या एक किंवा अनेक अवयवांचा (केसरदलांचा) संच stamen, pollen

पुंजनित एकगुणित रंगसूत्रांचा एकच संच असलेल्या (एकगुणित) नरकोशिकेपासून बनलेले (अपत्य) parthenogenesis, haploid

केसरकिंजधर फुलातील पाकळ्यांमधून वर वाढलेला व प्रथम केसरमंडल आणि नंतर किंजमंडल धारण करणारा अक्ष (दंड) उदा. पांढरी तिळवण

केसरधर पाकळ्या व केसरदले यांमधील देठासारखा भाग (अक्ष) उदा. कृष्णकमळ gonophore

पुं बीजुककोश पुं-बीजुक (लघुबीजक) बनविणारी कोशिका, हिचेच रुपांतर (पक्व झाल्यावर) कोशात होते.

पुं बीजुक रुजल्यावर एक खुजा (ऱ्हस्व) पुं-तंतू उत्पन्न करणारे व हालचाल करणारे (चर) बीजुक उदा. इडोगोनियम शैवल nanandrium

पवनमापक, वातमापक, पवनमापी वाऱ्याच्या वेगाची नोंद करणारे उपकरण, स्थल विज्ञानात उपयुक्त

वातप्रिय वाऱ्यात चांगल्या प्रकारे वाढणारी (वनस्पती)

वायुपरागित वाऱ्याच्या साहाय्याने परागांचे वहन (सिंचन) करणारी वनस्पती, उदा. गवते, सायकस इ.

वायुपरागण वाऱ्याकडून परागण घडविण्याची पद्धत

वातवर्ज्यक, वातद्वेष्टी वारा वर्ज्य करणारी (वनस्पती) anemophobous

सर्पिल, तरंगित नागमोडीसारखे, पिळीव, उदा. पांढरी सावर (Eriodendron anfractuosum DC) (sinuous, spirally twisted)

आवृतबीज वनस्पती उपविभाग, ँजिओस्पर्मी बीजाला फलावरणाचे संरक्षण असणाऱ्या वनस्पतींचा गट, सामान्य भाषेत, फुलझाडे. वनस्पति कोटीतील बीजी वनस्पतींच्या विभागातील दोन्हीपैकी एक उपविभाग, दुसरा उपविभाग, प्रकटबीज वनस्पती Gymnospermae, flower

परामुखता कोन एकाआड एक पानांच्या मांडणीत, भिन्न पातळीतील दोन जवळच्या (क्रमागत) पानांतील स्थानांतर, हे कोनाच्या अंशात दर्शविले जाते. उदा. गवताच्या खोडावर प्रत्येक पेऱ्यावर एक पान असून एकूण पाने दोन रांगांत असतात म्हणून परामुखता कोन १८० अंश मानला जातो.

कोनयुक्त, कोनीय कोन असलेले, आडव्या छेदात अवयवाचा परीघ वाटोळा नसून चौकोनी किंवा षट्कोनी असलेले (उदा. खोड, फळ, बी इ.,) उदा. कांडवेल, मोथा, निवडुंग, तुळस, इत्यादींचे खोड, भेंडीचे फळ

सजीव, चेतन हालचाल, श्वसन, वर्धन, पोषण व प्रजोत्पादन इत्यादी सजीवांची लक्षणे दर्शविणारे, जिवंत, अर्थात् प्राणी, वनस्पती, विषाणू, सूक्ष्मजंतू इ.

असमगंतुके सारखे नसलेले (नर व स्त्री असा भेद दर्शविणारे) प्रजोत्पादक घटक (कोशिका) isogametes

विषमयुति, असमयुति सारख्या नसलेल्या दोन प्रजोत्पादक कोशिकांचा (गंतुकांचा) संयोग heterogamy

असमभागी प्रत्येक मंडलातील पुष्पदलांची संख्या सारखी नसलेले (फूल), उदा. वाटाण्याचे फूल (संदले पाच, प्रदले पाच, केसरदले दहा, किंजदले दोन) isomerous

भिन्नपर्णी एकाच वनस्पतीवर दोन प्रकारची पाने असणारी, ती एकाच माध्यमात (हवेत किंवा पाण्यात) असतात उदा. सिलाजिनेला मार्टेन्सी.

भिन्नपर्णत्व वर वर्णिल्याप्रमाणे दोन प्रकारच्या पानांचे अस्तित्व

असमकेसर सर्व केसरदले सारखी नसणारी (वनस्पती) उदा. मोहरीच्या फुलात काही केसरदले आखूड तर काही लांब असतात anisostemonous

वर्षायु वार्षिक, एकच वर्ष किंवा ऋऋतू आयुष्य असणारे उदा. मका, मिरची (Capsicum annuum L.), सूर्यफूल (Helianthus annuus L.) a. ring वार्षिक वलय खोडामध्ये दरवर्षी एक याप्रमाणे बनत असलेले प्रकाष्ठाचे वर्तुळ. बहुवर्षायू वृक्षांच्या खोडांतील वर्तुळे मोजून

वलयाकृति, कंकणाकृति बांगडीसारख्या आकाराचे (कंगोरे असलेली वाहिका किंवा वाहिनी)

वलय, स्फोटक वलय १ भूछत्र (कवक) वनस्पतीच्या दांड्यावर असलेले काकणासारखे कडे २ नेचे वनस्पतींच्या बीजुककोशावर असलेला जाड आवरणाच्या कोशिकांचा थर, यामुळे कोशाच्या स्फोटास चालना मिळते. ३ शेवाळी वनस्पतींच्या बीजुकाशयावर स्फोट घडवून आणणारा जाड कोशिकांचा थर

असंगत संरचना सर्वसाधारणतः नित्य न आढळणारी खोड किंवा मुळे यांची अंतर्रचना, बहुधा द्वितीयक वाढीत ऊतककराच्या अनित्य क्रियेमुळे अशी अंतर्रचना निर्माण होते व कित्येकदा तिचे विशिष्ट कार्य असते. उदा. सायकस व मोठ्या वेलींची खोडे, मुळा, गाजर, बीट यासारखी मांसल मुळे

सीताफल कुल, ऍनोनेसी सीताफळ, रामफळ, मारुतीफळ, हिरवा चाफा, हिरवा अशोक इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. याचा अंतर्भाव मोरवेल गणात (रॅनेलीझ) मध्ये केला जातो, हचिन्सन यांनी सीताफळ गणात (ऍनोनेलीझमध्ये) केला आहे. या कुलाची सामान्य लक्षणे वृक्ष अथवा झुडुपे, साधी एकाआड एक पाने, फुलात तीन संदले, तीन किंवा सहा सुट्या पाकळ्या, अनेक केसरदलांची सर्पिल मांडणी व अनेक ऊर्ध्वस्थ व सुटी किंजदले, घोसफळ व सपुष्क रेषाभेदित बिया

विरोध १ वनस्पतींच्या पोषणामध्ये खनिज लवणांच्या वैयक्तिक विषारी परिणामांचे परस्पराकडून निराकरण होण्याचा प्रकार २ एका जीवाच्या वाढीवर दुसऱ्याचा अवरोध

विरोधी सहजीवन दोन सजीव एकत्र जीवन कंठत असताना एकाचा दुसऱ्यावर हानीकारक परिणाम होण्याचा प्रकार उदा. आश्रय देणारी एक वनस्पती व तिच्यावर जगणारी दुसरी वनस्पती (आकाशवेल, तांबेरा, काणी अर्गट यासारखे रोग) symbiosis

पुरश्च, अग्र, अग्रीय सजीवांच्या शरीराचा किंवा अवयवाचा पुढचा (डोक्याकडील, टोकाकडील) भाग, खोडावरील बाजूच्या फुलांच्या बाबतीत खोडाजवळची बाजू पश्च व त्याविरुद्ध असलेली बाजू ती पुरश्च.

अग्रपश्च पुढचा व मागचा भाग यातून जाणारी किंवा परस्पराविरुद्ध टोकातून जाणारी (रेषा किंवा दिशा) a.plane अग्रपश्च प्रतल वर वर्णन केल्या प्रकारची उभी पातळी

निम्नाग्र पुष्पबंध गुलच्छ नावाच्या फुलोऱ्यात वरच्या पातळीत खोलगटपणा असणारा प्रकार उदा. प्रनड (Juncus)  corymb.

परागकोश फुलातील केसरदलाच्या तंतूच्या टोकास असणारी व परागकणांच्या भुकटीने भरलेली पिशवी, याचे बहुधा दोन खंड असून प्रत्येकात प्रथम दोन कप्पे असतात, पुढे त्याचा एक कप्पा (कोटर) बनतो. pollen sac

रेतुकाशय कोटर रेतुकाशये अंतर्भूत करणारी पोकळी, उदा. ँथोसिरॉस शेवाळी (शृंगकावर्ग)

रेतुकाशयदंड रेतुकाशयांना आधार देणारा दांडा उदा. शेवाळी

रेतुकाशय पुं-गंतुके (प्रजोत्पादक नरकोशिका) निर्माण करणारा बहुकोशिक अवयव, शेवाळी, नेचे व नेचाभ वनस्पतीत आढळतो, काही शैवलांत एककोशिक अवयव याच नावाने ओळखतात.

परागकोशधारी अनेक परागकोश धारण करणारा (दांडा किंवा नलिका), उदा. जास्वंद

रेतुक प्राणी व वनस्पती यामध्ये आढळणारी, हालचाल करणारी, केसलयुक्त प्रजोत्पादक पुं-कोशिका (पुं-गंतुक) gamete  spermatozoid

पुष्पविकसन, पुष्पकाल फुलणे, वनस्पतीला फुले येणे, कळ्या उमलणे, काही वनस्पती वर्षातून एकदाच फुलतात (उदा. गुलमोहोर), तर काही कमीजास्त प्रमाणात वर्षभर फुलतात उदा. कण्हेर, गुलाब इ., काहींच्या जीवनात एकदाच फुले येतात (उदा. बांबू).

शृंगकावर्ग, ँथोसिरोटी शेवाळी वनस्पतींच्या विभागातील एक वर्ग, काहींच्या मते यकृतका वर्गातील तीन गणांपैकी एक, ँथोसिरोटेलीझ, मार्चाशिएलीझ व युंगरमॅनिएलीझ हे तीन गण होत, हल्ली बहुतेक शास्त्रज्ञ हेपॅटिसी (यकृतका), ँथोसिरोटी (शृंगका) व मुस्सी (हरिता) असे शेवाळी

वर्णद्रव्य, नील रक्त द्रव्य फुले, फळे, पाने इत्यादींमध्ये आढळणारे निळे किंवा लाल (गडद किंवा फिकट) रंगद्रव्य, हे कोशिकारसात विरघळलेले असते, विशिष्ट ऋऋतूत किंवा कोवळेपणी कित्येक पानात आढळते. यामुळे ते अवयव रंगीत दिसतात. नायट्रोजनच्या कमतरतेमुळेही हे लक्षण आढळते.

प्रदलदंड, प्रदलधर संदले व प्रदले यांमधील अक्षाचा भाग, बहुधा हा संक्षिप्तच असतो.

सवर्ण पुष्पदल रंगीत संदल किंवा प्रदल, कधी कधी केसरदले व किंजदले ही रंगीत असतात (उदा. कर्दळ)

करपा, कवडी १ द्राक्षवेलीचा एक रोग (Phoma) २ कापसावरचा एक रोग (Colleotrichum) यामध्ये फळांवर किंवा पानांवर पिंगट ठिपके येऊन पिकाची हानी होते. काकडी, टरबूज, भात इत्यादीवरही करपा रोग येतो.

प्रतिवृद्धिनियामक वृद्धीचे नियमन करु न देणारा

प्रतिजैव काही सूक्ष्म जीवांच्या वाढीस आळा घालणारे नैसर्गिक कार्बनी पदार्थ, यांची निर्मिती बहुतेक काही सूक्ष्मजीव करतात.

प्रतिद्रव्य शरीरात बाहेरुन आलल्या हानिकारक द्रव्याला विरोध करणारे द्रव्य

पृष्ठजात्य पृष्ठभागाशी काटकोन करणारे (उदा. कोशिकावरण)

अपसव्य, वामावर्त, डावी घड्याळ्याच्या काट्यांच्या विरुद्ध दिशेने वळण घेणारी (वेल) (उदा. घेवडा, अमरवेल) clockse, dextrose, twiner  sinistrorse

प्रतिवितंचक वितंचकाच्या आंबविण्याच्या क्रियेस विरोध करणारे द्रव्य

प्रदलसंमुख पाकळ्यांच्या समोर असणारे (उदा. केसरदले)

तलस्थ फुलझाडांच्या बीजकातील गर्भकोशाच्या तळाजवळ असणारी उदा. कोशिका, सामान्यपणे या तीन असतात.

संदलसंमुख संदलाच्या समोर असलेला (संदलाशी एकाआड एक नसणारा) उदा. पाकळी किंवा केसरदलासारखा अवयव

पूतिरोधक जंतुनाशक, कुजणे, नासणे, आंबणे इत्यादी प्रक्रियेशी विरोध करणारे व त्यामुळे त्या प्रक्रियेला जबाबदार असणाऱ्या जंतूस मारक द्रव्य

प्रतिविष शरीरातील विषाला मारक (पदार्थ)

अप्रदल (प्रदलहीन) उपवर्ग, एपेटॅली पाकळ्या नसलेली फुले असण्ऱ्चा द्विदलिकित वनस्पतींचा बेंथॅम आणि हूकर यांच्या वर्गीकरणातील उपवर्ग. या वनस्पती मूलतः प्रारंभिक समजून त्यांचा वेगळा गट केला गेला, तथापि त्यांपैकी कित्येक ऱ्हासामुळे प्रदलहीन असून मुक्तप्रदल (सुट

अप्रदल, प्रदलहीन पाकळ्या (पुष्पमुकुट) नसलेले (फूल), उउदा. गुलबुश, एरंड. गुलबुशाच्या फुलातील रंगीत पाकळ्यासारखा भाग परिदलमंडल असून संवर्तासारखा तळातील भाग छदमंडल असते.

अग्र शेंडा, टोक, खोडाच्या पानाच्या किंवा मुळाच्या टोकाचा भाग

ऋऋण प्रकाशानुवर्तन प्रकाशाच्या चेतनेमुळे वनस्पतींच्या अवयवांचे प्रकाशाच्या विरुद्ध दिशेकडे वाढणे अथवा वळणे (वाढण्याची प्रवृत्ति) heliotropism  negative heliotropism

पर्णहीन, अपण पानांचा अभाव असणारे (खोड), उदा. शतावरी, अमरवेल, सोमलता इ. leafless

पर्णाभाव, पर्णहीनत्व, अपर्णत्व पाने नसण्याचा प्रकार उदा. नेपती (Capparisaphylla Roth)

एपीएसी Umbelliferae

अग्रस्थ, शीर्षस्थ शेंड्यावर (टोकावर) असलेले (उदा. फूल किंवा कळी)

तीक्ष्णाग्र आखूड, तीक्ष्ण पण लवचिक टोक असलेले (पान) उदा. त्रिधारी निवडुंग

अचर गंतुक गतिशून्य प्रजोत्पादक कोशिका, उदा. स्पायरोगायरा शैवल, बुरशी

अचर बीजुक हालचाल न करणारे बीजुक, उदा. अनेक कवक वनस्पती, अनेक उच्च दर्जाच्या वनस्पती

मुक्तकिंज, पृथक अंडपी सुटी (अलग) किंजदले असलेले, उदा. मोरवेल, पिवळा चाफा, कुडा इत्यादींची फुले

मुक्तकिंजत्व मुक्तकिंज असण्याचा प्रकार

करवीर कुल, ऍपोसायनेसी कण्हेर (करवीर), कुटज (कुडा), तगारी, पांढरा चाफा, करवंद, सातवीण इत्यादी फुलझाडांचे (द्विदलिकित) कुल. या कुलाचा अंतर्भाव बेसींच्या पद्धतीत किराइत गणात (जेन्शिएनेलीझ) केला असून हचिन्सन यांनी करवीर गणात (ऍपोसायनेलीझ) केला आहे. या कुलाची प्रमुख लक्षणे - दुधासारखा चीक, साधी पाने बहुधा समोरासमोर किंवा मंडलित, पूर्ण, नियमित, द्विलिंगी फुले, जुळलेल्या चार ते पाच पाकळ्या व त्यास चिकटलेली, सुटी, चार ते पाच केसरदले, ऊर्ध्वस्थ सुट्या किंवा जुळलेल्या दोन किंजदलांचे किंजमंडल, फळे विविध, पंखयुक्त किंवा केशयुक्त (कधी साध्या) बिया

अफलित जनन, अनिषेक जनन लैंगिक प्रक्रियेच्या (फलनाच्या) अभावीही प्रजोत्पादन घडून येणे उदा. काही नेचे a. reduced (meiotic euapogamy) न्यूनित अनिषेक जनन गंतुकधारीच्या कोशिकांपासून नवीन बीजुकधारीची निर्मिती, हा बीजुकधारी एकगुणित असतो. a. vegetative शाकीय अफलित

असंगजनित फलनाशिवाय बनलेली (वनस्पती)

असंगजनन प्रजोत्पादनामध्ये गंतुकांचा संयोग किंवा प्रकलाचे न्यूनीकरण (विभाजन) न होता नवीन पिढीची निर्मिती, यामध्ये अफलित जनन, अबीजुक जनन व अनिषेक जनन यांचा समावेश होतो.

१ आशयतल २ शल्कपीटिका १ शेवाळीतील बीजुकाशयाचा तळचा भाग २ काही शंकुमंत वनस्पतीतील बीजकाच्या खवल्यावर असलेला उंचवटा, उदा. चीड (पाइन)

मुक्तसंदल polysepalous

अबीजुकजनन बीजुकनिर्मिती न होता बीजुकधारी (द्विगुणित) पिढीच्या इतर भागांपासून नवीन लैंगिक अवयव धारण करणाऱ्या (गंतुकधारी) पिढीची निर्मिती, उदा. काही नेचे, ही गंतुकधारी पिढी अनित्य (द्विगुणित) असते. haploid, diploid, gametophyte, sporophyte

विन्मुखावस्था तीव्र प्रकाशाच्या चेतनेमुळे हरितकणयुक्त कोशिकेच्या उभ्या भिंतीजवळ ते कण एकाखाली एक अशी ओळ करून राहण्याचा प्रकार (अथवा त्याकरिता केलेली हालचाल)

मुक्त धानीफल शैवाक (धोंडफूल) व काही धानीकवकात आढळमारा उघडा, पेल्यासारखा किंवा वाटीसारखा, बीजुके निर्माण करणारा अवयव  perithecium,  ascus

आभासी प्रत्यक्षात नसलेले, वरवर आढळणारे किंवा दिसणारे

उपांग शरीरावर किंवा अवयवावर वाढलेला गौण किंवा कमी प्रतीचा लहान अवयव, उदा. केस, खवला, काटा इ.

उपांगीय, उपांगासंबंधी

उपांगीय सिद्धांत ऊर्ध्वस्थ किंजपुटापासून अधःस्थ किंजपुटाचा क्रमविकास झाला असून त्यामध्ये इतर पुष्पदलंआच्या तळभागांपासून बनलेल्या आवरणाने तो किंजपुट प्रथमपासून क्रमाने वेढून तो बदल झाला असावा अशी एक उपपत्ती, ही दुसऱ्या उपपत्तीपेक्षा अधिक ग्राह्य मानली गेली

सोपांग उपांगे असलेला (भाग)

सन्निध दोन सारखे अवयव परस्पराजवळ असणे

स्तराधान सिद्धांत कोशिकावरणाच्या प्राथमिक थरावर आतील बाजूस नवीन थर बसून वाढ होते अशी उपपत्ती

आबंधक आश्रय वनस्पतीस बाहेरुन चिकटून राहण्यास उपयुक्त असा अवयव, उदा. जीवोपजीवी कवक वनस्पती

आलग्न adpressed

मृदुहीन कृषि, जलकृषि पोषक द्रावणाच्या साहाय्याने वनस्पतींची कृत्रिम पद्धतीने वाढ (संवर्धन) करण्याची पद्धती (प्रकार), यालाच soiless culture असे म्हणतात. कारण या पद्धतीत नित्याप्रमाणे जमिनीतील खनिज पोषणावर वनस्पती अवलंबून नसतात. water culture, hydroponics

जलजीवपात्र, जलजीवालय सदैव पाण्यात असणाऱ्या वनस्पती व प्राणी यांना नैसर्गिक परिस्थिती प्राप्त करून देणारी व त्यांची वाढ व प्रजोत्पादन यास मदत करणारी कृत्रिम पेटी (पात्र), अशा अनेक पेट्यांतून मोठ्या प्रमाणावर वनस्पती व प्राणी ठेवून त्यांचा अभ्यास व प्रदर्शन करण्याची सोय असलेली संस्था (जलजीवालय)

जलवासी, जलीय, जलचर सदैव पाण्यात असणारे, उदा. शैवले, मासे इ. उदा. नावळी (Ipomoea aquatica Forsk).  a. life जलजीवन पाण्यातील जीवनक्रम, जलजीव (पाण्यात राहणारे सजीव)

आप्य, जलीय पाणी असलेले, पाण्यात केलेले (विद्रव, द्रावण) a. tissue आप्योतक पाण्याचा संचय करणाऱ्या कोशिकांचा समूह, ह्या कोशिकामधून रित्या जागा (मोकळ्या) कमी असून हरितकणूंची संख्याही कमी असते. उदा. मांसल पाने, खोड इत्यादी मरुवनस्पतींचे अवयव watery

सुरण कुल, ऍरेसी वेखंड, सुरण, अळू, गोंडाळ इत्यादी एकदलिकित वनस्पतींचे कुल. बेंथॅम आणि हूकर यांच्या वर्गीकरण पद्धतीत न्यूडिफ्लोरी (नग्नपुष्प) श्रेणीत परंतु हचिन्सन यांच्या पद्धतीत सुरण गणात (ऍरेलीझ) या कुलाचा समावेश आहे, प्रमुख लक्षणे - महाछदाने संरक्षित अस

तापमारी, कुल, ऍरेलिएसी तापमारी (ऍरिलिया), फॅटसिया, पॅनॅक्स, हेडेरा इत्यादी उद्यानवनस्पतींचे लहान कुल, याचा समावेश चामर गणात केला जातो. प्रमुख लक्षणे - वृक्ष, झुडुपे, वेली, राळनलिकायुक्त, पाने साधी किंवा संयुक्त, फुलोरे चामरकल्प किंवा स्तबक, फुले द्विलिंगी

वृक्ष काष्ठयुक्त बहुवर्षायु झाड  tree उदा. कुंभा (Careya arborea Roxb.), चिनी कंदील (Malvaviscus arboreus Cav.)

वृक्षसदृश वृक्षाप्रमाणे मोठे व काष्ठयुक्त

वृक्षस्थ, वृक्षवासी वृक्षावर राहणारे

वृक्षसम, वृक्षसदृश वृक्षासारखे

लहान वृक्ष

१ वृक्षसंवर्धनस्थान, वृक्षालय, वृक्षोद्यान २ वृक्षविज्ञान १ वृक्षासंबंधीच्या संशोधनार्थ बनविलेली बाग २ वृक्षासंबंधीच्या माहितीचे पुस्तक (वृक्षविज्ञान)

वृक्षसंवर्धन लहान मोठ्या वृक्षांची पद्धतशीर लागवड अथवा त्यासंबंधी माहिती

चाप निदर्शक वनस्पतीची उंचीतील वाढ मोजण्याचे कमानी पट्टीचे उपकरण

अंदुककलशधर एक अथवा अनेक अंदुककलशांना आधारभूत दांडा, उदा. मार्चांशिया, फिंबिऍरिया इ. शेवाळी

अंदुककलश शेवाळी, नेचे व तत्सम (नेचाभ) वनस्पतींत आढळणारा सुरईच्या आकाराचा बहुकोशिक व स्त्रीगंतुक (अंदुक) असलेला अवयव

बीजुकपूर्वक बीजुके निर्माण करणारी आद्य कोशिका, हिच्यापासून प्रथम अनेक जनक कोशिका बनून नंतर शेवटी बीजुके निर्माण होतात sporocyte, spore

पूर्वफल काही कवकात आढळणारा, लैंगिक प्रक्रियेनंतर बनणारा व पुढे बीजुककोश निर्मिणारा अवयव

आद्यपरिदली श्रेणी अथवा उपवर्ग Choripetalae

धन्वाकृति, चापाकृति धनुष्याप्रमाणे बाकदार किंवा वाकलेले.

धन्वाकृति, चापाकृति धनुष्याप्रमाणे बाकदार किंवा वाकलेले.

अध्यावरण, बीजोपांग बीजकाच्या तळापासून उगम पावून बीजकाभोवती अंशतः किंवा पूर्णपणे वाढणारे बीजावरण, उदा. लिची, कमळ, विलायती चिंच इ. caruncle  arillus

बीजोपांगयुक्त, अध्यावरणयुक्त बीजोपांग (तिसरे आवरण) असलेले (बीज)

छद्मी अध्यावरण बीजकरंधापासून वाढून बीजकावर पसरलेले बीजावरण, जायपत्री हे जायफळाच्या बीजावरील छद्मी आवरण बीजकाच्या दोन्ही टोकापासून (बीजकरंध व बीजकबंध यापासून) वाढते false aril

प्रशूकी awn

ईश्वरी कुल, ऍरिस्टोलोकिएसी पोपटवेल (कुक्कुटवेल), सापसंद (ईश्वरी) इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा अंतर्भाव मोरवेल गणात (रॅनेलीझ) केला जातो, याची प्रमुख लक्षणे- बहुधा एकाआड एक पानांच्या औषधी, क्षुपे किंवा वेली, फुले मोठी, एकसमात्र व द्विलिंगी, परिदले जुळलेली, केसरदले व किंजदले जुळून किंजकेसराक्ष बनतो, अधःस्थ किंजपुट, बिया अनेक, मृदुफळ किंवा बोंड. हचिन्सन यांनी हे कुल ईश्वरी गणात घातले आहे

शस्त्रसंभार वनस्पतींच्या शरीरावर किंवा शरीरात आढळणाऱ्या स्वसंरक्षक योजना उदा. काटे, दाहक (दंशक, कंडूत्पादक) केस, दुर्गंध, चीक, विषारी द्रव्ये इत्यादी

शस्त्रसज्ज संरक्षक उपांगे असलेले

सुरण कुल, ऍरॉइडी araceae

सुगंधि खमंग वास किंवा रुचि असलेले, उदा. पानाचा ओवा (Coleus aromaticus Lour)

मांडणी, विन्यास खोडावरील पानांची, फुलातील दलांची, किंजपुटातील बीजकांची, इत्यादींची विशिष्ट व्यवस्था

संधिपादप वर्ग Equisetinae

संधियुक्त, सांधेदार सांधे असलेले, सांधलेले, उदा. एक्किसीटमचे खोड, लिंबू किंवा पपनसाच्या पानाचे पाते

कृत्रिम निवड एका जातीतील अनेक वनस्पतींतून (किंवा प्राण्यातून) मनुष्याच्या आवडीप्रमाणे (गरजेप्रमाणे) विशिष्ट गुणयुक्त व्यक्तींची (प्रकारांची) पैदाशीकरिता (किंवा संकर घडवून आणण्याकरिता) केलेली निवड, कित्येक खाद्य वनस्पती किंवा पाळीव प्राणी मनुष्याने शेकडो वर्षे केलेल्या निवडीतूनच उगम पावले आहेत.

क्षेत्रज लागवडीच्या जमिनीतील (वनस्पती) उदा. पुदीना (Mentha arvensis L.)

आरोही, चढणारा गुरुत्वाकर्षणाविरुद्ध वर वाढत जाणारा (अवयव)

आरोह, उद्गम चढण, अवयव (खोड) अथवा वनस्पती किंवा त्यातील द्रव पदार्थ वर चढविला जाण्याची प्रक्रिया (रसारोह)

चषिका, कलश पेला किंवा कुंभ यांसारखा लहान अवयव

रुई (अर्क) कुल, ऍस्क्लेपीएडेसी रुई, मांदार, हरणदोडी, अंतमूळ, माकडी, सोमलता, उतरणी, कावळी, उपळसरी इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा समावेश किराईत गणात (जेन्शिएनेलीझ मध्ये) केला जातो, हचिन्सन यांच्या पद्धतीत करवीर गणात (ऍपोसायनेलीझमध्ये) केला आहे. प्रमुख लक्षणे- औषधी, क्षुपे व वेली, बहुधा दुधी चीक आढळतो, पाने साधी व समोरासमोर, द्विलिंगी, पंचभागी, पूर्ण व नियमित लहान फुले, पाकळ्या जुळलेल्या व त्यावर केसरदलांशी संबंधित तोरण (परिवलय) तसेच केसरदले व किंजदले यांचा किंजकेसराक्ष, बहुधा परागांचे पुंज असून दोन किंजपुटापासून दोन स्वतंत्र पेटिकाफळे व त्यात शिखालू (केसाळ झुबका असलेली) बीजे असतात.

धानीफल धानीकवक वनस्पतीत लैंगिक प्रक्रियेनंतर आढळणारा व धानीबीजुकांची निर्मिती करणारा अवयव apothecium, perithecium

धानीयोगी धानीकवकात आढळणारा प्रजोत्पादक स्त्रीलिंगी अवयव

धानी शैवाक Lichens

धानीकवक वर्ग, ऍस्कोमायसेटीज कवक वनस्पतींपैकी विशिष्ट प्रकारची बीजुके (धानी बीजुके) निर्माण करणारा (सत्यकवक विभागातील) एक गट, उदा. बाजरीवरील अर्गट रोग Eumycophyta, ergot

धानीबीजुक धानीकवकातील प्रातिनिधिक व विविध आकाराचा एककोशिक प्रजोत्पादक घटक, हे धानी नावाच्या कोशिकेत प्रकलाच्या न्यूनीकरण विभागणीनंतर बनतात, संख्येने ही बीजुके चार किंवा आठ असतात व ती निर्मिणाऱ्या कोशिकेस धानी म्हणतात.

धानीजनक तंतू धानी व त्यातील बीजुके निर्माण करणारा तंतूसारखा अवयव

धानी धानीकवकात बहुधा नेहमी आढळणारा बीजुककोश, यातील बीजुके रुजून नवीन कवक वनस्पतीची निर्मिती होते. उदा. किण्व (यीस्ट) या कवकातील धानीत चारच धानीबीजुके बनतात.

अलिंग, निर्लिंग, अलिंगी, अलैंगिक लिंगभेदयुक्त प्रजोत्पादनाचा संबंध नसलेली व बीजुकांच्या साहाय्याने घडून येणारी नवीन वनस्पतीची निर्माणपद्धती. a. organ अलैंगिक अवयव लिंगभेदयुक्त लक्षणाचा अभाव दर्शविणारा अवयव, उदा. बीजुककोश a. reproduction अलिंग जनन लिंगभेद

अनिनालयुतिक निनालयुति नसलेली (वनस्पती) siphonogamous

१ समुखांश २ प्रभाव १ सूर्यप्रकाश वारा पाऊस इत्यादींच्या समोर असण्याच्या प्रक्रियेचे प्रमाण २ वनश्रींच्या किंवा एखाद्या पादपसमुदायाच्या स्वरुपावर बदलत्या ऋतुमानाचा परिणाम.

ऋतुप्रभाव भिन्न हवामानाच्या कालाचा वनस्पति समुदायावर होणारा परिणाम अथवा दृश्य स्वरुपातील बदल.

खर्बर केस किंवा बारीक पुटकुळ्या यामुळे आलेला खडबडीतपणा उदा. पराया (Streblus asper Lour).

जैव आमापन जीवशास्त्रीय दृष्टिकोनातून केलेले मूल्यमापन, नियंत्रित परिस्थितीत एखाद्या पदार्थाचा सजीवावर होणाऱ्या परिणामाचे मूल्यमापन, उदा. गवतांचे पशुखाद्य या दृष्टीने मूल्य निश्चित करण्यास शास्त्रीय पद्धतीचा उपयोग करणे.

सात्मीकरणक्षमता शरीरात वर वर्णन केल्याप्रमाणे सामावुन घेण्याचे सामर्थ्य

सात्मीकरण, समावेशन बाहेरुन घेतलेले अन्नघटक शरीरात सामावून घेणे अथवा शरीराशी एकरुप बनविण्याची प्रक्रिया, यामध्ये अन्नघटकांची रुपांतरे अभिप्रेत आहेत.

संगति, साहचर्य पादपीय समाजशास्त्रातील नैसर्गिक मूलभूत एकक, विशिष्ट पादपीय संघटना, स्थलविषयक घटकातील ऐक्य व स्वरुपदृष्ट्या असलेली एकता इ. वैशिष्ट्ये असलेला वनस्पतींचा नैसर्गिक समुदाय. अनेक वनस्पतींच्या समुदायातील दोन किंवा अधिक प्रधान जाती सतत एकत्र वाढल्य

जाति संगति, जाति साहचर्य दोन किंवा अधिक जाती नियमितपणे वारंवार एकत्र (जवळ जवळ) वाढण्याची घटना.

वर्धी संगति विकासावस्थेत असलेला (म्हणून अस्थिर) वनस्पतींचा विशिष्ट समुदाय. association.

व्यवस्थापन एकत्र असलेल्या भिन्न वस्तू (किंवा गुण) भिन्न गटामध्ये विभागून ठेवण्याची प्रक्रिया उदा. आनुवंशिकीमध्ये एका व्यक्तीत आईबापाकडून आलेले पर्यायी (वैकल्पिक) गुण (घटक) स्वतंत्र राहून प्रजोत्पादनानंतर पुढच्या पिढीत (संततीत) भिन्न अपत्यांत स्वतंत्रपणे उ

तारकावस्था कोशिकेतील प्रकलांच्या विभाजनात स्वतंत्र झालेली रंगसूत्रे कोशिकेच्या मध्यावर वर्तुळाकार मांडली गेल्याने ताऱ्याप्रमाणे भासणारे दृश्य, mitosis

सूर्यफुल कुल, ऍस्टरेसी, कंपॉझिटी compositae

असमात्र, असममित शरीराच्या किंवा विशिष्ट अवयवांच्या बाबतीत प्रमाणबद्धतेचा अभाव, त्यामुळे कोणत्याही पातळीने त्या शरीराचे किंवा अवयवाचे दोन सारखे भाग करता येत नाहीत, उदा. निवडुंगाचे फूल

बाष्पीभवनमापक वाफेच्या रुपाने हवेत जात असलेल्या पाण्याचे मापन करणारे उपकरण, एक सच्छिद्र मृत्तिकापात्र potometer

अणु रासायनिक मूलद्रव्याचा सर्वात लहान घटक.

एटीपी (ऍडिनोसीन ट्रायफॉस्फेट) वनस्पती, प्राणी व सूक्ष्मजीव यांच्या सजीव द्रव्यात सदैव आढळणारा व ऊर्जासंचय करणारा आद्य रासायनिक पदार्थ (संयुग), ही ऊर्जा ऑक्सिडीकर विक्रियांत (कार्बाएहायड्रेट, प्रथिने व मेदी संयुगे यांच्या ऑक्सिडीकरणात) निर्माण होते व तिचा

अपक्षयः, पुष्टिरोध शरीरावयवांच्या अगर विशिष्ट ऊतकांच्या किंवा कोशिकांच्या आकारमानात घट होणे, पोषणातील दोष किंवा रोग ही कारणे त्यास जबाबदार असतात, केव्हा तर अवयव अर्धवट बनतो अगर पूर्णपणे लोप पावतो.

ऊर्ध्वमुख किंजपुटात बीजकरंध वर असलेले (सरळ बीजुक), उदा. सायकस orthotropus

अभिलग्न चिकटलेली (वनस्पती), एक अवयव किंवा काय दुसऱ्यास चिकटून असलेला, उदा. दगडफूल, शैवल

अभिलाग १ चिकटून असण्याची वृत्ती किंवा घटना उदा. परागकोश केसरतंतूस चिकटून असण्याचा प्रकार २ रंगसूत्रातील तर्कयुजाचे स्थान centromere

निमुळते क्रमाने अरुंद होत गेलेले उदा. कांद्याची पात, काही काटे

कर्णिका मनुष्याच्या बाह्य कानाच्या खालच्या भागाप्रमाणे दिसणारा भाग (पानाचा तळभाग) उदा. नेफोलेपिस, नेचा, तरवडीची (Cassia auriculate L.) उपपर्णे

सकर्णिक, पातिवत्, कर्णिकाभ कर्णिकाप्रमाणे पात्याचा तळ असलले (पान), उदा. सालीट, मका, चांदवेल

स्वस्थलविज्ञान, स्वपारिस्थितिकी एखादी वनस्पती जेथे निसर्गतः उगवते, वाढते, फुलते व तेथील परिस्थितीशी एकरुप होते त्यासंबंधीची (ते स्थल व ती वनस्पती यांचे परस्परसंबंधदर्शक) माहिती synecology

प्राधिकारी, कर्ता एखाद्या कुलाचे, वंशाचे किंवा जातीचे नाव ज्या शास्त्रज्ञाने प्रथम प्रसिद्ध केले ती व्यक्ती उदा. Liliaceae Adanson या नावात अंतर्भूत केलेली व्यक्ती (Adanson).

एकस्थ एकाच आश्रय वनस्पतीवर संपूर्ण जीवन काढणारी (वनस्पती) उदा. कवकापैकी काही जाती (काणी तांबेरा, मूळकूज इ.)

एकस्थितत्त्व, एकस्थत्व एकाच आश्रयावर वाढण्याची क्षमता

आत्मयुति केवळ स्वतःच्याच (शरीरातील, फुलातील) पुं व स्त्री गंतुकांचा संयोग

स्वयंजनन पूर्वी सजीव रुपात नसलेल्या कोणत्याही वस्तूपासून होणारी सजीवाची निर्मिती, हा समज अनेक वर्षे प्रचलित होता  abiogenesis  spontaneous generation

स्वयंजात, स्वजात, स्वयंजनित स्वतःपासून निर्माण झालेले

स्वजात (स्वयंजनित) अनुक्रमण, स्वानुक्रमण वनस्पतींच्या समुदायाच्या स्थलातील बदल त्यांच्या प्रक्रियेमुळेच घडून आल्याने त्यात हळूहळू फरक पडून त्याचे अंतिम अवस्थेत रुपांतर होण्याची प्रक्रिया allogenic succession.

स्वयंभव, स्वजात एकाच जातीतील अनेक वनस्पतींत (अथवा प्राण्यांत) दिसणारा, पण स्वसंपादित नसलेला (भेद, गुण, लक्षण).

स्वयंप्रेरित, स्वायत्त शरीराबाहेरील चेतकाशिवाय घडून येणारे, उदा. कोशिकेतील प्राकलाची भ्रमंती, खोडाच्या टोकाची नागमोडीसारखी वाढ (प्रच्यवन) cyclosis, nutation  spontaneous

गुणघटकांचे स्वातंत्र्य (स्वायत्तता) आनुवंशिक गुणांचे,लक्षणांचे किंवा लक्षणांबद्दल जबाबदार असलेल्या घटकांचे एका पिढीतून दुसऱ्या पिढीत उतरताना परस्परांवर अवलंबून नसणे

स्वोपजीवी आपले अन्न स्वतः बनविणारी वनस्पती, दुसऱ्या सजीव किंवा मृत जीवावर अवलंबुन नसणारी वनस्पती.

समगट गुणन व्यक्तीच्या शरीराच्या कोशिकेतील रंगसूत्रांची संख्या तिप्पट, चौपट इ. अशी असून ते सर्व संच एकाच जातीच्या वनस्पतीतून गुणनामुळे आलेले असण्याचा प्रकार allopolyploidy

अलिंग रंगसूत्र लिंगभेदांशी संबंध नसलेले गुणसूत्र chromosome

स्वोपजीवी, स्वयंजीवी, स्वयंपोषी निर्वाहाकरिता दुसऱ्या सजीवावर किंवा मृत शरीरावर अवलंबून नसणारा स्वतंत्र (सजीव), उदा. सर्व हिरव्या वनस्पती autotrophic

स्वयंयुग्मनजी, स्वरंदुकी स्वतःच निर्मिलेली स्त्री व नर गंतुके एकत्र होऊन बनलेल्या रंदुकाने प्रजोत्पादन करणारी

शरद्काष्ठ हिवाळ्यात तयार होणारा लाकडाचा (प्रकाष्ठाचा) भाग, वसंतऋऋतूत तयार होणाऱ्या लाकडापासून हा ओळखता येतो, दोन्हींचे मिळून एक वार्षिक वलय बनते annual ring

साहाय्यक विशेषप्रकारे मदत देणारी (कोशिका) उदा. लाल शैवाले

वृद्धिसंप्रेरक, ऑक्सिन वनस्पतींत वाढीसंबंधी महत्त्वाचे कार्य घडवून आणणारा रासायनिक पदार्थ (दूत), प्राण्यांमध्ये अनेक नलिकाहीन प्रपिंडातून असा अंतःस्त्राव रक्ताद्वारे शरीरात पसरविला जातो. प्रकाशाच्या दिशेकडे खोड वळते याचे कारण प्रकाशाचा परिणाम ह्या संप्रेरकावर होतो

वृद्धिमापक वनस्पतीतील वाढ (लंबन) मोजण्याचे उपकरण

उपलब्ध, प्राप्य प्राप्त करून घेता येण्यासारखे

आराकृति तळापासून टोकाकडे निमुळते होत गेलेले (चांभाराच्या आरीसारखे) निरुंद व टोकदार, उदा. एरिओकॉलॉन व आयसॉएटिस यांची पाने subulate

प्रशूक गवते व शूकधान्ये यांच्या परितुषावर किंवा इतरत्र वाढलेले राठ केसासारखे उपांग उदा. Berberia aristata DC दारुहळद arista

अक्षीय अक्षावरचे, अक्षासंबंधी axis

कक्ष, कक्षा बगल, खोडास पान चिकटलेले असते तेथील बगलेसारखा (कोनासारखा) भाग

अक्षलग्न अक्षाला (आसाला) चिकटून वाढलेले a. placentation अक्षलग्न बीजकविन्यास किंजपुटातील फक्त आसालाच चिकटून असणारी बीजकांची मांडणी, उदा. नागदवणा

कक्षस्थ, कक्षास्थ, कक्षीय पानाच्या किंवा छदाच्या बगलेत असलेला (अवयव), उदा. कळी, फूल, शाखा, काटा इ. उदा. काळा माका (Caesulia axillaris Roxb.)

आस, अक्ष प्रमुख आधारभूत कण्यासारखा अवयव, उदा. खोड, फुलोऱ्याचा दांडा इ. a. daughter जन्याक्ष, उपाक्ष मुख्य दांड्यावर असलेला दुय्यम प्रतीचा अक्ष a. embryonic गर्भाक्ष गर्भावस्थेतील वनस्पतीचे अक्ष a. median अग्रपश्च अक्ष अग्रस्थ व उलट बाजूचा (तलस्थ) भाग

निळा आकाशाप्रमाणे रंग असलेला

अगंतुबीजुक (दोन सारख्या प्रजोत्पादक कोशिकांपैकी फक्त एकापासूनच संयोगाशिवाय बनवलेली प्रजोत्पादक कोशिका उदा. म्युकर उदा. भ्यूकर बुरशी, स्पायरोगायरा शैवल इ. parthenospore

अजोज पिसासारख्या संयुक्त पानाच्या मध्यशिरेवरच्या एकाद्या लसाल उलटी बाजूस दलाचा अभाव असण्याचा प्रकार unpaired

मृदुफळ आठळी (बाठा) नसलेले मगजयुक्त किंवा रसाळ साधे फळ उदा. केळ, संत्र, पेरु, बहुधा यातील कठीण बिया भगजात विखुरलेल्या असतात. उदा. बिर्मी (Taxus baccata L.) (baccate, fruit , berry)

करंडक वर्ग Diatomaceae

दंडाणु साधारणपणे अत्यंत साधी, अतिसूक्ष्म, एककोशिक, लांबट, हरितद्रव्यहीन, परोपजीवी वनस्पती, कधी कधी ही संज्ञा बीजुकजनक दंडाणूंच्या वंशालाच फक्त वापरतात. उदा. विषमज्वर व धनुर्वात इत्यादींचे रोगकारक सूक्ष्मजंतू bacterium

पूर्वसंकर संकरजाच्या आईबापापैकी एकाशी केलेला (झालेला) त्याचा संकर, या प्रयोगामुळे आनुवंशिक लक्षणांचे अनुहरण कसे होते यावर प्रकाश पडतो.

जंतुनाशक सूक्ष्मजंतुंचा नाश घडवून आणणारे (द्रव्य)

विकृतजंतू शारीरिक बिघाड झालेला जंतू, शिंबी (शेंगा येणाऱ्या) वनस्पतींच्या मुलावरील गाठीत हे जंतु आढळतात.

सूक्ष्मजंतुशास्त्र सूक्ष्मजंतूसंबंधी सर्व तपशीलवार माहितीची विज्ञान शाखा

सूक्ष्मजंतुभक्षी सूक्ष्मजंतूंचा नाश करणारे

सूक्ष्मजंतुविकृति सूक्ष्मजंतुपासून उद्भवलेला रोग

सूक्ष्मजंतुरोधक सूक्ष्मजंतूंची वाढ थांबविणारे

शाकाणु, जीवाणु, सूक्ष्मजंतु साधी, अतिसूक्ष्म, एककोशिक, भिन्न आकार दर्शविणारी, हरितद्रव्यहीन, परोपजीवी वनस्पती, काही हालचाल करतात. काही स्वोपजीवी (स्वावलंबी) व काही मृतोपजीवी व जीवोपजीवी असतात. कुजणे, आंबणे, नासणे इत्यादी प्रक्रिया घडविण्याचे व प्रकाश, रंग

सूक्ष्मजंतुसम सूक्ष्मजंतुसारखे

दाडिमक, दाडिमसम डाळिंबासारखे फळ, बीजाभोवती रसाळ आवरण असणारे व अधःस्थ किंजपुटापासून बनलेले मृदुफळ, bacca

तेरडा तेरणा कुल, बाल्समिनेसी रिठा (्अरिष्ट) गणातील फुलझाडांचे एक लहान कुल, याचा समावेश हचिन्सन यांनी हल्ली जिरॅनिएलीझमध्ये (भांड गणात) केला आहे. बेंथॅम व हूकर यांनी यातील वनस्पतींचा समावेश जिरनिएसी कुलात (भांड कुलात) केला आहे. तेरडा कुलात दोन वंश व सुमारे

ध्वजक पतंगरुप फुलात आढळणारी मोठी, रुंद व ठळकपणे दिसणारी पाकळी, उदा. गोकर्ण, तूर, अगस्ता papilionaceous.

लंबकेशी मऊ लांबट केसाचे पुंजके असलेले bearded

अनावृत क्षेत्र, नग्न प्रदेश वनस्पतीची वस्ती ज्यावर अद्याप झाली नाही किंवा असलेली पूर्णपणे नाश पावलेली आहे अशी भूमी.

वल्क, साल जुन्या काष्ठमय खोडाची किंवा मुळाची बाहेरुन संरक्षण करणारी बव्हंशी मृत कोशिकांची बनलेली साल, वल्क या संज्ञेत सजीव त्वक्षाकरासह त्यावरील सर्व मृतकोशिकांचे थर समाविष्ट करतात. cork cambium, cork, ring bark, scale bark

१ ऊषरा २ वंध्य, वांझ १ जीवनास आवश्यक त्या परिस्थितीच्या अभावी नापिक राहिलेली जमीन उदा. वाळवंट, खडकाळ किंवा हिमाच्छादित प्रदेश २ फळ किंवा कार्यक्षम बीज न बनवणारे (फूल) उदा. लागवडीतील केळ, अलू, गुलाब इ. b. bract वंध्यछद बगलेत फूल नसलेले छद उदा. अननस b.

प्रतिबंधक, अवरोधक, रोधक अडसर, अडथळा करणारे, वनस्पतींच्या जातींच्या मुक्त प्रसाराला मर्यादा घालणारा घटक, उदा. उंच पर्वत, प्रतिकूल हवामान, महासागर इ.

तलोद्भव, तलीय, तल किंजपुटात तळापासून उगम पावलेले, उदा. सूर्यफुलाचे बीजक basilar

तलीय कोशिका, आधार कोशिका

तळ, तल वनस्पतींच्या अवयवांचा तळचा भाग basis

मयाळ (उपोदकी) कुल, बॅसेलेसी Chenopodiaceae

गदाफल गदाकवक वर्गात बहुतेक आढळणारा व गदाकोशिका आणि त्यावरची गदाबीजुके निर्माण करणारा प्रजोत्पादक अवयव

गदा शैवाक Lichens

गदाकवक वर्ग, बेसिडिओमायसेटिज सत्यकवकांपैकी काहींमध्ये विशिष्ट प्रकारची गदेसारख्या बीजुककोशावर निर्माण होणारी गदाबीजुके निर्माण करणारा एक गट, उदा. भूछत्रे, तांबेरा, काणी इ. Eumycetae, Eubasidii, Hemibasidii  (Basidiomycetae)

गदाबीजुक गदाकवकामध्ये आढळणारे व गदेसारख्या कोशिकेबाहेर निर्माण होणारे एककोशिक व एकगुणित बीजुक (प्रजोत्पादक अलिंग कोशिका).

गदाकोशिका गदाकवकात आढळणारी विशिष्ट, काहीशी गदेसारखी व प्रजोत्पादक, अखंड किंवा विभागणारी कोशिका, हिच्या टोकावर दोन किंवा चार बीजुके बनून ती सुटून जातात व रुजल्यावर नवीन एकगुणित कवकतंतूंचे जाळे बनते. गदाबीजुके बनण्यापूर्वी गदाकोशिकेत द्विगुणित प्रकल असतो. बीजुके बनण्यापूर्वी न्यूनीकरण विभाजनाने एकगुणित प्रकल बनतात व प्रत्येक बीजुकात एक याप्रमाणे प्रवेश करतात.

तलबद्ध केसरतंतूच्या टोकावर तळाशी चिकटलेला (परागकोश) उदा. टाकळा, तरवड इ.

तलोद्भव basal

तलवर्धी टोकापासून तलाकडे क्रमाने होणारी (फुलोऱ्याची) वाढ, यामुळे सर्वात जून भाग (उदा. फुले) टोकाजवळ व सर्वात कोवळा (अपक्व फुले, कळ्या) तळाजवळ असा प्रकार, उदा. जाई, चमेली, रानटी गुलाब यांचे फुलोरे acropetal, centripetal

परिकाष्ठ वनस्पतींच्या शरीरात अन्नरसाची ने-आण करणाऱ्या जिवंत, लांबट कोशिका (सछिद्र नलिका) व त्यासमवेत आढळणाऱ्या इतर कोशिका, सूत्रे इत्यादींचा संच (ऊतक) b. fibre परिकाष्ठ सूत्र परिकाष्ठातील दृढ आवरणाच्या लांब व मजबूत कोशिका b. hard उपकाष्ठ परिकाष्ठालगतचा

मणिमालाकृति अनेक गाठींचे बनलेले व मण्यांच्या माळेप्रमाणे दिसणारे, उदा. काही मुळे, काही लाल शैवलाचे तंतू, काही केसरदलावरचे केस monoliform

चंचू अवयवाचा किंवा त्यावरील लांबट टोकदार (चोचीसारखा) भाग

प्रशूक awn

शोभापर्ण कुल, बिगोनिएसी बिगोनिया, बिगोनिएला इत्यादी चार लॅटिन नावाच्या वंसातील द्विदलिकित फुलझाडांचे कुल. बेसींनी यांचा अंतर्भाव लोझेलीझ गणात व हचिन्सन यांनी कर्कटी गणात (कुकर्बिटेलीझ) केला आहे. तत्पूर्वी बेंथॅम व हूकर यांनी कृष्णकमळ गणात केला होता. प्रमुख लक्षणे - बहुवर्षायु, भूमिस्थित खोडाच्या औषधीय वनस्पती, काही मुळांच्या साहाय्याने वर चढणाऱ्या वेली, मूलज, सोपपर्ण किंवा एकाआड एक, असमात्र ,साधी पाने, बगलेतील लहान ग्रंथिल अवयव किंवा पानाचे तुकडे यांपासून नवीन वनस्पती बनतात. फुले एकलिंगी, परिदले सुटी, नरफुलात दोन किंवा चार परिदले व स्त्री फुलात दोन ते पाच, केसरदले अनेक, जुळलेल्या दोन ते तीन अधःस्थ किंजदलापासून बनलेल्या किंजपुटात दोन ते तीन कप्पे व त्यात अनेक अधोमुखी बीजके, पंखयुक्त बोंड व अपुष्क बिया, शोभादायक पानांमुळे शोभापर्ण कुल असे या कुलाला म्हटलेले आढळते.

घंटापात्र, हंडी घंटेच्या आकाराचे प्रयोगाकरिता वापरात असलेले खाली अधिक रुंद व वरच्या बाजूस थोडे निरुंद व फुगीर असे काचपात्र

घंटाकृति फुलातील घंटेच्या आकाराचा संवर्त किंवा पुष्पमुकुट उदा. लाल भोपळा, पिवळी कण्हेर इ. campanulate

जैवपट्ट वनस्पतींच्या (पादप) समुदायांच्या भौगोलिक वाटणीवरुन केलेल्या वर्गीकरणातील कमी पातळीवरचे एकक, जैव जिल्हे व जैव प्रांत हे अनुक्रमे त्यापेक्षा वरच्या पातळीतील आहेत. zonation.

अनुच्छेदी पट्ट वनस्पतींच्या मोठ्या समुदायातील नमुन्यादाखल निश्चित केलेल्या क्षेत्रातील एक अरुंद जमिनीचा पट्टा, यातील वनस्पतींची मोजदाद वगैरे करून त्या समुदायातील पादपसंघटनाची माहिती घेण्याची पद्धत आहे.

बेनेटायटेलीझ मध्यजीव महाकल्पातील विलुप्त प्रकटबीज वनस्पतीचा गण, बाह्यरुप, खोड व पान यांची संरचना सायकॅडेलीझ प्रमाणे. दोन्ही प्रकारची बीजुकपर्णे एकाच शंकूत असतात Cycadales, Gymnospermae

जलतलस्थ जीवसमूह खाऱ्या किंवा गोड्या पाण्यात तळाशी राहून जगणारा प्राणी वा वनस्पती यांचा समूह plankton, nekton, pelagic

मृदुफळ bacca  (beccate fruit)

भूर्जकुल, बेच्युलेसी भूर्ज, हॅझेल, कुनिस इत्यादी द्विदलिकित प्रारंभिक (किंवा ऱ्हसित) वनस्पतींचे कुल. याता अंतर्भाव मोरवेल गणात (रॅनेलीझ) सर्वसाधारणपणे केला जातो. तत्पूर्वी नतकणिश गणात (ऍमेटिफेरी) किंवा ओक गणात (क्कर्सिफ्लोरीत) केला जात असे. प्रमुख लक्षणे

द्वि-, दु-, द्विगण-, उभय दोन, दोनदा, दोन्हीने युक्त या अर्थाचा उपसर्ग

द्विकिंज दोन किंजदलापासून बनलेला (किंजपुच, किंजमंडल) उदा. रुई,सदाफुली इ. bicarpellate

द्विकेसली दोन केसले असलेली (कोशिका), उदा. काही शैवले (क्लॅमिडोमोनॅस) अथवा त्यांची गंतुके (क्लॅडोफोरा, उल्व्हा इ.) cilium. gamete

द्विसंलग्न दोन बाजूंनी वेढलेला, प्रकाष्ठाच्या दोन्ही बाजूस ऊतककर व परिकाष्ठ असलेला (वाहकवृंद), उदा. काकडीचे खोड vascular bundle

द्विवर्णी, दुरंगी पानाचे वरचे व खालचे पृष्ठ भिन्न रंगाचे असलेले उदा. बिगोनिया, ताराफळ, कमळ, ट्रॉडेस्कॅन्शिया, उदीचिराइत Exacum bicolor Roxb. two coloured

द्विस्थूलदंतुर पानाच्या कडेवरचे बोथट दाते पुन्हा प्रत्येक दात तसाच बोथट दात्यांनी भरलेला असणे crenate

द्विकंटकाग्र दोन तीक्ष्ण काटे असलेल्या टोकाचे (पान)

द्विप्रदंतुर बाहेर वळलेले पानाच्या कडेवरचे दाते, पुन्हा तसेच दारेरी असण्याचा प्रकार dentate

द्विवर्षायु बीरुजल्यापासून ते पुन्हा बीजाची निर्मिती व त्यानंतर मृत्यु या सर्व घटना दोन वर्षात संपविणारी (वनस्पती), कोबी, मुळा, गाजर इ.

द्विपार्श्व वरचा व खालचा असे दोन भिन्न पृष्ठभाग असलेले (पान व खोड) उदा. जमिनीवर सरपटणाऱ्या वेलीचे (रताळे) किंवा जमिनीत आडवे वाढत असणाऱ्या वनस्पतीचे (आले, कर्दळ) खोड, खोडाशी काटकोन करून वाढणारे पान (जास्वंद, रुई, पेरु इ.) dorsiventral

द्विभिन्न एकाचे दोन भाग झालेले उदा. पान, पाकळी इ.

द्विप्रकेसली दोन प्रकेसले असलेली (कोशिका) flagellum

द्विपुष्पी दोन दोन फुले येणारे उदा. कुळीथ (Dolichos biflorous L.)

द्विपर्णी (प्ररोह) फक्त दोनच पाने असणारा (प्ररोह) उदा. चीड (पाइन) dwarf shoot.

द्विदली दोन दले असलेले संयुक्त पान, उदा. अंजन (Hardwickia binata Roxb.), हिंगण इ. binate, bifoliolate

द्विविध, द्विभक्त द्विधा झालेले, दुभंगलेले उदा. किंजल्क, किंजल, अक्ष

द्विप्रपिंडी दोन प्रपिंड (स्त्रवणाऱ्या ग्रंथि) असलेले उदा. चेंडूफळ (Parkia biglandulosa W A)

टेटू कुल, बिग्नोनिएसी आकाशनिंब, टेटू, पाटल, वाघनखी, मेढशिंगी, कारंजवृक्ष, खडशिंगी, निळा गुलमोहोर (जॅकरंदा) इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा समावेश हचिन्सन यांनी पर्साएनलीझ व बेसीनी नीरबाम्ही गणात (स्क्रोफ्यूलारिएलीझमध्ये) केला आहे. याची प्रमुख लक्षणे - वृक्ष व मोठ्या वेली, संयुक्त, पिसासारखी व समोरासमोर पाने, द्विलिंगी, अनियमित आकर्षक फुले, संदले जुळलेली, पुष्पमुकुट द्व्योष्ठक व जुळलेल्या पाकळ्यांचा, चार केसरदलांपैकी दोन लांब, दोन किंजदलांच्या ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात दोन कप्पे, बोंडात सपक्ष बिया

द्व्योष्ठक दोन ओठांप्रमाणे (संवर्त किंवा पुष्पमुकुट) उदा. तुळस, अडुळसा इ. b. personate द्व्योष्ठक संवृत पाकळ्यांच्या खालच्या ओठावरील उंचवट्यामुळे तोंडाचे भोक फार लहान असणारे, उदा. हरणखुरी b. ringnet द्व्योष्ठक विवृत पाकळ्यांचे दोन्ही ओठ उघडलेल्या

द्विपार्श्व दोन बाजु (डावी व उजवी), वरची व खालची) असलेले, दोन्ही बाजूवर असलेली (उदा. पाने) b. symmetry द्विपार्श्व समात्रता परस्परांशी काटकोन करणाऱ्या दोन पातळ्यांनी किंवा एकाच पातळीने विभागल्यावर दोन सारखे अर्ध होणारी (संरचना)

द्विपार्श्व समात्र दोन किंवा एका पातळीने विभागल्यावर दोन सारखे अर्ध होतात असा (अवयव, बहुधा फूल)

द्विखंडी, द्विपाली, द्विखंडित दोन भाग पडलेले, उदा. कांचन, मर्यादवेल यांची पाने, काही परागकोश (गारवेल, सॅल्व्हिया) गिंको (Gingko biloba), मर्यादवेल (Ipomoea biloba Forsk) ही शास्त्रीय नावे द्विखंडी पानांची सूचक आहेत. bilobate

द्विपुटक १ दोन कप्पे असलेला (किंजपुट) उदा. मोहरी, कोथिंबीर २ दोन कप्यांचे (परागकोश) anther  (two celled)

द्विभागी प्रत्येक मंडलात दोनच भाग असलेले (फूल) उदा. मोहरीकुल dimerous

द्वैती दोन भागांचा, दोन मूलतत्त्वांचा, जोड्यांचा संबंध येत असलेला b. fission द्विभाजन, द्वैती विभाजन प्रत्यक्षपणे एका कोशिकेच्या दोन बनणे, उदा. काही सूक्ष्म वनस्पती व प्राणी

द्विपद नामकरण वनस्पती व प्राणी यांना दोन भाग असलेल्या संज्ञांनी व्यक्त केली जाणारी शास्त्रीय नावे देण्याची पद्धती, यापैकी पहिला भाग वंशनाम व दुसरा त्या वनस्पतीचे (किंवा प्राण्याचे) जाति वैशिष्ट्यदर्शक असतो, एकाच वंशनामाच्या अनेक जाती असतात त्यावेळी भिन्न जातींतील आप्तभाव या पद्धतीने सहज कळून येतात. उदा. वड, पिंपळ, अंजीर व उंबर यांच्या शास्त्रीय नावांतील वंशनाम (Ficus) यावरुन त्या एकाच वंशातील जाती आहेत हे कळून येते. तसेच जातिवाचक नामावरुन प्रत्येकाचे वैशिष्ट्य कळून येते (Ficus benghalensis, F. religiosa, F. carica, F. glomerata इ.), हल्ली या लॅटिन नावापुढे मूळ नाव देणाऱ्या शास्त्रज्ञांचे संक्षिप्त नाव देण्याची पद्धत आहे. (उदा. F. carica L., F.glomerata Roxb.)

द्विपदनाम पद्धति दोन भाग असलेली नावे (संज्ञा) वापरण्याची पद्धत, उदा. प्राणी व वनस्पती यांची शास्त्रीय नावे

द्विप्रकल दोन प्रकले असलेली (कोशिका) nucleus

जीवरसायनशास्त्र सजीव प्राणी व वनस्पती यांच्या शरीरात चालू असलेल्या किंवा त्यांच्या मध्यस्थीने शरीराबाहेर चाललेल्या रासायनिक प्रक्रियेसंबंधीच्या माहितीचे शास्त्र, उदा. शरीरातील पचन, विघटन, संघटन, ऊर्जानिर्मिती, शरीराबाहेरील कुजणे, आंबणे, इत्यादी सूक्ष्मजंतुद्वारे होणाऱ्या घटना, वितंचन

जैव संगति विशिष्ट स्थानातील काही वनस्पती व प्राणी यांचा संयुक्त व मोठा समावास, उदा. टंड्रा, आल्पीय शाद्वल (गवताळ प्रदेश), काष्ठवन, मरुवन इ. यांमध्ये वनस्पती व प्राणी यांचे संयुक्त, लहान व अनेक समुदाय असू शकतात.

जैव समुदाय वनस्पती व प्राणी यांचा नैसर्गिकरीत्या बनलेला एकत्र समुदाय.

जीवजनन विद्यमान व पूर्वी असलेल्या सजीवांपासूनच नवीन जीव उत्पन्न होण्याची नैसर्गिक व सनातन परंपरा abiogenesis

जीवशास्त्रीय, जैव, जीवविज्ञानीय जीवशास्त्रासंबंधी, जीवशास्त्राच्या माहितीचा उपयोग करून, जीवासंबंधी

जैव घड्याळ, जैव कालगणक वनस्पती व प्राणी यांच्या शरीरक्रियेत आढळणारी नियमित दैनिक लयबद्धता, प्रकाश व अंधार यांचा शरीरक्रियेवर होणारा परिणाम अटळ असतो व शरीरक्रियेतील लयबद्धता घड्याळाच्या नियमितपणाशी तुल्य असते. परंतु घड्याळाने दर्शविलेल्या कालगणनेशी संबंधित

जैव वर्णपट एखाद्या मर्यादित विशिष्ट क्षेत्रातील विविध प्राणी व वनस्पती यांच्या उपस्थितीची प्रतिशत (शेकडा) वारंवारता दाखविणारे कोष्टक. b. type (life form) जीवाकृति, जीवरुप सजीवाचे स्वरुप (आकार, आकारमान इ.) पहा life form.

जीवशास्त्रज्ञ, जीववैज्ञानिक सर्व सजीवांचा पद्धतशीर संपूर्ण अभ्यास केलेला तज्ञ.

जीवशास्त्र, जीवविज्ञान सर्व सजीवांचा संपूर्ण अभ्यास व त्यामुळे उपलब्ध झालेले ज्ञान

जीवदीप्ती काही जीवांच्या विशिष्ट रासायनिक शारीरिक प्रक्रियेमुळे उत्पन्न होणारा नैसर्गिक प्रकाश, यामध्ये वितंचनाचा संबंध असावा. उदा. काजव्यांचा प्रकाश, काही सूक्ष्मजंतू व कवक (भूछत्रे) या घटनेस जबाबदार असतात. वास्तविक ही रासायनिक दीप्ती आहे कारण रासायनिक विक्रियेतून ही घटना होते. काही कुजट लाकडातून असा प्रकाश येतो. तसेच अनेक समुद्रातील प्राणीही या प्रकाशामुळे ओळखू येतात.

जीवसंहति विशिष्ट प्रकारच्या परिस्थितीशी समरुप होऊन एकत्र राहणाऱ्या सर्व सजीवांचा सापेक्षतः स्थिर व प्रभावी वनश्रीयुक्त समुदाय, तेथील सर्व सजीवांत एक समतोल आढळतो, उदा. टंड्रा, धुवीय प्रदेश, गवताळ प्रदेश.

जीवमापक सजीवांचे प्रमाण मोजून निश्चित करण्याची पद्धती, उदा. एखाद्या जमिनीतील मातीच्या नमुन्यात असलेल्या जीवांचे प्रमाण निश्चित करण्याची पद्धत.

जीवसांख्यिकी सजीवांच्या अभ्यासात गणित व सांख्यिकी यांचा वापर करून बनविलेले शास्त्र व संपादन केलेले ज्ञान. पैतृक अनुहरण (Law of ancestral heredity) आणि पितृपरागति (Law of filial regression) यांचे सिद्धांत अशा अभ्यासानेच काढले आहेत.

स्वतंत्र पादप पूर्णपणे स्वावलंबी वनस्पती. biont

स्थलविज्ञानीय, पारिस्थितिकीय परिस्थितीतील घटकांसंबंधी. ecological

जीवोपजीवी parasitic. biogenous

जीवभौतिकी भौतिक (वास्तव) शास्त्राच्या दृष्टिकोनातून केलेला सजीवांचा अभ्यास, तपमान, आर्द्रता, वातावरणाचा दाब, समुद्रसपाटीपासून उंची इत्यादी घटकांचा सजीवावर होणारा परिणाम अथवा त्यांच्या प्रतिक्रिया, भौतिक नियमाप्रमाणे घडून येणाऱ्या शारीरिक प्रक्रिया

जीवद्रव्य सर्व सजीवांतील मूलभूत जिवंत पदार्थ protoplasm

जैवगोल, जीवावरण जेथे जीवन शक्य होते असा पृथ्वीभोवतालचा भाग, यामध्ये जमीन, पाणी व वातावरणाचा काही भाग समाविष्ट होतो.

स्थानिक जीव विशिष्ट स्थानातील (स्थानिक) प्राणी व वनस्पती.

जैव जीवासंबंधी, जीवनविषयक b. adaptation जैवानुकूलन इतर वनस्पतीशी यशस्वी स्पर्धा करण्यास स्वरुपात व शरीरक्रियात फरक पडून परिस्थितीशी समरस होण्याची घटना. b. climax जैव चरमावस्था सजीवांनी निश्चित केलेली वनस्पतीसमुदायाची अंतिम अवस्था, उदा. आगीमुळे किंवा

जैव जीवासंबंधी, जीवनविषयक b. adaptation जैवानुकूलन इतर वनस्पतीशी यशस्वी स्पर्धा करण्यास स्वरुपात व शरीरक्रियात फरक पडून परिस्थितीशी समरस होण्याची घटना. b. climax जैव चरमावस्था सजीवांनी निश्चित केलेली वनस्पतीसमुदायाची अंतिम अवस्था, उदा. आगीमुळे किंवा

बायोटीन एच जीवनसत्त्व, यीस्ट या सूक्ष्म कवकाच्या वाढीस आवश्यक कार्बनी पदार्थ

जैव समुदाय b. (physiological race) १ क्रियावैज्ञानिक वाण २ समजननिक वाण ३ जनुकविद्या १ शरीर क्रियांमधील फरक दर्शविणारा त्याच जातीतील लहान प्रकार २ वांशिक (जनुक संचाच्या) दृष्टीने ऐक्य असलेली दुसरी व्यक्ती अथवा अनेक व्यक्तींचा गट ३ स्थानिक समुदायातील सारखी

द्विबीजकी दोन बीजके असलेला (किंजपुट) किंवा खवला, उदा. गिंको, थुजा

द्विपद अक्षाच्या टोकापासून दोन्ही बाजूस वाढलेला b. cyme द्विपद वल्लरी मुख्य अक्षावर शेंड्याला फूल येऊन वाढ खुंटते व नंतर दोन्ही बाजूस दोन फुले येतात, ती साधी वल्लरी उदा. जाई, मोगरा इ. अधिक जटिल प्रकारात त्याऐवजी बाजूस दोन उपाक्ष येऊन त्यांना प्रत्येकी

द्विगुण पिच्छाकृति पिसासारखी दलांची मांडणी असलेल्या संयुक्त पानाच्या मधल्या दांड्याच्या (पर्णाक्ष) दोन्ही बाजूस असलेली दले पुनश्च तशीच विभागलेली असण्याचा प्रकार, उदा. गुलमोहोर, बाभूळ, संकेश्वर, कॉसमॉस (Cosmos bipinnatus Cav.) इ.

द्विधुवी दोन टोके असलेले, कोशिकेतील प्रकलाची अप्रत्यक्ष विभागणी सुरु असता प्राकलाचे अनेक धागे तर्कूसारख्या (घोट्यासारख्या) आकृतीत बांधले गेल्यामुळे दोन टोके असलेली व मध्ये फुगीर असलेली मांडणी

द्विधुवी लुंठ (तर्कू) वर वर्णन केलेली तर्कूसारखी आकृती

१ द्विश्रेणीबद्ध २ द्विमंडलित १ दोन रांगांत असलेले २ दोन वर्तुळे असलेले उदा. संवर्त व पुष्पमुकुट

द्विगुणदंतुर पानाच्या दातेरी कडेवरील दाते पुनश्च दातेरी असण्याचा प्रकार serrate

द्विलिंगी, आंतरराष्ट्रीय चिन्ह ४ + नर व स्त्री प्रजोत्पादक अवयव निर्माण करणारे (दोन्ही अवयव एकाच व्यक्तीवर असणारे) उदा. फूल, वनस्पतीची पिढी. बहुतेक प्राण्यांत दोन स्वतंत्र व्यक्तीवर हे अवयव असतात. काही वनस्पतींत दोन प्रकारची फुले (नर व मादी) एकाच झाडावर (

द्विकंटकित दोन काटे किंवा तत्सम उपांगे असलेले उदा. शिंगाड्याचे (Trapa bispinosa Roxb.) फळ.

द्विबीजुककोशिक दोन प्रकारचे बीजुककोश असलेले अवयव (शंकू, फूल) अथवा वनस्पती

द्विबीजुकी लघु व गुरु अशी दोन प्रकारची बीजुके असलेली (वनस्पती), उदा. सिलाजिनेला, मार्सिलिया, सायकस इ. bisporangiate या संज्ञेला हाच मराठी पर्याय वापरता येईल, कारण दोन प्रकारच्या बीजुककोशात ती बीजुके बनतात sporangium, spore  bisporous

द्वयोपर्णी दोन उपपर्णे असणारी उदा. कापूस, जास्वंद, गुलाब इत्यादींची पाने (bistipulate)

द्विगुण त्रिदली तीन दले असलेल्या संयुक्त पानाचे प्रत्येक दल पुनरपि तिन्हीत विभागून तीन दलके असलेले, ternate

द्वियुजी रंगसूत्रे कोशिकेच्या न्यूनीकरण विभागणीत एकत्र येऊन जोडी जमविणारी समरचित रंगसूत्रे, यापैकी एक नर-गुंतकातून व दुसरे स्त्री गुंतकातून आलेले असून त्यावरील जनुके वैकल्पिक किंवा अविभाज्य गुणाबद्दल जबाबदार असतात. gene, allelomorph, gamete

केसरा कुल, बिक्सेसी केसरी (कडुकवीठ), बिक्सा व इतर दोन वंशांतील जातींचे फार लहान द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, प्रमुख लक्षणे- वृक्ष व झुडपे, सोपपर्ण, अखंड, एकाआड एक पाने, द्विलिंगी पंचभागी फुले, केसरदले अनेक, ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात एक कप्पा व त्यात अनेक बीजके, बोंडात अनेक सपुष्प बिया असतात. केसरी (Bixa orellana L.)

ब्लॅकमन विक्रिया प्रकाशाच्या साहाय्याने अन्ननिर्मिती (प्रकाश संश्लेषण) करण्याच्या वनस्पतींतील प्रक्रियेत प्रकाशाच्या अभावी घडून येणाऱ्या सर्व रासायनिक विक्रिया, यानाच तिमिर विक्रिया म्हणतात. ब्लॅकमन या शास्त्रज्ञांनी प्रथम निदर्शनास आणल्याने त्यांचे नाव दिले गेले आहे. अंधार विक्रिया असेही म्हणतात.

गेळा, फुगा, आशय हवेने भरलेला व त्यामुळे हवेत किंवा पाण्यात तरंगण्यास उपयुक्त असा अवयव उदा. शैवले (सरगासम, फ्यूकस), चीडचे परागकण

फुगीर, आशयित फुगे असलेला, फुगलेला

पाते पानाचा पसरट व बहुधा हिरवा भाग, काही जमिनीवरील खोडांची खवल्यासारखी पाने हिरवी नसून पाती अरुंद असतात. पाकळ्यांचा पसरट भाग, phyllode  lamina, epipodium

उपजत, जन्मजात जन्मापासून असलेले व बाह्यपरिस्थितीमुळे प्राप्त न झालेले उदा. शारीरिक फरक, भेद germinal, congenital

रक्तस्त्राव वनस्पतींच्या बाबतीत जखमेतून रस किंवा चीक वाहण्याची प्रक्रिया, नीरा, माडी, ताडी हे रसच होत exudation

संमिश्र अनुहरण आईबापापासून संततीत उतरताना पूर्वी असलेल्या पर्यायी लक्षणांचे होणारे मिश्रण, येथे एका लक्षणाचा दुसऱ्यावर अंशमात्र प्रभाव दिसतो. गुण दोष युक्त लक्षणे अनेक जनुकांमुळे प्राप्त होतात त्यावेळी संततीत त्यांचा आविष्कार पूर्णपणे आढळणे शक्य नसते.

आधार कणिका कोशिकेतून बाहेर निघालेल्या केसासारख्या बारीक (प्रकेसलाच्या), जीवद्रव्याच्या धाग्याच्या तळाशी असलेला सूक्ष्म कण flagellum.

१ राग २ बहर, पुष्पपुंज १ पृष्ठभागावर येणारा पातळ थर, उदा. शैवलाचा थर पाण्यावर विशिष्ट ऋऋतुत येतो, मेणाचा थर पानावर येतो. २ फुले येणे (बहार) किंवा फुलांचा झुबका येणे

नील हरित शैवले, निळी हिरवी शैवले (वर्ग), सायनोफायसी निळसर, काळसर, क्वचित गर्द हिरव्या रंगाच्या शैवल वनस्पती, इतर शैवलांशी तुलना करता, ह्या अधिक साध्या व पुरातन आणि काही बाबतीत सूक्ष्मजंतूशी तुल्य असतात. प्रमुख लक्षणे - एककोशिक किंवा अनेक कोशिक, तंतुमय, प्

गोलाग्र, बोथट गोलसर टोक असलेला (अवयव), उदा. काही शैवल व कवक यांचे तंतू, शिंबा, पानाचे टोक इ.

कायकोशिका, तनुकोशिका प्रजोत्पादक अवयवांखेरीज शरीराच्या इतर कोणत्याही भागातील कोशिका, काही शंकुधारी वनस्पतींत ज्या पासून नर कोशिका बनतात तिला हीच संज्ञा वापरतात.

रुतण, दलदल ओली व अत्यंत भुसभुशीत (सुविरल) जमीन, यात विशिष्ट वनस्पतीच वाढू शकतात. उदा. स्फॅग्रेसी कुलातील शेवाळी, ओक, क्रेनबेरी इत्यादींच्या काही जाती

सोट, स्तंभ वृक्षाच्या खोडाचा कठीण, सरळ व शाखाहीन भाग

शाल्मली कुल, बॉम्बॅकेसी लाल सावर, सफेत सावर, गोरख चिंच, बाल्सा इत्यादी द्विदलिकित फुलझाडांचे स्वतंत्र कुल Malvaceae (जास्वंद कुल)

भोकर कुल, बोरॅजिनेसी भाकर, छोटा कल्प, धत्रंग (दत्रंग, अजानवृक्ष) त्रिपक्षी, गोंदणी, लिचरडी इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल याचा अंतर्भाव बेसींच्या पद्धतीत भोकर गणात (पोलेमोनिएलीझ) केला असून हचिन्सनच्या पद्धतीत भोकर गण (बोरॅजिनेलीझ) वरच्याहून अलग केला आहे. या कुलाची प्रमुख लक्षणे- फुलोरा- वृश्चिकाब वल्लरी, फुले द्विलिंगी, बहुधा नियमित, पंचभागी, पाकळ्या जुळलेल्या, नलिकाकार, विविधाकृति पुष्पमुकुट, केसरदले पाच व पाकळ्यास तळाशी चिकटलेली, दोन किंजदलांचा ऊर्ध्वस्थ किंजपुट, फळ अश्वगर्भी किंवा चार कपालिकांचे, वृंत्ताक कुल (सोलॅनेसी) व हरिणपदी कुल यांचे या कुलाशी आप्तभाव असून त्यांचाही अंतर्भाव याच गणात (पोलेमोनिएलीझमध्ये) केला जातो.

भोकरगण, बोरॅजिनेलीझ Boraginaceae

बोर्डाए मिश्रण साधारणपणे ४ पौंड मोरचूद, ४ पौंड चुना, सुमारे ५० गॅलन पाण्यात एकाचवेळी मिसळून कवकजन्य रोगावर (रोगी वनस्पतीवर) शिंपडण्याचे मिश्रण, यातील घटकांचे प्रमाण जरुरीप्रमाणे बदलून वापरतात.

मृदुतकावरण, सीमावर्ती मृदुतक वाहक घटकाभोवती असलेले, मृदु कोशिकांच्या एक किंवा अधिक थरांचे आवरण.

अनुलिप्त खात (खाच), वलयी गर्त सभोवार वलय असणारी खाच, विशेषेकरून प्रकाष्ठाच्या कोशिकावरणावर (प्रकटबीज वनस्पतीतील) आढळते, दोन जवळच्या कोशिकावरणाची जाडी वाढत असता काही भाग पातळ राहून, काही भाग पूर्वीच्या आवरणापासून अलग राहतो तो खाचेभोवती वलयाप्रमाणे दिसतो.

पिटिका फळावर, देठावर, तंतूवर किंवा बीजावर असलेला उंचवटा.

एकपद शुंडी (वल्लरी) शेंड्याला फूल आल्याने मुख्य अक्षाची वाढ खुंटते व नंतर एका बाजूस बगलेतील कळीपासून उपाक्ष वाढतो व त्याचीही तीच गत होते. पुढे हाच प्रकार एकाच बाजूस नवीन उपाक्ष क्रमाने वाढून शेवटी एक वाकडा सोंडेसारखा फुलोरा बनतो. उदा. गेळफळ, हॅमेलिया इ.

शास्त्रीय उद्यान वनस्पतीशास्त्राच्या दृष्टीने वनस्पतींची मांडणी केली असून त्याशिवाय प्रायोगिक कार्याच्या व संशोधनाच्या सोयी उपलब्ध असलेली बाग

वनस्पतिशास्त्रज्ञ, वनस्पतिविज्ञ वनस्पतिशास्त्राचा संपूर्ण अभ्यास करून तसेच त्यामधील काही शाखांमध्ये संशोधन करून एकंदरीत पारंगत असलेली व्यक्ती.

वनसंचार आपले नैसर्गिक जीवन जेथे अनेक वनस्पती चालू ठेवतात अशा वने, उद्याने, उपवने इत्यादी ठिकाणी जाऊन त्यांच्या विषयीची माहिती मिळविणे

वनस्पतिविज्ञान, वनस्पतिशास्त्र १ सर्व प्रकारच्या वनस्पतींची तात्त्विक व व्यावहारिक माहिती मिळवून त्यांच्यासंबंधींचे निश्चित ज्ञान संकलन करणारी ज्ञानशाखा. यालाच कोणी उद्भिज्जशास्त्र, वानसशास्त्र अशीही नावे दिली आहेत. २ वनस्पतिविज्ञानाबद्दलचे पाठ्यपुस्तक, स

बृहत्तर शाखा, महाशाखा सर्वात मोठी फांदी

बद्धजल प्राकृतिक गुणधर्मामुळे एखाद्या वस्तूच्या पृष्ठभागात शोषून ठेवलेला पाण्याचा अंश adsorption, free water

ऱ्हस्व- आखुडपणा किंवा खुजेपणा दर्शविणारा उपसर्ग. b. blast ऱ्हस्व प्ररोह मर्यादित वाढ असलेला पल्लव पहा spur b. cladous ऱ्हस्वशाखी फार आखूड फांद्या असलेले (झाड) b. form ऱ्हस्वरुपी एकाच आश्रय वनस्पतीवर वाढणाऱ्या तांबेरा नावाच्या कवकीय रोगातील वर्षाबीजुकीय

छद फुले अथवा फुलोरा व त्याच्या फांद्या यांच्या तळाशी असलेला लहान खवल्यासारखा संरक्षक अवयव, केळीच्या फुलोऱ्यावर जाड तांबूस व चिवट मोठी छदे (महाछदे) येतात तर केवड्याच्या फुलोऱ्यावर मोठी पण सुवासिक छदे येतात. spathe  (hypsophyll)

छदशल्क शंकुधारी वनस्पतींवरील स्त्री शंकूवर बीजधारी खवल्याखाली असणारा लहान खवल्यासारखा संरक्षक अवयव

सच्छद छद्राचा आधार असलेले (फूल किंवा फुलोरा) उदा. बुगनवेलीया, पानचेटी इ.

छदीभवन पुष्पदलांचे छदासारख्या उपांगांत रुपांतर होण्याची प्रक्रिया bract

सच्छदक छदक असलेले (फूल), उदा. खडशेरणी,

छदक फुलोऱ्याच्या तळास असणारे अवयव ते छद मानून फुलाच्या तळास असलेल्यास छदक म्हणतात. उदा. गोकर्ण, घेवडा इ. bractlet

शाखा फाटा, फांदी, मुख्य खोडापासून (अक्षापासून) वाढलेला व सर्वसाधारणपणे तशीच संरचना, आकार व कार्य असलेला दुय्यम अथवा तिय्यम दर्जाचा अक्ष.

शाखा विवर खोडावरील ज्या स्थानापासून शाखा निघते तेथील वाहक उतकांच्या चितीत (स्तंभात) पडलेली फट (खिंड)

शाखा प्रतान तणाव्यात रुपांतर झालेली शाखा उदा. द्राक्षवेल.

शाखालेश शाखेतील वाहक वृंदाशी खोडातील वाहक भागाला (रंभाला) जोडणारा वाहक भाग

शाखित, सशाख, शाखायुक्त फांद्या (शाखा) असलेल (खोड)

शाखाबंध, शाखाविन्यास प्रमुख अक्षापासून निघालेल्या नवीन शाखांचा उगम, विस्तार व मांडणी (अथवा त्या संबंधीची माहिती).

शाखाहीन, शाखा नसलेले

लघूतर शाखा, लघुशाखा लहान फांदी,

ग्रीष्मबीजुक जाड आवरणाचा बहुधा काही काळ विश्रांति घेणारा व बहुधा काळपट रंगाचा काही कवकात आढळणारा प्रजोत्पादक घटक (बीजुक), उदा. काणी Ustilaginales. ureldospore, summer spore

मोहरी (सर्षप) कुल cruciferae.

श्वसन रंध, वातरंध हवा आत बाहेर जाण्याकरिता असलेले छिद्र b. root श्वसनमूळ वायुविनिमय करण्याकरिता विशेषत्व पावलेले मूळ अथवा मुळाचा भाग. खाऱ्या दलदलीतील जमिनीतील मुळापासून जमिनीवर आलेल्या उभ्या शाखा, त्यावरील वल्करंधातून हवेची ये-जा घडून येते कारण अशा जमिनीत

१)प्रजा, संतति २) प्रजनन १ विशिष्ट गुणयुक्त प्रकार, वंश किंवा अवलाद २ पैदास करणे, प्रजनन करणे वनस्पतींतील किंवा प्राण्यांतील जाती व विशिष्ट प्रकारांची निर्मिती b. in अंतःप्रजनन अगदी जवळच्या आप्तसंबंधात प्रजोत्पादन घडवून आणणे, हा प्रकार सुप्रजाननाच्या

ऱ्हस्व- खुजेपणा (आखुडपणा) दर्शविणारा उपसर्ग. b. stigma ऱ्हस्वकिंजल्क फार आखूड किंजल्क (स्त्री केसराचे टोक) असलेले, उदा. सोमलता (Sarcostemma brevistigma Wight)

प्राकलतंतु कोशिकेतील मध्यवर्ती प्राकलखंडापासून निघून कोशिकावरणाच्या जवळ असलेल्या प्राकलस्तराशी जोडणारा तंतूसारखा भाग (धागा), उदा. स्पायरोगायरा शैवलाच्या तंतूतील कोशिका

रोम, शूक ताठर केस

रोमश ताठर जाड केस असलेला (अवयव) उदा. भेंडीची पाने किंवा भोपळ्याची पाने अथवा खोड

रुंदपानी, विस्तृतपर्णी रुंदट किंवा पसरट असलेले झाड उदा. पळस, साग इ.

अननस (आपनस) कुल, बोमेलिएसी अननस, टिलँड्सीया इत्यादी एकदलिकित वनस्पतींचे कुल. बेसींच्या पद्धतीत या कुलाचा अंतर्भाव केसर गणात (इरेडेलीझ) केला असून हचिन्सन यांनी अननस गण या स्वतंत्र गणात केला आहे. प्रमुख लक्षणे- काही गुच्छाकृती औषधीय वनस्पती व अपिवनस्पती, फुलोरा सच्छद, द्विलिंगी किंवा एकलिंगी विभागी फुले, परिदल मंडले दोन, केसरदले सहा व कधी तळाशी चिकटलेली, किंजपुटात अक्षलग्न बीजके व तीनच कप्पे, बीजे सपुष्क, सपक्ष व केसाळ

पिंगल शैवले, फीओफायसी (वर्ग) हरितद्रव्याव्यतिरिक्त एक पिंगट द्रव्य प्राकणूत असणाऱ्या व बहुधा खाऱ्या पाण्यात आढळणाऱ्या शैवलांचा गट, वनस्पती अनेककोशिक व मोठ्या, प्रजोत्पादक कोशिका (बीजुके, गंतुके) चलनशील व बाजूस दोन असम केसले असलेल्या, सलिंग व निर्लिंग प्रज

बाऊनी हालचाल (आंदोलन) कलिल विद्रवातील सूक्ष्म कणांची सतत चालू असणारी सूक्ष्म हालचाल, द्रवपदार्थांच्या रेणूंशी त्या सूक्ष्म कलिककणांच्या असंतुलित (तोल नसलेल्या) भडिमारामुळे (माऱ्यामुळे) ती घडून येते.

शेवाळीवेत्ता (विज्ञ) शेवाळासंबंधी अधिकतर ज्ञान संपादित केलेला (शास्त्रज्ञ)

शेवाळी विज्ञान शेवाळी (बायोफायटा) संबंधीची माहिती

शेवाळी विभाग, बायोफायटा शैवलांपेक्षा अधिक प्रगत तथापि वाहक उतकांचा पूर्ण अभाव असलेल्या आणि नेचाभ (टेरिडोफायटा) वनस्पतींशी प्रजोत्पादक अवयव (रेतुकाशय व अंदुककलश) व पिढ्यांचे एकांतरण या बाबतीत साम्य असलेल्या हरितद्रव्ययुक्त वनस्पतींचा गट. सर्वसाधारणपणे या वनस्पती स्थलवासी असूनही त्यांचे प्रजोत्पादन बाहेरील पाण्यावाचून घडून येत नाही म्हणून त्या संदर्भात यांना जलस्थलवासी म्हणणे योग्य, ह्या वनस्पतींमध्ये ठळकपणे ओळखली जाणारी (एकगुणित) पिढी प्रजोत्पादक नर व स्त्री कोशिका (गंतुके) बहुकोशित अवयवांत निर्माण करते व त्यांच्या संयोगाने बनलेली संयुक्त कोशिका (रंदुक) त्याच जनक वनस्पतीवर पोसली जाते व तिच्यापासून दुसरी अलिंगी प्रजोत्पादक कोशिका (बीजुके) बनविणारी पिढी (द्विओगुणित किंवा बीजुकधारी) वाढते. या बीजुकांपासून पुनरपि पहिली (गंतुकधारी) सारखी प्रमुख वनस्पती निर्मिली जाते. याप्रमाणे या दोन पिढ्यांत (एकगुणित व द्विगुणित) एकांतरण असते. ह्यापैकी अत्यंत प्रगत वनस्पतींना नाजुक पाने, खोड व केसासारखी मुळे असतात व त्यांची संरचना फारच साधी असते. यकृतका, शृंगका व हरितका असे यामध्ये तीन वर्ग मानतात.

मुकुल, कुङमल, कलिका, कळी, कोरक खोडावरील सर्व अवयव अविकसित अवस्थेत एकत्र सामावून ठेवणारी संरचना, विकास पूर्ण होताना तिचे रुपांतर साध्या शाकीय अवयवात किंवा फुलात होते, अविकसित प्ररोह, कायक वनस्पतींत ही संज्ञा शरीराच्या प्रजोत्पादक, साध्या व स्वतंत्र होणाऱ्या घटकास वापरतात.

कलिका फुलाची कळी reproductive bud

कोरक शल्क कळीच्या संरक्षणार्थ तिच्यावर प्रथम असणारे व नंतर गळून पडणारे खवल्यासारखे उपांग उदा. पिवळा चाफा, वड, फणस इत्यादींचे खवले उपपर्णे होत व ती पुढे गळून पडतात. आले, कर्दळ यांच्या जमिनीतील खोडावर खवले असतात.

कोरक शाकीय अवयवांचा अंतर्भाव करणारी कळी vegetative bud

मुकुलन १ कळ्या येणे २ एका कोशिकेवर दुसरी व पुढे तिसरी किंवा चौथीही येणे उदा. किण्व ३ डोळा बांधणे, कळीचे कलम बांधणे gemmation, grafting

कंद रसाळ खवल्यांनी वेढलेले, बिंबात रुपांतर पावलेले व जमिनीच्या पृष्ठभागाखाली वाढणारे संक्षिप्त खोड, यापासून खाली आगंतुक मुळे असून खवल्यांच्या बगलेतून वाढणाऱ्या कळ्यापासून नवीन कंद बनतात व शाकीय उत्पत्ति होते. कंदाचे काही प्रकार हवेत खोडावर येतात. b. scaly

लघुकंद कंदापासून आलेला लहान अपत्यकंद

कंदधर कंदधारी, कंद असणारी वनस्पती, कंदाचे काही प्रकार पानांच्या बगलेत किंवा फुलोऱ्यातही येतात उदा. घायपात, कारंदा (Dioscorea bulbifera var. sativa Prain)  bulbil

कंदिका लहान कंद, पानांच्या बगलेत किंवा कडेवर वाढलेली लहान गाठीसारखी किंवा फक्त सूक्ष्म मांसल पानांच्या झुबक्यासारखी प्ररोहरुप संरचना, ही मूळच्या वनस्पतीपासून योग्य काली तुटून पडते व नवीन वनस्पती निर्माण करते. उदा. कारंदा, घायमारी, घायपात इ. सायकसच्या खोडास तळाजवळ येणारी कळी (लहान प्ररोह) व अननसाच्या फळाखाली खोडापासून येणारी लहान कळी कंदिकाच मानतात. त्या अलग करून नवीन वनस्पती बनविता येतात.

कंदक पानाच्या किंवा फुलोऱ्याच्या बगलेत अथवा अनित्य ठिकाणी येणारा कंद

कंदधर, कंदकल्प कंद धारण करणारी किंवा कंदासारखी संरचना असणारी (वनस्पती) उदा. भुईचाफा, नागदवणा, निशिगंध bulbous

कंदकेश फुगीर तळाचा केस, उदा. आग्या, खाजोटी यांचे दाहक केस

पीटिकायुक्त, पुळीदार फोड किंवा पुटकुळ्या आलेले, उदा. कोबीचा सॅव्हॉय जातीची पाने

चलिग्र कोशिका, प्रेरक कोशिका (पेशी) पूर्णपणे भरल्यावर फुगणाऱ्या व पाणी कमी झाल्यावर आकुंचन पावणाऱ्या अपित्वचेतील मोठ्या कोशिका. यांच्या प्रसरण व आकुंचन यामुळे पानांच्या कडा जवळ येऊन सुरळी बनणे किंवा ती पुन्हा उलगडून पान पसरणे घडून येते. अशा यंत्रणेमुळे बा

वृंद जुडगा. अनेक विशिष्ट कोशिकांचा किंवा उतकांचा संच. कोशिकारुप तंतूंचा किंवा सूत्रांचाही संच बनतो. वाहक कोशिका व वाहिन्या यांचेही संच आढळतात, त्यास वाहक संच म्हणतात. b. cap वृन्दत्राण वृन्दातील परिकाष्ठाबाहेरचा अर्धचंद्राकृति घनकोशिकांचा संच b. sheath

वृंदान्त, वृंदाग्र वाहक संचाच्या शेवटी असलेला भाग, उदा. पानांच्या संरचनेतील मध्यभागी असलेल्या कोशिकांच्या समूहातील वाहक घटकांचा शेवटचा भाग.

वृंद किण पान गळून पडतेवेळी त्याच्या तळात खोडातून जाणाऱ्या वाहक वृंदाचा खोडावर पडलेला वण.

तरणक्षमता, प्लावकता हवेत किंवा पाण्यात तरंगण्याचे सामर्थ्य

१ अंकुशफल २ कंटवेष्ट ३ ग्रन्थि १ आकड्यासारखे उपांग असलेले फळ २ फळाचे काटेरी आवरण, उदा. निचर्डी, धोत्रा ३ गाठ burr

रोमस्थली, रोमासन ताठर केस असलेले पुष्पासन receptacle.

बर्गंडी मिश्रण चुन्याऐवजी सोडा (सोडियम कार्बाएनेट) मिसळलेले बोर्डाए मिश्रणासारखे फवारण्याचे औषध. Bordeaux mixture.

गुग्गुळ कुल, बर्सेरेसी काकड, धूप, गुग्गुळ, बोळ, सालाई इत्यादी द्विदलिकित व उष्णकटिबंधातील वनस्पतींचे लहान कुल, याचा अंतर्भाव भांड गणात (जिरॅनिएलिझमध्ये) केला जातो. प्रमुख लक्षणे - वृक्ष व झुडपे, बहुधा संयुक्त, एकाआड एक पाने, बाल्सम व राळ यांनी भरलेल्या नलिका असतात. फुले लहान, बहुधा एकलिंगी, बिंबयुक्त, चार पाच भागी, दोन केसरमंडले असल्यास बाहेरचे पाकळ्यासमोर व आतील एकाआड एक, जुळलेली किंजदले ३-५ व ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात अनेक कप्पे व प्रत्येकात २ बीजके, फळ अश्मगर्भी वा बोंड, बिया अपुष्क, काकड (Garuga Pinnata Roxb.)

उपक्षुप जमिनीलगत अनेक फांद्या असलेली लहान काष्ठयुक्त वनस्पती, लहान झुडुप shrub  undershrub

उपक्षुप जमिनीलगत अनेक फांद्या असलेली लहान काष्ठयुक्त वनस्पती, लहान झुडुप shrub  undershrub

कुड्म भूछत्राचे छत्र व दांडा स्पष्टपणे (पूर्णपणे) बनून दिसण्यापूर्वीची गोळीसारखी प्रारंभिक अवस्था mushroom.

आधारमूळ मोठ्या वृक्षांना जमिनीजवळ खोडाला आधार देण्याकरिता बुंध्यापासून निघालेले व जमिनीत गेलेले फळीसारखे मूळ, उदा. गुलमोहोर, गोरखचिंच, सावर, रबर इ. (plank root)

सी पुष्पसूत्रात पुष्पमुकुटाबद्दल वापरलेले आद्याक्षर floral formula, corolla

नागफणा कुल, कॅक्टेसी नागफणा व काही निवडुंगाच्या जाती ह्या फुलझाडांचे (द्विदलिकित) कुल. बेंथॅम आणि हूकर यांनी याचा अंतर्भाव फायकॉइडेलीझ या नावाच्या गणात व एंग्लर आणि प्रँटल यांनी नागफणा गणात (ऑपन्शिएलीझ) केला आहे. प्रमुख लक्षणे - बहुतेक सर्व काटेरी, पर्णहीन व मांसल लहानमोठ्या मरुवनस्पती, अर्धचक्रीय, अग्रपश्च किंवा अरसमात्र, द्विलिंगी फुलात संवर्त व पुष्पमुकुट यातील दले अनेक, सर्पिल व संक्रमक तसेच केसरदले व किंजदले अनेक, किंजपुट अधःस्थ, एकपुटक व त्यात अनेक तटवर्ती बीजकाधानी, मृदुफळ, सर्वत्र काट्यांचे झुबके, बागेला कुंपणाकरिता व काही जाती शोभेकरिता लावतात.

शीघपाती लवकर गळून पडणारी (पाने, पुष्पदले इ.) उदा. वड, पिंपळ यांची उपपर्णे, संदले (अफू), प्रदले (पिवळा धोत्रा), पाने (शेंज) इ.

नीलाभ, आकाशी फिकट निळे, किंचित निळे, निळसर

संकेश्वर (शंकेश्वर) कुल, सीसॅल्पिनिएसी संकेश्वर, सागरगोटा, दिवी-दिवी, पतंग, टाकळा, तरवड, चिंच, बाहवा, कांचन, लाल अशोक इत्यादी कमीजास्त परिचित व द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. याचा समावेश इतर दोन (शिरीष कुल व पलाश कुल) कुलांसह शिंबी गणात (लेग्युमिनोजी) केला जा

झुबकेदार, पुंजकल्प झुबक्याप्रमाणे जमिनीतून वर वाढलेले, उदा. काही गवते, नागदवणा, गवती चहा, कुमूर (Pancratium triflorum Roxb).

कॅफीन कॉफी पूड ज्या वनस्पतीच्या (Coffea arabica L.) फळापासून बनवितात त्या फळातील विशिष्ट क्षाराभ द्रव्य

नवजीव (नूतनजीव) महाकल्प, केनोझोइक ईरा सुमारे ६.५ कोटी ते ११ हजार वर्षांपूर्वीचा भूशास्त्रीय कालखंड

रिक्ताक्ष, नलिकाक्ष नळीसारखे पोकळ खोड असलेले उदा. नावळी, कळक बोरु

शुडिका फुलातील परिदलांच्या कोणत्याही भागापासून खाली वाढलेले नळीसारखे (व मधाने भरलेले) किंवा सोंडेप्रमाणे उपांग उदा. तेरडा, काही आमरे (ऑर्किड)

शुंडिकायुक्त शुंडिका असलेले, उदा. आमर (Haebenaria longicalcarata Rich)

उभयपरिदली परिदलांची दोन्ही (संवर्त व पुष्पमुकुट) मंडले असलेला एकदलिकित वनस्पतींचा गट

चूर्णीभवन खटमय (चूर्णीय) होणे, कोशिकावरणात, कोशिका द्रव्यात किंवा केसात चूर्णीय (खट) द्रव्याचा अंदर्भाव होणे. उदा. वडाच्या पानाच्या अपित्वचेतील काही कोशिका, कारा या शैवलाच्या कोशिका cystolith

खटद्वेष्टी, खटत्यागी चुनखडीच्या जमिनीत न वाढणारी (वनस्पती) calciphobous.

खटप्रिय चुनखडीच्या जमिनीवर विशेषत्वाने वाढणाऱ्या (वनस्पती)

खटद्वेष्टी, खटद्वषी चुनखडीची जमीन न मानवणाऱ्या (वनस्पती)

वृद्धिप्रेरक द्रव्य, कॅलीन वाढीला उत्तेजन देणारा पदार्थ, मूलोत्तेजक (rhizocaline) हा मुळांच्या वाढीस चालना देणारा, क्षोडोत्तेजक (caulocaline) हा खोडाच्या वाढीस चालना देणारा.

किण जाडसर चट्टा, किणकामुळे बनलेली खपली callus.

किणमय, कॅलोज एक कार्बाएहायड्रेट - १ दाहक क्षारात विद्राव्य

किणक १ परिकाष्ठाच्या छिद्रयुक्त नलिकेतील आडव्या पडद्यावर (चाळणीवर) हिवाळ्यात बसणारा कॅलोज पदार्थाचा थर २ जखमेभोवती असलेल्या निकोप व जिवंत कोसिकांपासून जखमेवर बसणारा रसाळ नरम कोशिकांचा थर (किणोतक callus tissue) यापासून पुढे त्वक्षाकोशिका तयार होउन जखमेचे

चषक पेला या अर्थी ग्रीक उपसर्ग

प्रदलीभवन संदलाचे पाकळ््यात रुपांतर होण्याची अनित्य घटना.

संवर्ती उपवर्ग, क२लिसिफेरी हचिन्सन यांनी संमत केलेला व संवर्ताची उपस्थिती निश्चितपणे असलेला एकदलिकित वनस्पतींतील (वर्गातील) एक गट, यामध्ये मूलक्षोड असतेच. calyx.

संवर्तपुष्पी (श्रेणी) Thalamiflorae

संवर्तपुष्पा पाकळ्या व केसरदले यांना चिकटून असलेला संवर्त धारण करणारी (वनस्पती)

संवर्ताभ श्रेणी, कॅलिसिनी बेंथॅम व हूकर यांच्यामते संवर्तासारखी व पातळ परिदले असलेल्या फुलांच्या एकदलिकित वनस्पतींचा गट Monocotyledons.

संवर्तीय, संवर्ती संवर्ताशी संबंधित अथवा संवर्ताचे

संवर्ताभ संवर्तासारखे

संवर्ताभ संवर्तासारखे

अपिसंवर्तयुक्त संवर्तासारखा भाग, संवर्ताखाली असलेले (फूल).

१ अपिसंवर्त २ चषिका १ संदलाखाली असलेल्या पानासारख्या उपांगांचे (छदांचे) वर्तुळ उदा. जास्वंद २ बीजुककोशांच्या तळाशी असलेला लहान पेल्यासारखा अवयव उदा. श्लेष्मकवक. calyculus

पिधानी, झाकणी १ शेवाळी वनस्पतींमधील अंदुककलशाचा वरचा अर्धा भाग, ह्यामुळे बीजुकाशयाचे संरक्षण होते. २ मुळाच्या टोकावरील टोपीसारखा भाग ३ फुलाचे अथवा फळाचे टोपणासारखे आवरण उदा. निलगिरी, लवंग

मूलत्राणकर, पिधानीजनक मुळाच्या टोकावरील टोपीच्या आकाराचे वेष्टन जसजसे जीर्ण होईल तसतसे आतून नवीन बनविणारे ऊतक

संदलमंडल, संवर्त फुलातील अवयवांच्या मंडलांपैकी सर्वात बाहेरचे, बहुधा हिरवे व संरक्षक मंडल, यातील प्रत्येक भागाल संदल म्हणतात. यालाच पुष्पकोश असेही म्हटल्याचे आढळते. c. tooth संवर्तदंत सूक्ष्म दातासारखे संदल c. tube संवर्तनलिका जुळलेल्या संदलामुळे बनलेली

दीर्घकोशिका परिकाष्ठातील लांबट व पातळ भिंतीची टोकदार कोशिका

ऊतककर खोड, फांद्या व मुळे यातील वाहक घटकांच्या सान्निध्यात असून सतत नवीन वाहक घटक बनविणारा कोशिकांचा समूह, तसेच इतरत्रही इतर प्रकारच्या कोशिका बनविण्यास (उदा. त्वक्षा cork) असा कोशिकासमूह आढळतो c. cell (meristematic cell) विभाजी कोशिका, वर्धिष्णु पेशी

हैमन्त युग, कँबियन कल्प (युग) सुमारे ६० ते ५० कोटी वर्षापूर्वीचा भूशास्त्रीय प्राचीन कालखंड, यालाच त्रिखंड युग असेही म्हणतात. कारण यातील खडकात त्रिखंड प्राण्यंआचे (trilobites) जीवाश्म सापडतात. c.pre- हैमन्तपूर्व, कँबियनपूर्व कल्प (युग) कँबियन

घंटापुष्प कुल, कँपॅन्युलेसी बेंथॅम व हूकर यांनी कँपेनेलीझ आणि एंग्लर व प्रँटल यांनी कँपॅन्युलेटी गणात या कुलाचा समावेश केला आहे. बेसी व हचिन्सन यांनी ऍस्टरेलीझ गणात हे कुल घातले आहे. या कुलाची प्रमुख लक्षणे दुधी चिकाच्या औषधी व झुडुपे, एकाआड एक साधी पाने, घंटाकृती, द्विलिंगी, अरसमात्र, युक्तप्रदल फुले, केसरदलांचे परागकोश जुळलेले, पाच किंवा तीन कप्यांचा अधःस्थ किंजपुट, बीजके अनेक, मृदुफळात किंवा बोंडात सपुष्क बिया.

घंटापुष्प गण, कँपेन्युलेसी या गणात सहा कुले असून फक्त घंटापुष्प कुल व सूर्यफूल कुल यांचा अंतर्भाव एंग्लरच्या पद्धतीत आहे. या गणातील वनस्पती क्वचित काष्ठयुक्त पण बव्हंशी औषधीय, पंचभागी फुलात केसरदलांचे एकच मंडल व परागकोश बहुधा जुळलेले, किंजपुट अधःस्थ किंवा

घंटाकृति तळाशी फुगीर व वर पसरट असा घंटेसारखा (संवर्त किंवा पुष्पमुकुट) उदा. भोपळा, कारंजवृक्ष (spathodea companulata Beauv)

क्षेत्रवासी शेतात आढळणारे, उदा. एक भूछत्र (Mushroom, Agaricus campestris L.) campestris

कर्पूर (कापूर) काही वनस्पतींतून काढलेला पण बाष्परुपाने उडून जाणारा घन पदार्थ Dryobalanops camphora Colebr, Cinnamomum camphora (L.) T.Nees Eburn.

वक्रमुख, वक्र बीजबंधाशी काटकोनात वाढताना टोकास वाकडे झालेले व बीजरंध, नाभि, बीजकतल जवळजवळ असलेले बीजक, उदा. कर्दळ

कॅनडा बाल्सम एका वनस्पतीपासून (Abies balsamea) काढलेले विशिष्ट पारदर्शक चिकट द्रव्य. सूक्ष्मदर्शकाखाली निरीक्षण करण्याकरिता एखादा नमुना एका काचपट्टीवर दुसऱ्या पातळ काचेखाली चिकटवून कायमपणे ठेवण्याकरिता हे चिकट द्रव्य उपयोगात आणतात.

खोबण, सीता, नाली लहान, उथळ चीर (फट), नळीसारखी पोकळी किंवा पोकळ मार्ग

मार्ग कोशिका, नाली कोशिका अंदुककलशाच्या नळीसारख्या भागातील कोशिका

ससीता, नालीयुक्त लांबट पन्हळ (खोबण) असलेले (उपांग), उदा. काही देठ (नारळ, केळ, कर्दळ).

ससीता, नालीयुक्त लांबट पन्हळ (खोबण) असलेले (उपांग), उदा. काही देठ (नारळ, केळ, कर्दळ).

शुभ्र पांढरे व चकचकीत, Cystopus (Albugo) candidus हे एका रोगकारक कवकाचे शास्त्रीय नाव पोकळ्यासारख्या आश्रय वनस्पतीवर पडणाऱ्या पांढऱ्या ठिपक्यामुळे पडले आहे.

भुरकट करडी लव असलेले किंवा भुरे होत असलेले उदा. कोहळा.

खैरा, व्रण, कँकर सूक्ष्मजंतू किंवा कवक यामुळे मध्यत्वचेत निर्माण होणारा मर्यादित ऊतकनाश (कोशिकासमूहाचा क्षय) किंवा तो रोग necrosis.

गंजा (गांजा) कुल, कॅनाबिनेसी गांजा, चरस, भांग ज्या वनस्पतीपासून काढतात (Cannabis sativa L.) तिचा व हॉप या द्विदलिकित वनस्पतीचा अंतर्भाव केलेले कुल, या द्विदलिकित वनस्पतीचा अंतर्भाव केलेले कुल, या द्विदलिकित कुलाचा समावेश आता हचिन्सन् यांनी वावल गणात (आर्टिकेलीझ) केला आहे. या कुलाची सामान्य लक्षणे - पहा Urticaceae, Urticales

कर्दळ कुल, कॅनेसी केवळ कर्दळीच्या वंशाचा (कॅना) अंतर्भाव करणारे एकदलिकित फुलझाडांचे लहान कुल, याचा समावेश बदली गणात (सिटॅमिनी) केला जातो परंतु हचिन्सन यांनी झिंजिबरेलीझ अथवा शुण्ठी गणात घातले आहे. प्रमुख लक्षणे- मूलक्षोडयुक्त औषधी, पाने साधी, मोठी, सच्छद

छत्र, छत काष्ठयुक्त, लहान किंवा मोठ्या वृक्षांच्या जमिनीवरच्या पण उंच भागावर पाने व शाखा यांनी बनलेला छतासारखा पसरट भाग.

भुरकट करडे पांढरे या अर्थी लॅटिन संज्ञा.

कूटशूक, काऊट छूक काही वनस्पतींच्या दुधी चिकातील रबरासारखा पदार्थ, (उदा. Hevea, Kickxkia elastica) हेविया, किक्सिया

१ छत्र २ पिधानी ३ टोपी १ भूछत्र नावाच्या कवकाचा छत्रीसारखा वरचा भाग (pileus) २ पहा calyptra पिधानी ३ ईडोगोनियम या हरित शैवलाच्या तंतूमध्ये कोशिकांवरचा टोपीसारखा भाग, अनेक टोप्या वलयाकार दिसतात.

टोपण कोशिका नेचाच्या रेतुकाशयाच्या टोकावरील झाकणीसारखी कोशिका, ती सुटून निघाल्यावर रेतुके (पुं कोशिका) बाहेर पडतात.

केशीय, केशाभ केसासारखी सूक्ष्म जाडी (किंवा व्यास) व पोकळी असलेली (नलिका, मार्ग). c. soil water केशीय मृज्जल जमिनीतील सूक्ष्म कणांच्या पोकळ्यांमधील पाणी, हे वनस्पतींच्या मुळांना किंवा तत्सम अवयवांना उपलब्ध असते.

केशीय, केशाभ केसासारखी सूक्ष्म जाडी (किंवा व्यास) व पोकळी असलेली (नलिका, मार्ग). c. soil water केशीय मृज्जल जमिनीतील सूक्ष्म कणांच्या पोकळ्यांमधील पाणी, हे वनस्पतींच्या मुळांना किंवा तत्सम अवयवांना उपलब्ध असते.

१ सूत्रपुंजक २ वंध्यतंतुसमूह ३ तंतूकपाश १ अनेक सूक्ष्म धाग्यांचा पुंजका. २ काही कवकांच्या वांझ तंतूचा पुंजका. ३ काही श्लेष्मकवकांच्या अलिंग प्रजोत्पादक अवयवांतील जीवद्रव्याच्या सूक्ष्म धाग्यांचा संच

सशीर्ष, शीर्षाभ १ टाचणीसारखे डोके असलेले, उदा. किंजल्क, केस २ गुच्छासारखी (स्तबकासारखी) मांडणी असलेली उदा. सूर्यफुलाची पुष्पके असलेल्या फुलोऱ्याप्रमाणे (Malachra capitata L.)

स्तबकाभ, शीर्षाभ अनेक लहान फुलांच्या गर्द गुच्छासारखी लक्षणे असलेली (संरचना, उदा. फुलोरा) capitulum

स्तबक अनेक बिनदेठाची लहान फुले एकत्र असलेला अकुंठित फुलोरा उदा. झेंडू, शेवंती, सूर्यफूल

वरुण कुल, कॅपॅरिडेसी (कॅपॅरेसी) वरुण (घायवर्णा) नेपती (करीर), तरटी, वाघाटी, काबरा, गोविंदफळ ह्या द्विदलिकित वनस्पतींच्या वंशाचे शास्त्रीय नाव (कॅपॅरिस) या कुलाला देण्यात वापरले असून याचा अंतर्भाव पॅपॅव्हरेलीझ अथवा अहिफेन गणात बेसींनी व वरुण गणात (कॅपॉरिडे

उदुंबरण काही लागवडीतील अंजिराच्या प्रकारात कृत्रिम परागणाची (पराग घालण्याची) प्रक्रिया, त्यानंतर अंजिराचे फळ बनते.

१ बोंड २ आशय १ शुष्क, तडकणारे, अनेकबीजी आणि ऊर्ध्वस्थ, युक्तकिंज, अनेक कप्यांच्या किंजपुटापासून बनलेले फळ उदा. भेंडी, कापूस, धोत्रा, अफू, ज्योत (जूट Corchorus capsularis L.) २ शेवाळी वनस्पतींतील बीजुके बनविणारा पिशवीसारखा अवयव (आशय), लहान पिशवीसारखा अवयव

कार्बाएहायड्रेट कार्बन, हायड्रोजन व ऑक्सिजन यांच्या रासायनिक संयोगाने बनलेला व विशिष्ट रासायनिक संघटना असलेला पदार्थ, हायड्रोजन व ऑक्सिजन यांचे प्रमाण २१ असते. सामान्य भाषेत तौकीर (तवकीर), ग्लायकोनेज, सेल्युलोज (तूलीर), पीठ, साखर इ. पदार्थ.

कार्बन सात्मीकरण (पानातील जिवंत व हरिदद्रव्ययुक्त कोशिकांमध्ये कार्बन डायॉक्साइड वायू, प्राणी व सूर्यप्रकाश यांच्या साहाय्याने कार्बाएहायड्रेट बनविण्याची नैसर्गिक रासायनिक प्रक्रिया, यांमध्ये हा कार्बनयुक्त पदार्थ वनस्पतींच्या शरीरात समाविष्ट होतो व पुढे

मुद्रिका ऊर्ध्वस्थ व संयुक्त किंजपुटापासून बनलेले, शुष्क, न फुटणारे, एकबीजी फलांश अलग करणारे फळ, उदा. चक्रभेंडी, पेटारी, मुद्रा, गुलखेरा इ. mericarp, schizocarp. carcerulus

पपई कुल, कॅरिकेसी जुन्या वर्गीकरणाच्या पद्धतीत या द्विदलिकित कुलाचा अंतर्भाव पॅसिफ्लोरेलीझमध्ये (कृष्णकमळ गणात) केला जात असे, किंवा कृष्णकमळ कुलात पपईचा समावेश असे, हल्ली कॅरिकसी कुलात पपईचा समावेश करतात, दुधी चीक, युक्तप्रदल, एकलिंगी, नियमित पंचभागी फुले

नौकातल, प्रदलांजली, कणा (आढे) १ वाटाणा, गोकर्ण, अगस्त्य यांच्या फुलातील पतंगरुप पुष्पमुकुटाच्या पाकळ्यांच्या मांडणीत सर्वात आत असलेल्या (पुरश्च) दोन पाकळ्यांनी बनलेला नावेसारखा (ओंजळीसारखा) भाग २ गवताच्या फुलातील तुषासंबंधी, काही तुषे नावेसारखी असून त्यां

नौकातलीय फुलातील नावेसारखा व आनुषंगिक अवयव असलेला भाग keeled

कटक नाली खोडावरील धारेसमोर किंवा शिरेसमोर पण प्रकाष्ठाच्या आतील बाजूस असलेला नळीसारखा मार्ग, उदा. एक्किसीटम

कटकयुक्त उठावदार, उभी व जाड मध्यशीर किंवा मध्ये कटकयुक्त रेषा असलेला (भाग), उदा. संदल, तुष, छद इ.

मांसाहारी कीटकांना आकर्षून व मारुन त्यांच्यावर उपजीविका करणाऱ्या (वनस्पती), उदा. घटपर्णी, कलशपर्णी (Pitcher plant), मच्छीमारी (Fly-trap), गेळ्याची वनस्पती (Bladderwort) इ.

मांसल, मगजयुक्त carnosus, fleshy

पर्णपीतक, कॅराटीन (C४o H ५ ६ ) बहुतेक वनस्पतींच्या निरनिराळ्या भागात (प्राकणूत) आढळणारे तसेच हरितद्रव्यात मिसळून असणारे नारिंगी किंवा लाल द्रव्य, उदा. गाजराच्या मुळांना त्यामुळे शेंदरी रंग प्राप्त होतो. कित्येक वनस्पतींच्या पानावर ह्या रंगाचे ठिपके असतात.

किंजदल, स्त्रीकेसर फुलातील भिन्न अवयवांपैकी सर्वात आतील (केंद्रवर्ती) व स्त्री गंतुके निर्माण करणारे पुष्पदजल, तळाशी किंजपुट, मध्ये किंजल व टोकास किंजल्क असे याचे तीन क्रमवार भाग असून किंजपुटात बीजके असतात. megasporophyll, pistil

किंजदलयुक्त

फलधर किंजदलांमधून वाढलेला फुलातील अक्षाचा (पुष्पस्थलीचा भाग, काही फुलांत पुढे फळांचे भाग (फलांश) याला चिकटून राहतात, उदा. जिरेनियम, जिरे, धणे, गाजराची फळे इ.

कूर्चाभ, कूर्चायुक्त कठीण व चिवट परंतु ठिसूळ नसलेले (आच्छादन)

नाभिजात बीजरंधाजवळ (उदा. एरंड) किंवा नाभीजवळ (उदा. पॅन्सी) बीजावर वाढलेला फोडासारखा भाग aril. (strophiole)

पाटलपुष्प कुल, अरुणपुष्प कुल, कॅरिओफायलेसी डायांथस (पिंक, अरुणपुष्प), सायलीन, स्टेलॅरिया इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. याचा अंतर्भाव बेसींनी पाटलपुष्प गणात (कॅरिओफायलेलीझ) आणि हचिन्सन यांनी त्याच गणात पण फार संकुचित अर्थाने केला आहे. ऍल्सिनॉइडी व सायलिनॉइडी ही या कुलातील उपकुले आहेत. प्रमुख लक्षणे - खोडावरची पेरी फुगीर, साधी पाने समोरासमोर, कुंठित फुलोरा, सुट्या नखरी पाकळ्यांची व अवकिंज, पंचभागी, द्विलिंगी नियमित फुले, केसरदले पाकळ्यांच्या दुप्पट, २-५ जुळलेली किंजदले, एक कप्याच्या किंजपुटात मध्यवर्ती सुटा बीजकविन्यास आणि बोंड (फळ).

लवंगरुप पसरट पाती व लांबट वृंतक (देठ) असलेल्या (नखरी) सर्व सुट्या पाकळ्यांचा पुष्पमुकुट, सामान्यपणे लवंगेसारखा ( Eygenia caryophyllata Thunl). दिसणारा, उदा. डायांथस (पिंक)

सस्यफल, धान ऊर्ध्वस्थ किंजपुटापासून बनलेले, शुष्क, एकबीजी, फलावरण व बीजावरण चिकटून असलेले कृत्स्नफल उदा. भात, मका,गहू, जोंधळा achenial

दधीन, दुग्धप्रथिन, केसीन दुधात व दह्यात असणारे एक प्रथिन protein

अरीय बिंदू, कॅस्परी बिंदू (पट्टा) अंतस्त्वचेच्या कोशिकांच्या अरीय भिंतीवरील भिंगाच्या आकाराचा ठिपका, कॅस्परी नावाच्या शास्त्रज्ञाच्या नावे असलेली ही सबूरीन (बूचासारख्या) द्रव्याची पट्टी अरीय कोशिकावरणाभोवती असते. endodermis, radial dot

१ प्रतिमा, छाप, ठसा २ गळणे १ प्राचीन वनस्पती अथवा प्राणी यांच्या शरीरावरील विशिष्ट खाणाखुणांचे दर्शन घडविणारे पूर्वकालीन दगड (प्रशेष- उत्खात) २ शरीरावयव निसर्गतः गळून पडणे, उदा. पाने, फुले, फळे इ. fossil

नैमित्तिक काही विशिष्ट निमित्ताने बाहेरुन आलेली परंतु स्थायिक न झालेली (वनस्पती, तण) alien

खडशेर कुल, कॅजुरिनेसी खडशेरणीचा अंतर्भाव करणारे द्विदलिकित लहान कुल, पूर्वी याचा अंतर्भाव ऍमेंटिफेरीमध्ये (नतकणिश गणात) करीत. कारण त्यातील वनस्पती प्रारंभिक मानल्या असाव्या. हल्ली या गणातील वनस्पती मुक्तप्रदल वनस्पतीपासून ऱ्हास पावल्या आसून प्रारंभिक नाहीत असे मानतात. प्रमुख लक्षणे - मरुवनस्पती, शाखा हिरव्या व खोबणीदार, पाने खवल्यासारखी, मंडलित, फुलोरे एकलिंगी, पुंपुष्पे कणिशावर, स्त्री पुष्पे गुच्छावर, पुं पुष्पे सच्छद व सच्छद्रक, एक किंवा दोन परिदले, एक केसरदल व द्विखंडी परागकोश, स्त्री पुष्पे सच्छद व सच्छदक, परिदलहीन, एक कप्याचा व द्विकिंजदलांचा ऊर्ध्वस्थ किंजपुट, बीजके दोन व तटलग्न, फळ पक्षधारी, कपाली व एकबीजी, सर्व फुलोऱ्याचे एक शंकूसारखे संयुक्त शुष्क व कठीण, फळ, तलयुती, अनेक गर्भकोशिका, वायुपरागण ही वैशिष्ट्ये आढळतात व ती लक्षणे प्राचीनत्व दर्शवितात. Casuarina equisetifolia Forst. (Beef wood tree) खडशेरणी

अपचय metabolism  katabolism

शल्कपर्ण वनस्पतींचे खवल्यासारखे पान, हे शुष्क किंवा मांसल आणि लहान किंवा मोठे असते. बीजातील दलिकांचाही येथे समावेश होतो. उदा. कांद्यातील मांसल खवले, कळ्यावरचे खवले

उत्प्रेरण, निदेशन वितंचक किंवा त्यासारख्या पदार्थाच्या साहाय्याने दुसऱ्या पदार्थात रासायनिक बदल होण्याची प्रक्रिया. उदा. डायास्टेजने तवकिराची साखर बनणे, यामध्ये निदशक (उत्प्रेरक) स्वतः बदलत नाही.

उत्प्रेरक, निदेशक निदेशन घडवून आणणारा पदार्थ

गलोल यंत्रणा, गोफण यंत्रणा गलोल किंवा गोफण ह्यासारख्या पद्धतीने बिया फळाबाहेर फेकण्याची योजना (साधन), उदा. काही फळे (तेरडा, आंबुशी).

कात खदिराच्या (Acacia catechu willd) झाडाच्या मध्यकाष्ठापासून काढलेला टॅनिनयुक्त स्तंभक पदार्थ cutch

नतकणिश amentum

पुच्छयुक्त, पुच्छाभ लांबट, निमुळते, शेपटीप्रमाणे, शेपटी असलेले, उदा. Adiantum caudatum L. ह्या नेचाच्या पानाचे टोक लांबट निमुळते असते. Amaranthus caudatus L. caudatus

१ अक्ष २ शाखाहीन खोड १ खोड व मूळ यांचा समावेश केलेला वनस्पतीचा अक्ष २ फांद्या नसलेले खोड, उदा. सायकस, वृक्षी नेचा, नारळ

पुंजवृंतक परागपुंजाचा बारीक देठ, उदा. रूई, आमरे

सस्कंध जमिनीवर दिसणारे सरळ खोड असणारी (वनस्पती) उदा. गुलाब, गुलमोहोर,   acaulescent

स्कंधपुष्पी खोडाच्या जून पृष्ठभागापासून (प्रत्यक्षपणे) फुले येणारे (झाड) उदा. फणस, तोफगोळआ वृक्ष. पुष्पधारक अक्षाच्या अतिपुष्टीबरोबरच दोषयुक्त फुलांच्या निर्मितीमुळे बनलेला फुलोरा, कॉलीफ्लावर (फुलवर) म्हणून प्रसिद्ध आहे.

स्कंधोद्भव, स्कंधेय जमिनीवरील खोडाचे किंवा खोडापासून उगवलेले (पान), फक्त खोडातच सरळ वाढत राहणारा (वाहक वृंद)

स्कंध फक्त जमिनीवरच वाढत असलेला वनस्पतीचा अक्ष (खोड).

कोटर, कोष्ठ, गुहिका वनस्पतीतील किंवा तिच्या लहान मोठ्या अवयवांतील पोकळी

कुलवाचक संज्ञांना लावलेला प्रत्यय, उदा. Acanthaceae (वासक कुल)

पिटक विज्ञान पिटकासंबंधीच्या सर्व माहितीची शाखा

पिटक बारीक फोड किंवा ऊंचवटा, कवक किंवा कीटक यांच्या संसर्गाने झालेली अनित्य व गाठीसारखी वाढ, उदा. उंबराच्या पानावरील गाठी

ज्योतिष्मती (कंगुणी) कुल, सेलॅस्ट्रेसी कंगुणी (कांगोणी) व तत्सम इतर द्विदलिकित वनस्पतींचे लहान कुल. या कुलाचा अंतर्भाव ज्योतिष्मती गणात (सेलॅस्ट्रेलीझ) केला जातो. याच गणात द्राक्षा कुल व बोर कुल यांचाही समावेश असून अरिष्ट गणाशी त्याचे आप्तभाव आहेत. तसेच य

१ कोशिका, पेशी २ कोटर ३ पुटक १ वनस्पती व प्राणी यांच्या शरीरातील सर्वात लहान घटक, जीवनाचे एकक, कारण काही प्राणी व वनस्पती फक्त एकाच कोशिकेचे (पेशीचे) बनलेले असतात. जिवंत कोशिकेत प्राकल नावाचा सजीव व कार्यक्षम पदार्थ असतोच व कोशिकेतील सर्व जीवनव्यापार (वृद

तूलीर, सेल्युलोज वनस्पतींच्या कोशिकावरणातील मुख्य कार्बनी पदार्थ, कार्बाएहायड्रेट (c६H१०O५)n  c. fungus कवक तूलीर प्राण्यांतील कायटिन नावाच्या पदार्थासारखा कवकांच्या कोशिकावरणात असलेला पदार्थ c. hemi अर्धतूलीर विशेषतः काष्ठयुक्त कोशिकावरणात असलेला तूलीर,

धूपपात्र यंत्रणा धूप जाळण्याकरिता वापरात असलेल्या पात्राप्रमाणे टोकास तडकलेल्या बोंडातून (फळातून) बीजे आजूबाजूस फेकली जाण्याची योजना. उदा. अफू व पिवळा धोत्रा

केंद्रीय, मध्यवर्ती, केंद्रस्थ केंद्राशी संबंध असलेला c. cylinder केंद्रीय चिती मध्यवर्ती भाग, मूळ व खोड यांच्या संरचनेत अंतस्त्वचेच्या आतील सर्व भाग, विशेषतः वाहक ऊतकांना उद्देशून वापरलेली संज्ञा

केंद्रकाय प्रकलाप्रमाणे कार्यक्षम असा जीवद्रव्यातील रंगहीन ठिपका nucleus, Blue green algae.

सरल कोटर वस्तूंमधील उभी पोकळी

शलाकाकृति पर्ण वृंतहीन (देठ नसलेले), अंतर्रचनेत अरसमात्र, उभे, निमुळते, चितीय हिरवे पान, उदा. कांद्याची पात

अपमध्य, केंद्रोत्सारी केंद्राकडून बाहेर अशा क्रमाने, उदा. कुंठित फुलोऱ्यातील फुलांचा उमलण्याचा क्रम, जाई, जुई, मोगरा इ.

कर्षकेंद्रकण कोशिकेच्या कर्षकेंद्रातील सूक्ष्म कण (centrosome)

अभिमध्य, केंद्रगामी परिघाकडून केंद्राकडे अशा क्रमाने, उदा. अकुंठित फुलोऱ्यातील फुलांचा उमलण्याचा क्रम, जून फुले बाहरच्या बाजूस (अक्षावर सर्वात खाली) आणि कोवळी फुले क्रमाने केंद्राजवळ (अक्षावर सर्वात टोकाकडे) उदा. संकेश्वर

तर्कयुज रंगसूत्रांच्या काही हालचाली निश्चित करणारा व स्वनिर्मिती करण्यास समर्थ असलेला रंगसूत्रातील एक सूक्ष्म कण

कर्षकेंद्र कोशिकेतील प्रकलाजवळ असलेले प्रथम एक नंतर दोन, वर्णहीन व प्राकलात बुडलेले, केव्हा तारकाप्रमाणे दिसणारे बिंदू, प्रकल विभाजनात रंगसूत्रांना कोशिकेच्या दोन टोकाकडे ओढणे हे त्याचे कार्य असून त्या प्रत्येकातील सूक्ष्म कणास कर्षकेंद्रकण म्हणतात.

घनकेंद्र घन वस्तूचा मध्यबिंदू.

अपवर्ध १ धोंडपुलाच्या (शैवाक) शरीरातून आलेले शाखायुक्त किंवा बहिर्वक्र उपांग २ स्तबक फुलोरा lichen, head

तृणधान्य, शूकधान्य ज्यांची फळे वा बीजे खाद्य आहेत अशी लागवडीतील गवते, उदा. भात, जोंधळा, गहू, मका, बाजरी इ.

सिक्थकयुक्त मेण बनविणारे (धारण करणारे), उदा. भुरा कोहळा (Benincasa certifera Savi)

लोंबते, नत लोंबणारे, वाढ होत असताना वाकलेले ceruus

दण्ड शेवाळी वनस्पतींच्या बीजुकधराचा उभा काडीसारखा आधार sporogonium  seta

बीजकतल बीजकातील प्रदेह (मगज) व आवरणे यांचा संधिप्रदेश (बीजकाचा तळप्रदेश) nucellus

तलयुति बीजकाच्या तळातून परागनलिकेचा प्रवेश व नंतरचे फलन, हा अनित्य व प्रारंभिक प्रकार काही प्राचीन वनस्पतींत आढळतो, उदा. खडशेरणी, भूर्जकुल, अक्रोड कुल, एरंड कुल, वावल कुल, कारगोळ कुल, गंजा कुल इत्यादींतील काहीं जाती porogamy

खट प्रपिंड चूर्णीय द्राव स्त्रवणारी ग्रंथि, उदा. पाषाणभेद (सॅक्सिफॅगा), नेफोलेपिस नेचा

निम्नकोरक पादप, निम्नपादप जमिनीच्या पृष्ठभागालगत किंवा २५-३० सें.मी. उंचीपर्यंत शाकीय अवयव धारण करणारी वनस्पती.

संपुट, पुटक, कोटर, कोष्ठ लहान बंदिस्त पोकळी c. pollen पराग संपुट परागणानंतर त्यांना काही अल्पकाळ सुरक्षित ठेवण्याची प्रदेहावरची पोकळी, उदा. सायकस एc. sperm (archegonial) रेतुक- (अंदुककलश) संपुट अंदुककलशात सुलभ प्रवेश होण्यास त्याच्या टोकास असलेली

कोष्ठित मज्जा, कोटरयुक्त मज्जा अनेक आडव्या पडद्यांनी विभागल्याने अनेक कप्पे असणारे भेंड

परिवर्त्यता बदल होण्याची क्षमता, सजीवात स्थिरता असून बदल होत नाहीत, अशा गैरसमजुतीविरुद्ध असलेली व सर्वमान्य विचारसरणी mutability

पन्हळ, प्रणाल, नाली पाट, चर, खोबणी, लांबट खोलगट मार्ग

प्रणालयुक्त, नालीयुक्त खोबण किंवा पन्हळ असलेले (उदा. खोड, शीर, देठ इ.)

चॅपरल अमेरिकेतील (कॅलिफोर्निया व नैऋत्य भाग येथील) सौम्य एभूमध्यसामुद्रिक ए हवामानातील जाड पानांच्या झुडपांचा समुदाय (वनश्री).

कांडशरीरिका (शैवल) वर्ग, कारेसा हरितशैवल विभागातील (क्लोरोफायटा) एक प्रगच गट (वर्ग). प्रमुख लक्षणे - सतत गोड्या (क्वचित गोड्या व खाऱ्या पाण्याच्या मिश्रण असलेल्या) पाण्यात राहणाऱ्या अनेक कोशिक शैवल वनस्पती, टोकाकडे एका कोशिकाद्वारे वाढ, एककोशिक लैंगिक अवय

लक्षण, गुण भिन्न वंशातील अगर जातीतील व्यक्तींना एकमेकापासून ओळखून काढण्यास उपयुक्त भेद. उदा. गुलबुश किंवा घाणेरी यांच्या भिन्न प्रकारातील फुलांचे विविध रंग, बीजयुक्त व बीजहीन द्राक्षे, पेरु, पपई इ.

विदार पादप खडकांतील भेगांमध्ये वाढणारी वनस्पती.

रसायनानुकुंचनी रसायनाच्या चेतनेमुळे घडून येणारे (अवयवांचे वलन किंवा वळणे), त्या चेतनेमुळे हालचाल करणारा अवयव, अवयवाची स्थिती व आकार यात बदल

रसायनानुकुंचन रासायनिक चेतनेमुळे वळण्याचा प्रकार, येथे चेतकाच्या दिशेचा व वळणाच्या दिशेचा संबंध नसतो.

रसायन संश्लेषण, रासायनिक संश्लेषण रासायनिक विक्रियेतून उद्भवणाऱ्या ऊर्जेचा वापर करून केलेली अन्ननिर्मिती उदा. काही स्वोपजीवी सूक्ष्मजंतु

रसायनानुचलनी रासायनिक चेतकामुळे घडून येणारे (चलन) उदा. अस्थिर वनस्पतींचे (सूक्ष्मजंतू, शैवले इ.) अथवा त्यांच्या सुट्या भागांचे (उदा. बीजुके, गंतुके इ.) स्थलांतर (चेतकाकडे किंवा चेतकापासून दूर)

रसायनानुचलन रसायनाच्या चेतनेमुळे हालचाल (स्थलांतर) घडून येण्याचा प्रकार उदा. पाण्यातील सूक्ष्म व स्वतंत्र शैवले अथवा रेतुके विशिष्ट रसायनाकडे किंवा त्याविरुद्ध पोहत जाण्याची प्रक्रिया, नेचांची रेतुके अंदुककलशातील रासायनिक द्रव्याकडे जातात, सूक्ष्मजंतू अन्नकणाकडे पण विषारी पदार्थांपासून दूर जातात.

रसायनानुवर्तनी रसायनाच्या चेतनेमुळे त्याकडे किंवा त्याविरुद्ध होणारी (वाढ व त्यामुळे वळणे) उदा. परागनलिकेची किंजलातील वाढ

रसायनानुवर्तन रसायनाकडे किंवा त्याविरुद्ध भागाकडे वाढण्याचा प्रकार उदा. बुरशीचे काही तंतू अन्नपदार्थात वाढतात तर काही वर हवेत वाढतात

चक्रवर्त (चाकवत), चंदनबटवा, बीट, पालक, मायाळ (मयाळ, वेलबोंडी) इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतीचे कुल. याचा अंतर्भाव एंग्लर व प्रँटल यांनी सेंट्रोस्पर्मी गणात, बेसीनी पाटलपुष्प (कॅरिओफायलेलीझ) गणात आणि हचिन्सननी चक्रवर्त गणात (चिनोपोडिएलीझ) केला आहे. प्रमुख लक्ष

शुष्कभूवनस्पती कोरड्या व ओसाड जमिनीवर वाढणारी वनस्पती. उदा. एकदांडी, पिवळा धोत्रा, काही निवडुंगाच्या जाती

व्यत्यास कोशिकेतील प्रकलाच्या न्यूनीकरण विभाजनात दोन समजात रंगसूत्रांची परस्पराशी फुलीतील (क्रॉस) दोन रेषाप्रमाणे होणारी युति, या अवस्थेत त्या दोन्हीतील गुणघटकांचा विनिमय होऊ शकतो. pl. chiasmata

अतिशीतन अतिथंड करण्याची प्रक्रिया

विचित्रोतकी एकापेक्षा अधिक व जननिकदृष्ट्या भिन्न ऊतके असलेली वनस्पती. याचा उगम उत्परिवर्तनात किंवा विकासावस्थेच्या आरंभी एखाद्या कोशिकेतील अनित्य रंगसूत्राच्या वाटणीत असतो.

जतुकापरागित पाकोळ्या किंवा वाघळे यांच्या मदतीने परागण घडवून आणणारी (वनस्पती किंवा फुले) उदा. कदंब, डाळिंब

कायटिन शृंगद्रव्यासारखा पदार्थ, हा प्राण्यांच्या विशेषतः कीटकांच्या शरीराच्या आच्छादनात असणारा, मजबूत व रसायनाच्या प्रक्रियेला सहसा दाद न देणारा असून कवकाच्या कोशिकावरणातील द्रव्यासारखा असतो, तो नायट्रोजनयुक्त बहुशर्कर असतो.

आवृतबीजुक विशेष जाड आच्छादन असलेले कवकाचे बीजुक, उदा. बुरशी

हरिमोतक हरितकणूंनी भरलेल्या कोशिकांचा समूह

हरित शैवल वर्ग फक्त हरितद्रव्य असलेला व कायक वनस्पतींपैकी एक शैवल गट, आधुनिक वर्गीकरणपद्धतीप्रमाणे हरित शैवल विभागाचे (क्लोरोफायटा) हरितशैवल व कांडशरीरिका (कारेसी, कॅरोफायसी) असे दोन वर्ग मानतात. प्रमुख लक्षणे - एककोशिक किंवा अनेककोशिक, अनेक कोशिकातील वाढ

हरितद्रव्य वनस्पतींच्या सर्व हिरव्या भागातील कोशिकात प्राकणूत असणारे हिरवे द्रव्य, या द्रव्यात अ आणि ब असे हिरवे द्रव्य, कॅरोटिन नामक नारिंगी व झँथोफिल हे पिवळे अशी द्रव्ये यांचे मिश्रण असते. कार्बन आत्मसात करून अन्ननिर्मिती करण्यास सौर ऊर्जा शोषून घेणे व

हरितशैवल विभाग अबीजी वनस्पतींपैकी अत्यंत साध्या शरीराच्या (कायक) हिरव्या, प्रारंभिक, स्वतंत्र वनस्पतींचा गट. प्रमुख लक्षणे- वर वर्णन केलेले हरितद्रव्य प्राकणूत असून बहुतेक सर्व गोड्या पाण्यात पण लहान असून काही समुद्रवासी आणि काहीशा मोठ्या, संचित पदार्थ स्

हरितकणु, हरित कवक हरितद्रव्य धारण करणारे वनस्पतींच्या कोशिकेतील एक कोशिकांगक (प्राकणु) plastid

हरिताभाव अन्नात लोहाभाव होऊन हिरवे द्रव्य न बनल्याने मूळच्या हिरव्या वनस्पतीस आलेला फिकटपणा etiolated

कलकणु सूक्ष्मजंतू व निळी शैवले याखेरीज इतर वनस्पतींत आढळणारा आणि विशेषत्व पावलेला कोशिकेतील प्राकलातील सूक्ष्म कण, हा प्रथिन व मेद (चरबी) यांचा बनलेला असून अनेक वितंचके अशा कणांपासून निर्माण होतात.

पृथक्दली श्रेणी, कोरीपेटॅली जुन्या वर्गीकरण पद्धतीप्रमाणे, फुलात दोन परिदलमंडले (संवर्त व पुष्पमुकुट) असून सुट्या पाकळ्या असलेल्या, परिदलाचे एक मंडल असलेल्या व परिदलांचा अभाव असलेल्या या सर्व द्विदलिकित फुलझाडांची एक श्रेणी, बेसींनी या श्रेणीला मुक्त प्रद

भंग, खंडन दोन किंवा अधिक खंड (भाग) होण्याची प्रक्रिया (रोग) यामुळे काही अनित्य संरचना बनतात. उदा. एका पानाची किंवा तत्सम अवयवाची प्रथमपासून दोन किंवा अधिक अवयवांत (अधिक पाकळ्या, संदले, दले, दलके इ.) विभागणी होणे.

स्थानिक (सीमित) प्रसार मर्यादित क्षेत्रातील जातींचा आढळ किंवा तत् संबंधीची माहिती.

रंगसूत्रार्ध प्रकल विभाजनात प्रत्येक रंगसूत्राच्या उभ्या (अन्वायाम) विभागणीने होणाऱ्या दोन भागांपैकी एक, मध्यावस्थेत ते एकमेकांपासून सुटे होऊन अंत्यावस्थेत कोशिकेच्या दोन टोकांकडे जातात. mitosis, meiosis, chromosome

रंगसूत्रद्रव्य, रंज्यद्रव्य कृत्रिमरीत्या रंगवले असता ते अधिक शोषून घेणारा प्रकलातील विशिष्ट पदार्थ c. granule रंगसूत्रकणु रंगद्रव्य शोषून घेणारे रंगसूत्रातील मुख्य पदार्थाचे सूक्ष्मकण nucleo-protein

वर्णकणु chromoplast.

वर्णजनक रंगद्रव्य निर्माण करणारा (पदार्थ, सजीव, विक्रिया, प्रक्रिया इ.)

रंगसूत्रकण प्रकल विभाजनात पूर्वावस्थेत रंगसूत्राच्या संरचनेत दिसून येणारे त्याच्या अक्षावरील अनेक सूक्ष्मकण

रंगसूत्र तंतु रंगसूत्राच्या संरचनेत सर्पिल धाग्यांच्या वेटोळ्याच्या रुपात असणारे त्यांचे सर्व रंज्यद्रव्य (pl. chomonemata)

वर्णस्तर रंगद्रव्य धारण करणारा थर, उदा. नीलहरित शैवलांच्या कोशिकेतील बाहेरचा रंगद्रव्य असलेला थर

वर्णकणु, रंगीत लवक वनस्पतींच्या कोशिकेतील हरितद्रव्याखेरीज इतर (नारिंगी, शेंदरी, लालसर, पिवळे) रंगद्रव्ये धारण करणारा सजीव सूक्ष्मकण (प्राकणु) plastid, chloroplast

रंगसूत्री विपथन कोशिकेची विभागणी चालू असताना रंगसूत्रांच्या भिन्न प्रकारे होणाऱ्या संपर्कामुळे त्यांच्यातील जनुकांच्या मूळच्या सापक्ष संघटनेत घडून येणारा बदल

रंगसूत्र, गुणसूत्र काही अपवाद वगळल्यास सर्व प्राण्यांत व वनस्पतीत, त्यांच्या शरीरातील लहानात लहान घटकात (कोशिकेत, पेशीत), विभागणीच्या वेळी त्यातील मुख्य (रंगद्रव्यशोषक) बिंदूपासून (प्रकलापासून) सुटा होणारा, वैशिषट्यपूर्ण व आनुवंशिक गुणधारक, तंतूसारखा लहान

रंगसूत्र संच (गट) काही सजीव व्यक्तींच्या शरीराच्या कोशिकेतील (जातिविशिष्ट) रंगसूत्रांचा एकगुणित गट, काहींच्या शरीर घटकांत असे गट दोन असून प्रजोत्पादक षटकांत एकच गट असतो. haploid, diploid.

पीतपुष्पी पिवळी फुले असलेली उदा. शेवंती (chrysanthemum indicun L.)

केसले cilium

केसलाभ पापणीच्या केसाप्रमाणे किंवा आखुड केसाप्रमाणे

केसली केसलामुळे घडून येणारी (हालचाल उदा. काही शैवले, बीजुके, गंतुके, सूक्ष्मजंतू) c.movement केसली चलनवलन एक किंवा अनेक केसलांमुळे होणारी हालचाल  cilium

सकेसल केसल असलेले c,cell सकेसल केशिका प्राकलाचे सूक्ष्म धागे केसाप्रमाणे कोशिकेबाहेर असलेली कोशिका, उदा. काही सूक्ष्मजंतू, काही शैवले, बीजुके, गंतुके, कवक इ.

केसल, पक्ष्माभिका कोशिकाबाहेर आलेला प्राकलाचा फार लहान धागा (कोशिकांगक) flagellum

वृश्चिकाभ वल्लरी फुलोऱ्याच्या मुख्य अक्षाची वाढ फूल येऊन थांबल्यावर पुढे क्रमाने पण दोन्ही बाजूस (एकांतरित) नवीन उपाक्ष येऊन त्यांची तीच गत होते, यामुळे वास्तविक नागमोडीसारखा (सर्पगती) पण प्रत्यक्षतः विंचवाच्या नांगीप्रमाणे वाकडा दिसणारा फुलोरा, उदा. हेलि

रक्षावर्णी, राखी राखेप्रमाणे करड्या रंगाची (उदा. साल)

अवसंवलित टोकाकडून तळाकडे याप्रमाणे कळीमध्ये गुंडाळलेली पानाची अवस्था, उदा. नेफोलेपिस नेचा, सायकसची दले ptyxis

वर्तुळाकृति वाटोळे (पान) उदा. कमळ, ट्रोपिओलम.

अभिसरण कोशिकेतील प्राकलाच्या सूक्ष्म प्रवाहाचे अनियमित चलन (वाहणे), उदा. ट्रॅडेस्कॅन्शियाच्या फुलातील केसरदलावरचे केस

प्रच्यवन, परिवर्धन खोड, मूळ व तणावा यांच्या टोकांशी एकावेळी सर्व बाजूंनी सारखी वाढ न होता ती क्रमाने टोकाच्या सर्व बाजूस होण्याचा प्रकार, यामुळे ते टोक सरळ न वाढता जवळच्या आधाराभोवती गुंडाळते, वेली व तणावा यांना हे सोयिस्कर असते. आधार न मिळाल्यास ते अवयव

वृत्तीय स्फुटन गोलसर फळाच्या भोवताली जाणाऱ्या मध्यरेषेबरहुकूम तडकण्याची प्रक्रिया, उदा. घोळ, कुरडू, निलगिरी इ.

सूत्राग्र, प्रतानाग्र तणाव्यासारखे (लांबट सुताप्रमाणे) टोक, उदा. केळीच्या पानाची सुरळी, कळलावीचे पान

उल्लेख, अवतरण कुल, वंश, जाती इ. च्या नावापुढे प्रथम प्रसिद्धी दिली त्याचा संक्षिप्त नामनिर्देश उदा. Pinus longifolia Roxb. (चीड)

पीत लिंबासारखे पिवळे

सायट्रिक अम्ल लिंबाच्या फळांत विशेषेकरून आढळणारे आम्ल

लिंबू वंश कागदी लिंबू, पपनस, संत्रा, मुसुंब, महाळुंग, ईडलिंबू इत्यादी वनस्पतींचा गट (वंश) citron

पर्णझोड एकाच कांडाची, हिरव्या पानासारखी दिसणारी, छदाच्या किंवा लवकर पडून जाणाऱ्या पानाच्या बगलेत वाढणारी आणि पानाचे कार्य करणारी फांदी. उदा. शतावरी, रस्कस इ. cladophyll

वेष्टक, परिवेष्टी अंशतः किंवा पूर्णपणे वेढणारा (अवयव) उदा. काही आमरांची वायवीमुळे, गवतांच्या पानांचे तळभाग leaf sheath.

वर्ग श्रेणी, गण, कुले, वंश व जाती ह्या वर्गीकरणातील भिन्न दर्जांच्या एककांचा समावेश होतो अशी विशिष्ट अर्थाने वापरलेली गटवाचक संज्ञा, विभाग व उपविभाग या वरच्या दर्जाच्या गटात एक किंवा अनेक वर्गांचा समावेश करतात.

वर्गीकरण सर्व सजीवांतील वरवरचे आणि विशेषतः खोलवर आढळलेले साम्य व त्यावरुन निश्चित केलेले आप्तभाव लक्षात घेऊन, विशिष्ट तात्त्विक बैठकीवर आधारलेले त्यांचे भिन्न दर्जाचे लहानमोठे नैसर्गिक गट करून योजनापूर्वक सर्वांचा समावेश होईल अशी व्यवस्था असलेली पद्धती (स

वनश्रीचे वर्गीकरण एखाद्या प्रदेशातील संपूर्ण वनस्पति समुदायांचे (किंवा पादपरुप आच्छादनाचे) लहानमोठे गट करण्याची प्रक्रिया (पद्धती). यामध्ये समावास, संगति, संघात, कृत्तक, संहति, समूह इत्यादी विशिष्ट गटांचे सामान्य स्वरुप, संरचना, विकासाची पातळी, अनुक्रमणाच

गदाकृति गदेप्रमाणे (खाली निमुळते व टोकाकडे रुंदावत गेलेले) असलेले उदा. गदाकवक वनस्पतीतींल बीजुककोश, शेवाळीपैकी काहींच्या रेतुकाशयाप्रमाणे, उदा. मार्चाशिया club shaped

नखर, वृंत्तक संदलाच्या किंवा पाकळीच्या खालचा देठासारखा बारीक व रुंद भाग, वरच्या रुंद भागास पाते म्हणतात. उदा. डायांथस (पिंक), काही वनस्पतींच्या दलांचे (तणाव्यांचे) आकड्यासारख्या (नखासारख्या) अवयवात झालेले रुपांतर उदा. वाघनखी वेल (Bignonia gracilis Lodd).

पाटन, भंजन रंदुकाच्या पुनःपुनः होणाऱ्या विभागणीत प्रकल विभाजनानंतर होणारी प्राकलाची विभागणी (segmentation)

खंडित साधारण मध्यापर्यंत विभागलेले उदा. पान

मुग्धपुष्प बंदफुल, बंद राहूनही स्वपरागकण व स्पफलन होणारे लहान फूल उदा. पॅन्सी, तेरडा, कंचट कुलातील काही जाती, काही आमरे इ.

मुग्धयुति वर वर्णन केलेल्या प्रकारचे प्रजोत्पादन

युक्त धानीफल धानीकवकात आढळणारा व धानीबीजुकनिर्मिती करणारा आणि कुजून फुटेपर्यंत बंद राहणारा प्रजोत्पादक अवयव

जलवायुमान थंडी, उष्णतामान, ओलावा, पाऊस इत्यादी वातावरणसंबंधी परिस्थिती.

चरम, परम- विद्यमान परिस्थितीतील सापेक्षतः स्थिर झालेला (असलेला) अथवा कायमपणा आलेला (पादप समूह). c.community चरम समुदाय विशिष्ट परिस्थितीत न बदलता राहिलेला वनस्पतींचा समुदाय (समूह). c. dominant चरम प्रभावी स्थिर वनस्पति समूहातील ठळकपणे आढळणारी परिणामकारक

चरमावस्था बदलत्या नैसर्गिक वनश्रीची अंतिम अवस्था, ही परिस्थितीसापेक्ष असते.

आरोहिणी आपल्या नाजूक खोडामुळे स्वतंत्रपणे सरळ न वाढता तणावे, आकडे, मुळे इत्यादी अवयवांच्या आधारे वर चढत जाणारी वेल उदा. काकडी, मोरवेल, कृष्णकमळ इ.

आरोही मूळ वर चढत जाण्यास उपयुक्त असे वायवी मूळ, उदा. नागवेल, अंजनवेल इ.

संक्रामी समुदाय परिस्थितीतील फरकामुळे भिन्नपणा आलेल्या शेजारच्या दोन समुदायांना जोडणारा काहीसा मिश्र व क्रमिकता दर्शविणारा वनस्पतींचा समुदाय उदा. सपाट मैदान व डोंगर किंवा दलदली किनारा व शेजारची चढण अशा क्षेत्रांमधील वनश्रींचा संधिप्रदेश

नतिनियंत्रक, क्लीनोस्टॅट वनस्पतींच्या अवयवांच्या वाढीवर गुरुत्वाकर्षणाचा होणारा परिणाम नाहीसा करून त्याची वाढ दर्शविणारे उपकरण

सव्य, दक्षिणावर्त उजवी, घड्याळाच्या काट्यांच्या नित्य दिशेने होणाऱ्या हालचालीप्रमाणे, उदा. काही वेलींचे आधाराभोवती वेढणे, तिचे शेंडा उजवीकडून डावीकडे वर्तुळे घेतो, उदा. गुळवेल, गारवेल, पोपटवेल इ. sinistral, anti clockwise  (dextral, right handed)

कृत्तक उद्यानविद्येत (बागेसंबंधीच्या माहितीत) ही संज्ञा अलीकडे फक्त शाकीय पद्धतीने अभिवृद्धी केली जाते अशा वनस्पतीला वर्गीकरणातील एकक या अर्थी वापरतात.

कृत्तक उद्यानविद्येत (बागेसंबंधीच्या माहितीत) ही संज्ञा अलीकडे फक्त शाकीय पद्धतीने अभिवृद्धी केली जाते अशा वनस्पतीला वर्गीकरणातील एकक या अर्थी वापरतात.

अवर्धी वृंद वाढीस जबाबदार असलेल्या (ऊतककर) कोशिकांच्या अभावामुळे नवीन वाढ न होणारा वाहक घटकांचा (वाहिकांचा व वाहिन्यांचा) संच vascular bundle, open bundle, cambium

गदाकवक गदेप्रमाणे बीजुककोश असलेले कवक Basidiomycetes

मुद्रल शेवाळी Lylcopodinae

गुच्छ, पुंज झुबका उदा. एकत्र वाढलेली पाने, फांद्या, फुले किंवा फळे.

सहप्रभाविता ईखाद्या वनस्पति संगतीत दोन किंवा अधिक प्रभावी वनस्पतीपैकी एकाचा विशेष प्रभाव (प्रभावीपणा)

सहप्रभावी वर वर्णिलेल्याप्रमाणे संगतीतील एक व्यक्ती

सहवितंचक आंबणे, फसफसणे यासारख्या वितंचनाच्या (रासायनिक बदलाच्या) प्रक्रिया चालू राहण्यास मुख्य वितंचकाशिवाय (कार्बनी निदेशकाशिवाय) जरूर ते दुसरे द्रव्य (निदेशक), हे अलग करून प्रक्रिया थांबविता येते व पुन्हा मिसळून ती सुरू करता येते. उदा. यीस्ट (किण्व) मधी

सहक्रिया symbiosis

सहानुयोजन परस्परांवर अवलंबून असणाऱ्या दोन सजीवात किंवा दोन अवयवांत होणारा संबंधित बदल.

संलग्न परस्परांना जोडलेले (दोन अवयव किंवा उपांग)

क्लथन, साखळणे घन व विरल (द्रव) भाग निराळे होणे

संमीलन प्रथमपासून एकमेकास जुळून वाढण्याची प्रक्रिया उदा. फुलातील भिन्न दले cohension

समुद्रतटीय समुद्र किनाऱ्यावरचे, समुद्रकाठी असलेले

१ आवरण, आच्छादन २ लेपन १ वनस्पतींच्या अवयवांचे (फळ, बीज, पराग, बीजुक इ.) आवरण २ क्यूटिन, मेण यासारख्या पदार्थांच्या आवरणाला लेपन ही संज्ञा अधिक अर्थपूर्ण आहे.

आवृत आवरण असलेले उदा. कंद, बीज tunicated bulb

स्थूलाक्ष गोलाकार, दंडाकृति (चितीय) व फुगीर अक्ष उदा. मक्याच्या कणसातील कणिशकांच्या अनेक रांगा असलेला जाडजूड भाग spikelet

शेंदरी, सिंदूरवर्णी उदा. पेंडगूळ (Ixora coccinea L.)

१ गोलाणु २ कुडी १ सूक्ष्मजंतूपैकी वाटोळ्या आकाराचे जंतू, उदा. प्रमेह जंतू २ विशिष्ट पालिभेदी (फुटून तुकडे होणाऱ्या) फळाचा एकबीजी भाग (फलांश), उदा. एरंड schizocarpic fruit

सर्पिल शिंबा फिरकीप्रमाणे गुंडाळलेली शिंबा (शेंग), उदा. विलायती चिंच (Pithecolobium dulce Benth).

चमचाकृति चमच्यासारख्या आकाराचा (अवयव) spoon shaped

स्थालीकल्प थाळीसारख्या (चकतीसारख्या) जाड पुष्पासनाच्या पृष्ठभागात अंशतः रुतलेल्या फुलांचा समूह, अकुंठित पुष्पबंधाचा (फुलोऱ्याचा) एक प्रकार उदा. डॉर्स्टेंनिया

सह- एकत्र असणारे या अर्थाचा उपसर्ग

निवह मर्यादित संख्या व संघटन असलेला शैवलांच्या कोशिकेचा समूह, हा एका व्यक्तीप्रमाणे वावरत असून अनेकदा तळ व शेंडा (धुवत्व) असा भेद दर्शवितो. तसेच स्वतःसारख्या कोशिकांचे समूह निर्माण करतो. उदा. हॉल्व्हॉक्स.

बहुप्रकल कोशिका प्राकलात अनेक प्रकले विखुरलेली कोशिका, उदा. व्हाउचेरिया शैवल, म्यूकर बुरशी, चिकाळ कोशिका

बहुप्रकल गंतुक अनेक प्रकले असलेली प्रजोत्पादक कोशिका, उदा. म्यूकर बुरशी

संसंग coalescence

संसक्त पूर्ण संपर्क असलेले, पण जुळून एकरूप नसलेले (सारखे अवयव) connate

संसंग यंत्रणा पाण्याच्या कणांच्या परस्परांशी चिकटून राहण्याच्या धर्मावर अवलंबून असणारी संरचना (यंत्रासारखी कार्य करणारी रचना) उदा. नेचाच्या बीजुककोशाचा स्फोट घडविणारे वलय.

गोत्र अनेक निकटवर्ती गणांचा गट, श्रेणीपेक्षा लहान असे वर्गीकरणातील एकक

कॉल्चिसाइन एक वनस्पतीजन्य (Colchicum autumnale) क्षाराभ द्रव्य, रंगसूत्रांची संख्या वाढविण्याकरिता याचा उपयोग केला जातो ploidy

आदिकोरकवेष्ट बहुतेक सर्व गवतांचे बी रुजताना प्रथम फुटणारे अंकुराचे (आदिकोरकाचे) संरक्षक आवरण plumule

आदिमूलवेष्ट बहुतेक गवतांचे बीज रुजून मोड (पहिले मूळ) येत असता प्रथम फुटणारे संरक्षक आवरण, हा गर्भाचा एक भाग असतो.

स्कन्धमूलसंधि खोड व मूळ यांना जोडणारा वलयासारखा भाग. collet

संलग्न एखाद्या संरचनेतील भाग परस्परास चिकटून किंवा परस्पराजवळ असण्याचा प्रकार c. vascular bundle संलग्न वाहक वृंद प्रकाष्ठ व परिकाष्ठ परस्परालगत (एका त्रिज्येवर) असलेला वाहक कार्य करणारा ऊतक संच

संलग्न कलिका पानाच्या किंवा छदाच्या बगलेतील कळीशेजारची अधिक कळी.

संग्राहक कोशिका पानातील वरच्या पृष्ठभागाखाली असणाऱ्या (व स्कंभोतकाखाली) हरितद्रव्यहीन, भरपूर प्राकलयुक्त व फुगीर तळाच्या कोशिका, शर्करायुक्त अन्न वरच्या कोशिकांतून घेऊन ते वाहकवृंदामार्फत देठ व खोडाकडे पाठविण्याचे कार्य या कोशिका करतात. palisade tissue

संयुक्तफळ अनेक फुले असलेल्या फुलोऱ्यापासून बनलेले एकच फळ , तुतू, फणस, अननस, अंजीर इ. composite fruit

स्थूलकोनोतक, स्थूलकोनोति विशेषेकरून कोनांमध्ये अधिक जाड व कठीण तूलीरमय आवरण असलेल्या बहुधा लांब कोशिकांचा समूह (ऊतक), हा वनस्पतींच्या वाढत असलेल्या भागांतच (मुळाशिवाय इतर) आढळतो व त्याचे कार्य संरक्षणाचे असते.

श्लेष्मप्रपिंड काही फुलझाडांच्या कळ्यांवरील, चिकट पदार्थ स्त्रवणारा केस

कलिल, श्लेष्माभ डिंक- गोंदासारखा चिकट पदार्थ, हा पूर्णपणे पाण्यात न विरघळणारा असून त्याचे सूक्ष्ण कण पाण्यात मिसळून तरंगत (निलंबित) राहणारे असतात, सर्व सजीवांतील जीवनरस(प्राकल) याच स्वरुपात असतो.

कलिकवृत्ति, कलिकाभ

वसन अनेकांनी एकत्र कायम चिकटून वाढणे किंवा राहणे.

समूह, वस्ति, निवह अनेक शरीरघटक, स्वतंत्र कोशिका, व्यक्ती इत्यादींचा संच, उदा. नैसर्गिकरीत्या सहज एकत्र वाढलेल्या वनस्पीतंचा किंवा प्राण्यांचा संच, व्हॉल्व्हॉक्स, पँडेरीना, या वनस्पती म्हणजे अनेक सारख्या एककोशिक घटकांचा संच. एककोशिक सजीवांनी क्रमविकासात बह

कील १ शेवाळींच्या बीजुकाशयामधील मध्यवर्ती गाभा २ काही कवकांच्या बीजुककोशातील मधला वंध्य भाग उदा. म्यूकर ३ किंजदलांना आधारभूत असा फुलातील अक्ष, उदा. चामर कुल, भांड कुल ४ काही नेचांमध्ये आढळणारा बीजुककोशधारी दांडा, उदा. ट्रायकोमॅनिस नेचा

स्तंभ फक्त केसरदले एकत्र जुळून बनलेली किंवा केसरदले, किंजल व किंजल्क जुळून एकरुप बनलेली संरचना

स्तंभी, स्तंभाकार स्तंभ असलेले, स्तंभासारखे

गुच्छ १ काही बियांच्या टोकास असलेला केसांचा तुरा किंवा झुबका, उदा. रूई, कुडा इ. २ अननसाच्या फळाच्या टोकावरील छदांचा झुबका, ताल वृक्षांच्या खोडाच्या टोकावरील पानांचा झुबका

गुच्छल तुरेवाला, झुबकेदार (अवयव)

अर्जुनकुल, कॉम्बेटेसी अर्जुनसादडा, हिरडा, बेहडा, ऐन, किंजळ, धावडा, लाल चमेली, धायटी इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा अंतर्भाव जंबुल गणात (मिर्टेलीझमध्ये) करण्याबद्दल एकमत आढळते. प्रमुख लक्षणे (काहीशी मिटेंसी अथवा जंबुल कुलाप्रमाणे) - वृक्ष, क्षुपे व वेली, साधी पाने, क्वचित एकलिंगी, बहुधा द्विलिंगी, पंचभागी, नियमित पण क्वचित अपूर्ण, अधःस्थ किंजपुटात, एक कप्पा व दोन किंवा अधिक बीजके. फळ अश्मगर्भी किंवा शुष्क व सपक्ष

कंचट कुल, कॉमेलिनेसी कंचट (कोशपुष्प), केना, कानवला इत्यादी एकदलिकित लहान औषधीय वनस्पतींचे कुल, याचा समावेश एंग्लर व प्रँटल यांनी फॅरिनोजीमध्ये (गणात) व बेंथॅम व हूकर यांनी कॉरोनॅरी या श्रेणीत केला असून हचिन्सन यांनी कॉमेलिनलीझमध्ये (कंचट गणात) केला आहे. प

सहभागी परस्परांच्या अन्नासंबंधीच्या फायद्याकरिता एकत्र जीवन कंठणारे दोन सजीव, उदा. दगडफूल Lichen

सहभोजिता अन्नविषयक फायद्याकरिता दोन सजीव एकत्र राहण्याचा प्रकार उदा. शैवाक Lichen

सामान्य, सामायिक, समान सहज व नित्य आढळणारे, दोन्हींना किंवा अनेकांना उपयुक्त. c. bundle समाइक वृंद, समानवृंद खोड व पान या दोन्हीत उपयुक्त असा वाहक संच c. petiole समाईक (सामायिक) वृंत, समान वृंत संयुक्त पानाचा प्राथमिक व प्रमुख देठ, त्यावरील सर्व दलांना हा

शिखालु केसांचा झुबका असलेले

संहतजीवी जमाव (समूह) करून राहणारी (वनस्पती), उदा. एरंड (Riccinus communis L.)

समुदाय कमीजास्त प्रमाणात सारख्याच परिस्थितीत एकत्र वाढत असलेल्या अनेक वनस्पतींचा समूह

व्यूढ, घट्ट, संहत एकत्र बळकट केलेले (असलेले), उदा. कोशिकासमूह

सहचरी कोशिका विशिष्ट कोशिकेशी आरंभापासून सतत संबंध असणारी कोशिका. परिकाष्ठातील चाळणी असलेल्या नलिकेबरोबर नेहमी (बहुधा) आढळणारी साधी कोशिका. phloem

स्वफलनशील स्वतः आपल्या पुं- व स्त्री गंतुकाचे मीलन घडवून आणण्याची क्षमता असलेली (वनस्पती, पिढी).

समकारी बिंदु प्रकाशसंश्लेषणाच्या अन्नाची केलेली निर्मिती व श्वसनामुळे खर्च झालेले अन्न यांमध्ये समतोल राखणारी प्रकाश तीव्रता, इतर घटक स्थिर आहेत असे मानल्यास या प्रक्रियेत कार्बन डाय ऑक्साइड किंवा ऑक्सिजन यांचे ग्रहण किंवा विसर्जन घडून येत नाही.

अनुपूर्ति काल प्रकाशाभावी चालू असलेल्या हिरव्या वनस्पतीतील श्वसनामुळे खर्च झालेल्या अन्नपदार्थांची (कार्बाएहायड्रेटची) प्रकाशात निर्मितीने भरपायी करण्यास लागलेला अवधी.

स्पर्धा, चुरस सामुदायिक जीवनात, समान परिस्थितीत असलेल्या सजीवांत, जीवनकलहामुळे आलेला संबंध व त्यातून एकमेकांवर विजय मिळविण्याकरिता झालेली प्रक्रिया (केलेली धडपड).

पूरक अभाव भरुन काढणारा, उदा. घटक, रंगद्रव्य इ. c.cells पूरक कोशिका त्वक्षाकरापासून बाहेरच्या बाजूस तयार होणाऱ्या उतकांमध्ये वल्करंधाचे ठिकाणी असलेल्या मोकळ्या, पातळ आवरणाच्या व भरपूर हवा खेळविणाऱ्या कोशिका c. factor पुरक घटक (कारक) संततीतील काही

पूर्णपुष्प परंपरेने निश्चित केल्याप्रमाणे चार पुष्पदलांची मंडले असलेले फूल, उदा. धोत्रा, वांगे, टाकळा इ.

जटिल, संमिश्र, व्यूह गुंतागुंत असलेली (संरचना, विक्रिया, प्रक्रिया इ.)

सूर्यफूल कुल, कंपॉझिटी, ऍस्टरेसी माका, सूर्यफूल, झेंडू, शेवंती, एकदांडी, सहदेवी, कुसुंबा (करडई), कारळा (कोरटे), डेझी, झिनिया, डेलिया इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे मोठे कुल. या कुलाचा अंतर्भाव बेंथॅम व हूकर यांनी ऍस्टरेलीझ या गणात एंग्लर व प्रँटल यांनी घंट

संयुक्त फळ collective fruit, multiple fruit  compound fruit

संघटन सर्व स्थूल आणि लहान घटकांचे प्रमाण, उदा. पादप समुदायातील भिन्न वनस्पतींचे प्रमाण किंवा जमिनीतील खनिज द्रव्यांचे प्रमाण.

मिश्रखत अनेक मृत, कार्बनी व कुजकट पदार्थांचे बनविलेले मिश्रण

संयुक्त अनेक साध्या व सारख्या भागांचा बनलेला (अवयव) c.leaf संयुक्त पर्ण अनेक लहान दले एका प्रमुख देठावर किंवा मध्यशिरेवर असलेले पान, कधी ही दलेही पुन्हा विभागलेली असतात. उदा. निंब, संकेश्वर, शेवगा इ. c. pistil संयुक्त किंजमंडल (किंज) अनेक किंजदलांच्या

संपीडित, संदम्न एकत्र दाबलेला, दाबामुळे सपाट झालेला (अवयव)

अंतर्वक्र खोलगट, मध्ये खोल असलेला, बशीसारखा, उदा. गुलाबफुलाच्या पाकळ्या

संहत एखाद्या पदार्थाची जास्तीत जास्त प्रमाणात एकत्र असण्याची स्थिती.

एकमध्य, समकेंद्री एकाच केंद्राभोवती असलेली (काष्ठवलये, वाहक वृंदातील प्रकाष्ठ व परिकाष्ठ, शल्कपर्णे, तौकीरकण इ.)

कुहर प्रजोत्पादक अवयवांनी भरलेली व बाहेरच्या बाजूस भोक असलेली पृष्ठभागाजवळची पिशवीसारखी पोकळी, उदा. फ्यूकस व पेल्वेशिया (शैवले)

नेटका, सुरेख उदा. शिकेकाई (Acacia concina DC)

वाहक वृंद वनस्पतीतील द्रव पदार्थाची ने आण करणाऱ्या ऊतकांचा संच xylem, phloem

वाहक ऊतक वर वर्णन केल्याप्रमाणे कार्य करणाऱ्या कोशिका किंवा तत्सम घटकांचा समूह.

संवहन, वहन शोषण होते तेथून इतरत्र अथवा पदार्थ बनतो तेथून अन्यत्र स्थलांतराची प्रक्रिया, संचित स्थानांतून (मूळ, बीज, खोड इ.) वापरले जाते तेथे अन्न वा पाणी नेण्याची क्रिया

संमीलित मध्यशिरेवर उभी घडी पडून दुमडलेले (उदा. पान), पर्णवलनाचा एक प्रकार ptyxis  conduplicate

शंकु खाली रुंद व टोकाकडे निमुळते होत गेलेला, खवल्यासारखी पाने व त्यांवर किंवा त्याखाली प्रजोत्पादक अवयव, बहुधा एकाआड एक धारण करणारा अवयव, उदा. सिलाजिनेला, लायकोपोडियम, सायकस, पाइन (चीड) इ. c. bisporangiate उभयबीजुककोशिक शंकु लघु व गुरु बीजुककोश असलेला

मीलित एकत्र जुळलेले (अवयव), परस्परात मिसळलेले (समुदाय), उदा. अनेक लहान फळे एकत्र होउन बनलेले संयुक्त फळ (तुती, बारतोंडी, अननस, फणस इ.)

समवांशिक त्याच वंशातील दुसरी (वनस्पती किंवा प्राणी)

समवंश त्यात (एकाच) वंशातील (जाती), उदा. वड, पिंपळ, उंबर, अंजीर इ. किंवा जास्वंद, भेंडी, अंबाडी, रानभेंडी, बेलपटा, वनकपास इ.

उपजत, जन्मजात जन्मापासून आढळलेले (लक्षण, भेद), नंतर संपादन न केलेले, उदा. फुलांचा सुवास, रंग, फळांचा रंग, संरचना, पानांचा आकार इ.

शंकाकृति, शंकूसारखे

विबीजुकदंड विशेष प्रकारची बीजुके निर्माण करून टाकणारा लहान दांड्यासारखा भाग

विबीजुककोश वर सांगितलेल्या पद्धतीने प्रथम बनलेला बहिर्भव बीजुककोश, हा रुजून त्यातून बीजुके (उदा. पिथियम, द्राक्षावरची तंतुभुरी, आल्बुगो नांवाचा पोकळ्यावरचा पांढरा ठिपका इ.) बाहेर पडून ती नवीन कवक तंतू बनवितात.

विबीजुक कवकतंतूच्या टोकाशी आडव्या पडद्यांनी सुटी होऊन नंतर पडणारी (बहिर्भव, बहिर्जात) प्रजोत्पादक कोशिका, एकामागून एक अशा अनेक कोशिका निर्माण होतात तेव्हा त्यांची एक साखळी किंवा रांग दिसते. उदा. पेनिसिलियम, अरगट, ऍस्पर्जिलस इत्यादी बुरशीचे प्रकार, काही गदाकवक (उस्टिलॅगो) मक्यावरची काणी

शंकुमंत, शंकुधारी शंकूसारखा फुलोरा असलेली वनस्पती, उदा. चीड, सुरू, जुनिपर, चिनार, फर यांना सूचिपर्ण वृक्ष असेही म्हणतात cone

शंकुमत वर्ग, कॉनिफेरी प्रकटबीज वनस्पतींपैकी शंकुधारी वनस्पतींचा वर्ग, काहींनी हा उपवर्ग मानला तर काहींनी गण (कॉनिफेरेलीझ) मानला आहे. या गटातील काही विलुप्त (निर्वेश) व प्राचीन तर काही विद्यमान वनस्पतींची कुले असून एकंदरीत त्यंआची लक्षणे प्रारंभिक आहेत. का

संयुक्त जुळलेली किंवा जुळून बनलेले c.(vascular) bundle संयुक्त वाहक वृंद प्रकाष्ठ व परिकाष्ठ या दोन्हींचा मिळून बनलेला वाहक ऊतकांचा गट (जुडगा)

संयोग होणे दोन प्रजोत्पादक कोशिका एकरुप होणे उदा. शैवलातील गंतुके

संयोग, संयुग्मन दोन प्रजोत्पादक सजीव घटकांचे (क्वचित एककोशिक वनस्पतींचे) एकत्रीकरण होऊन नवीन सुप्तशक्तियुक्त कोशिका बनणे (गंतुबीजुक, रंदुक) c,tube संयोग नलिका, संयुग्मन नलिका दोन सारख्या प्रजोत्पादक कोशिकांतील प्राकल एकत्र येण्यास दोन भिन्न (क्वचित एका

संयोजी जोडण्यास उपयुक्त, जोडणारे, जोडून असणारे c. symbiosis संयोजी सहजीवन परस्परांशी कायमपणे जोडून चालविलेले एकत्र जीवन उदा. अमरवेल व मेंदी (डुरांटा, कडवी इ.) यांचे जीवन, मनुष्य व त्याच्या पोटातील कृमी, अपि वनस्पती इ. c. tissue संयोजी ऊतक खोडाचे मध्यभागी

सुंदर कुल, कोनॅरेसी सुंदर, रौरिया, नेस्टिस इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे लहान कुल, याचा समावेश गुलाब गणात (रोजेलीझमध्ये) करतात. प्रमुख लक्षणांत शिंबावंत गणाशी (लेग्युमिनोजीशी) या कुलाचे साम्य आढळते.

संजात एकत्र वाढलेले, सुरवातीस किंवा वाढ होत असताना पूर्ण जुळलेले सारखे भाग, उदा. लोनिसेराच्या दोन संमुख पानांचे तळ

असमकोष्ठ तंतूच्या दोन भागांना जोडणारी मध्य कोशिका उदा. नीलरहित शैवलापैकी नॉस्टॉक c. link जोडणारा दुवा दोन लहानमोठ्या गटांचा संबंध दर्शविणारा एक स्वतंत्र गट अथवा व्यक्ती. उदा. काहींच्या मते कोंबळ कुल (नीटेसी) फुलझाडे व प्रकटबीज वनस्पती या दोन गटांना

संधानी दोन परागकोशांना जोडणारा व तंतूपासून भिन्न असा भाग c. tissue संयोगी ऊतक (ऊति) दोन भाग जोडणारा कोशिकांचा समूह

सहोद्भवी एकाच रक्ताचे, एकाच आईबापापासून जन्मलेले, सामान्य (समान) पूर्वजांपासून अवतरलेले

संघात अनेक प्रधान वनस्पतींची विशिष्ट संगती (साहचर्य) दर्शविणाऱ्या वनस्पतींच्या समुदायात कधी कधी प्रत्येक प्रधान व्यक्तीने (इतर गौण व्यक्तीबरोबर) बनविलेले लहान उपसमूह (समुदाय), उदा. पळस-पांगारा-सावर यांच्या संगतीत, पळस संघात, पांगारा संघात, सावर संघात असे

सातत्य वनस्पतींच्या नैसर्गिक समुदायातील (संगतीतील) सारख्या आकारमानाच्या अनेक नमुना क्षेत्रांत साधारणपणे सतत आढळणाऱ्या विशिष्ट वनस्पतीचे शेकडा प्रमाण उदा. शंभर नमुना क्षेत्रांपैकी नव्वद क्षेत्रात तिचा आढळ (उपस्थिती) असल्यास तिचे सातत्य प्रतिशत धरतात.

घटक वितंचक अनुकुली वितंचकाविरुद्ध प्रकारचे कार्बनी निदेशक, हे सदैव उपस्थित असतात.

संकुचित आकसलेले (खोड किंवा मूळ), उदा.घायपाताच्या काही जातींच्या पानांचा तळभाग

ग्राहक ecosystem.

जीवसातत्य पूर्वज जीवांपासून नवीन बीजांची निर्मिती, अशी सनातन परंपरा

अखंडित, सतत खंड न पडलेले, सलग c. variation अखंडित भेद, अनवरत भेद एकाच जातीतील अनेक व्यक्तींत एखादे सलगपणे कमी किंवा जास्त प्रमाणात दिसून येणारे लक्षण अथवा लक्षणांसंबंधीचा भेद, उदा. बियांच्या वजनातील फरक कमीत कमी ते जास्तीत जास्त यामधील सर्व टप्पे सलगपणे

सातत्यक वनस्पतींच्या दोन भिन्न समुदायांमधील व दोन्हीत सलगपणा राखणारा सामाइक वनस्पती समूह.

परिवलित, पिळीव कलिकावस्थेतील पुष्पदलसंबंधाचा एक प्रकार, यामध्ये प्रत्येक पाकळीची एक कडा दुसरीचे आत व दुसरी कडा बाहेर अशी मांडणी असल्याने ती कळी पिळीव (पिळवटल्याप्रमाणे) दिसते. उदा. जास्वंद, लाल कण्हेर, कुसळी गवताचे पिळीव प्रशूक (Andropogon contortus L.)

संकोचशील रिक्तिका, संकुची रिक्तिका आकुंचन व प्रसरण पावणारी प्राकलातील सूक्ष्म पोकळी, उदा. काही शैवले व काही सूक्ष्म प्राणी C. root संकूची मूळ वयोमानानुसार आडव्या रेषा (वलये) पडलेले मांसल मूळ, यामध्ये त्याचे आकुंचन होऊन वनस्पतीस ते खोलवर जमिनीत ओढून धरते.

नियंत्रित प्रयोग कृत्रिम व ज्ञात अशी व्यवस्था केलेला सहप्रयोग, मूळच्या निरीक्षणाशी ताडून पाहण्याकरिता केलेला प्रयोग

समभिरुपता आरंभीची परिस्थिती व विकासमार्ग यांवर काही अंशी अवलंबून असून नंतर समान परिस्थितीत भिन्न पादप समुदायांचे अंतिम विकसित स्वरुप समान राहिल्याची घटना.

अभिमुख, समाभिरुपी प्रथम अलग असून शेवटी एकत्र मिळणाऱ्या, उदा. पानाच्या पात्यातील शिरा (दालचिनी, कारंदा, बोर) c. evolution समाभिरुपी क्रमविकास भिन्न वंशातील, कुलातील किंवा वर्गातील वनस्पतींचा आकार, स्वरुप व संरचना, मूलतः (तत्त्वतः) भिन्न असूनही क्रमविकासात

संवलित पर्णवलनाचा एक प्रकार, पानाच्या एका कडेपासून दुसऱ्या कडेपर्यंत सुरळीप्रमाणे गुंडाळण्याचा प्रकार उदा. केळ

हरिणपदी (गंधवेल) कुल, कॉन्व्हॉल्व्ह् युलेसी अमरवेल, गारवेल, रताळे, गणेशपुष्प, मर्यादवेल, विष्णुकांता, हरिणपदी (Convolvulus arvensis L.) इत्यादी अनेक द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. बेसींनी या कुलाचा अंतर्भाव पोलेमोनिएलीझ या गणात तर हचिन्सननी धोतरा या गणात (सोलॅनेलीझ) केला आहे. या कुलाची लक्षणे- वेली, काही वर चढणाऱ्या तर काही जमिनीवर पसरणाऱ्या, एकाआड एक साधी पाने, कुंठित फुलोरा, अरसमात्र, नियमित, पूर्ण, द्विलिंगी, अवकिंज, मोठी, पंचभागी, आकर्षक, घंटाकृति किंवा नाळक्यासारखी, जुळलेल्या पुष्पमुकुटाची फुले, दोन जुळलेल्या किंजदलांच्या ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात २-४ कप्पे आणि प्रत्येकात २-४ बीजके, मृदुफळ किंवा बोंड

विद्रुमरुप, प्रवालसम पोवळ्याप्रमाणे, पोवळी बनविणाऱ्या विशिष्ट शाखित प्राण्यांच्या शरीराप्रमाणे दिसणारे उदा. जमिनीलगतची सायकस मुळे

कॉर्डाइटेलीझ पुराजीव महाकल्पातील एक निर्वंश प्रकटबीजधारी वनस्पतींचा गण. प्रमुख लक्षणे - उंच वृक्ष, खोडाच्या टोकास शाखांचा झुबका व त्यावर साधी लांबट अनेक पाने, बीजुकपर्णे आकाराने लहान व स्वतंत्र शंकूवर, गुरु बीजुकपर्णाच्या टोकावर बीजक असते. Gymnospermae

हृदयाकृति पत्याच्या डावातील बदामाच्या आकाराचे, एका टोकास खाच व दुसऱ्चा टोकास निमुळते असलेले उदा. चक्रभेंडी अथवा गुळवेलीचे पान, गुळवेल Tinospora cordifolia (Willd) Miers. (heart shaped)

चर्मिल, चिवट चामड्यासारखे चिवट उदा. वड, रबर, आंबा इ. ची पाने

त्वक्षा जून खोडे, फांद्या व मुळे यावर अपित्वचेच्या ऐवजी नवीन बनलेल्या बुचासारख्या पदार्थाच्या (स्यूबरिन) कोशिकांचा थर, हा मृत कोशिकांचा थर संरक्षक असून काही वनस्पतींच्या (कॉर्क ओक) खोडावरचा जाड थर प्रत्यक्ष बुचे बनविण्यास वारंवार काढून घेतला जातो.

त्वक्षाकर त्वक्षा कोशिका बनविणारा अपित्वचेच्या आतील (क्वचित परिरंभ- अंतस्त्वचेखालचा थर) जिवंत कोशिकांचा सतत विभागणी चालू असलेला थर (ऊतककर), यापासून बाहेरच्या बाजूस त्वक्षाकोशिका व आतील बाजूस उपत्वक्षा (द्वितीयक मध्यत्वचा) बनते. c. formation त्वक्षासंभवन,

त्वक्षा कोशिका वर वर्णन केल्याप्रमाणे जाड स्यूबरिनयुक्त कोशिका

घनकंद जमिनीत वाढणारे, मांसल, संघटित, फुगीर, अन्नाच्या साठ्यामुळे घट्टपणा आलेले, खवल्यासारख्या पानांनी वेढलेले, खाली आगंतुक मुळे व वरच्या बाजूस कळ्या असून नवीन कंद, पाने व फुलोरा बनविणारे रुपांतरित खोड उदा. केशर, अळू, सुरण इ.

लघुघनकंद, घनकंदिका मूळच्या घनकंदापासून बनलेला लहान घनकंद

स्कंधवनस्पति, स्कंधपादप पाने, मुळे, खोड आणि वाहक ऊतके असलेली वनस्पती, काही अपवाद वगळल्यास (पाने व मुळे नसलेले) सर्व नेचाभ पादप व बीजी वनस्पती यांमध्ये वर सांगितलेले अवयव आढळतात. परंतु कायक वनस्पतींत नसतात. Thallophyta, Pteridophyta, Cormus

स्कंध सर्वसाधारणतः वाहक ऊतके, मुळे व पाने असलेला अक्ष thallus

लघुशृंगाग्र टोकावर लहान शिंगासारखा उंचवटा असलेला (अवयव, छद, खवला), उदा. आंबुटीचे (Oxalis corniculata L.) फळ.

प्रदलमंडल, पुष्पमुकुट फुलातील पाकळ्यांचा समूह (मंडळ, वर्तुळ), केसर मंडल व किंजमंडल यांचे संरक्षण व गंध आणि स्वरुप यांच्या साहाय्याने प्राण्यांना आकर्षित करून प्रजोत्पादनास मदत करणे ही पुष्पमुकुटाची कार्ये होत.

पुष्पमुकुटाभ पुष्पमुकुटासारखे (परिदलमंडल) उदा. गुलबुश

मुकुट, तोरण पाकळ्यांपासून किंवा तत्सम पुष्पदलांपासून उगम पावलेले दले, केस, खवले यासारख्या सुट्या अथवा जुळलेल्या उपांगांचा समूह (वर्तुळ) उदा. कृष्णकमळ, लाल कण्हेर, कुमूर, पिंक इ. क्वचित केसरदलांना हे तोरण चिकटून असते. (उदा. रुई कुल) crown

अग्रस्थ मुकुटाप्रमाणे शोभणारे

पुंजकणिका दोन परागपुंजांना जोडणारा गाठीसारखा भाग, उदा. रुईचे फूल pollinium  pollen carrier

सहसंबंध दोन इंद्रियांचा एकमेकांवर असलेला अंमल अथवा नियंत्रण उदा. खोडाचा शेंडा खुडल्यास बगलेतील कळ्यांची जोमाने वाढ होणे, खालची पाने मोठी व जाड होणे किंवा नव्या कळ्या फुटणे, इत्यादी. एखाद्या इंद्रियाची हानी दुसऱ्याने भरुन काढण्याचा प्रकार reparation,

वलीवन्त, पन्हाळी एखाद्या सपाट अवयवावर खोबणी (पन्हळी) अथवा खोलगट रेषा असण्याचा प्रकार, उदा. काही तालवृक्षांची पाने corrugate

मध्यत्वचा द्विदलिकित वनस्पतींच्या कोवळ्या खोडाच्या अथवा मुळाच्या अंतर्रचनेत अपित्वचेच्या आतील अंतत्त्वचेपर्यंतचा भाग, सामान्य भाषेत साल. rind

मध्यत्वचायुक्त मध्यत्वचा अगर तत्सम भाग असलेले

गुलुच्छ फुलोऱ्याचा (पुष्पबंधाचा) एक प्रकार, यामध्ये केंद्राजवळची फुले सर्वात लहान व परिघाजवळची अधिकाधिक जून असा परिघाकडून केंद्राकडे (अभिमध्य) उमलण्याचा क्रम असतो, फुलांच्या देठांची लांबी साहजिकच केंद्राजवळ (अक्षाच्या टोकास) कमी व परिघाकडे (अक्षाच्या तळाकडे क्रमाने) अधिक होत जाते व सर्वसाधारणपणे सर्व फुले एकाच पातळीत येऊन सर्व दृष्य आकर्षक होते. उदा. मोहरी, व्हर्बिना, कँडिटफ्ट इ.

सिरा, शीर पानांमध्ये व तत्सम अवयवांत (पुष्पदले, छदे) पाणी व अन्नरसाची ने आण करणाऱ्या ऊतकांचा संच (वाहक वृंद) unicostate, multicostate, costate  rib, vein

सिराल ईक अथवा अनेक शिरा असलेले (पान)

१ दलिका, बीजपत्र, डाळिंबी २ कॉटिलेडॉन १ बीजातील गर्भावस्थेत असलेल्या वनस्पतीचे पान, सामान्य भाषेत दळ. यांची संख्या एक किंवा दोन असून क्वचित अधिक असते. अन्नसंचय, अन्नशोषण, कधी अन्ननिर्मिती (बी रुजल्यावर जमिनीवर येऊन) ही कार्ये ती दलिका करते. २ एका वनस्पतीचे नाव

सहमूलप्ररुप मूळचा नमुना ज्या वनस्पतीपासून घेतला तिचाच दुसरा नमुना.

अपसव्य, वामावर्त घड्याळाच्या काट्यांच्या नित्याच्या दिशेविरुद्ध (हालचाल) anti clockwise

आवरण, आच्छादन व्यापलेले क्षेत्र. c.herbage औषधीय आवरण वरुन पाहिले असता पूर्ण झाकलेले दिसणारे व वनस्पतींच्या अवयवांनी व्यापलेले जमिनीवरील क्षेत्र. c. plant- पादपावरण जमिनीवरील वनस्पतींनी व्यापलेला भाग. area occupied

आवरण, आच्छादन व्यापलेले क्षेत्र. c.herbage औषधीय आवरण वरुन पाहिले असता पूर्ण झाकलेले दिसणारे व वनस्पतींच्या अवयवांनी व्यापलेले जमिनीवरील क्षेत्र. c. plant- पादपावरण जमिनीवरील वनस्पतींनी व्यापलेला भाग. area occupied

छादन कोशिका शेवाळी वनस्पतीतील अंदुककलशाच्या ग्रीवामार्गाच्या तोंडाशी असलेली कोशिका

छादनी, झाकणी, आच्छादन काच सूक्ष्मदर्शकातून निरीक्षण करण्याकरिता वस्तूवर बसवलेली काचेची पातळ चकती (गोल, चौकोनी किंवा आयत चौकोनी)

घायमारी कुल, क्रॅसुलेसी घायमारी, पानफुटी (पर्णबीज), कलांचो इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे लहान कुल, याचा अंतर्भाव गुलाब गणात (रोजेलीझमध्ये) केला जातो. प्रमुख लक्षणे - मरुवनस्पती, मांसल अवयव असलेल्या औषधी व क्षुपे, फुलोरा कुंठित, नियमित, द्विलिंगी, समभागी फुले, ऊर्ध्वस्थ किंजपुट, किंजदले सुटी किंवा जुळलेली, फळ शुष्क पेटिकेसारखे, कॉटिलेडॉन, क्रॅसूला, सेडम, सेंपरव्हायव्हम इत्यादी वंशांचा यातच समावेश आहे.

निर्मिती निर्माण केलेले, बनविलेले, निर्माण करण्याची प्रक्रिया

प्रसर्पी जमिनीवर सरपटत जाणारी व आगंतुक मुळांनी चिकटून राहणारी वेल, उदा. रताळे, बाम्ही, आंबुशी

आंदोलिपालि शुष्क, दोन कप्याचे, अधःस्थ, पालिभेदी फळ, पक्क झाल्यावर याचे दोन एकबीजी भाग (फलांश) फळ धारण करणाऱ्या दांड्यापासून (फलधर) अलग होतात पण बारीक तंतूच्या आधारे लोंबत राहतात. उदा. ओवा, धणे, गाजर, जिरे इत्यादी चामर कुलातील वनस्पती. schizocarp,

स्थूलदंतुर, गोलदंती बोथट गोलसर दाते असलेले उदा. बाम्ही, पानओवा अथवा पानफुटी यांची पाने अथवा त्यांची कडा

सूक्ष्मदंतुर, सूक्ष्मदंती बोथट, गोलसर पण फार बारीक दाते असलेले (पान अथवा त्याची किनार) crenulated

अर्धचंद्राकृति अर्ध्या चंद्राच्या आकाराप्रमाणे, उदा. कृष्णकमळ (Passiflora lunata Juss.), एक नेचा (Adiantum lunulatum Burm.) रातकोंबडा

१ माथा, शिखर, शिखा, शीर्ष २ कटक, कंगोरा शेंडा, उदा. झाडाचे टोक, फळाचे टोक ridge, crown

शिखी, कटकित विशिष्ट प्रकारचा शेंडा किंवा अनियमित कंगोरा असलेले

खडू, खट chalk

१ खटी २ खटवर्णी ३ क्रेटेशियस काल १ खडू असलेले २ खडूसारखे पांढरे, शुभ्र, सफेत ३ सुमारे १४ ते ७ कोटी वर्षापूर्वीचा काळ

फट, भेग, चीर खोडावर, खडकावर किंवा जमिनीवर असलेली कमी जास्त खोलीची पण अरुंद चीर

वलित अनियमितपणे खाली किंवा वर दोन्हीकडे वळलेली (वाकलेली) उदा. कडा, किनार, तगारीच्या पाकळीच्या कडा (Tabernemontana crispa L.) crisped, curled

१ शिखा, तुरा, गुच्छ २ प्रकटक २ विशेष प्रकारचा कंगोरा उदा. काही सूक्ष्म जंतूवरचा कंगोऱ्यासारखा पापुद्रा, प्राकणूतील अनेक पोकळ्याभोवती वेढून राहणारा दुहेरी पापुद्रा

तुरेबाज, तुरेदार, गुच्छल तुरा असलेले, उदा. मयुरशिखा (Celosia cristata L.) या वनस्पतीच्या शेंड्यावर (टोकास) असलेल्या तुऱ्यासारख्या फुलोऱ्यामुळे हे नांव पडले.

वाकडातिकडा अनेक ठिकाणी वाकडे वाढलेले, उदा. खोड

पीक विशेष प्रकारे वाढविलेल्या वनस्पतींचा समूह, उदा. धान्ये, फळझाडे, फुलझाडे

१ स्वस्तिक चिन्ह २ संकर प्रजा, संकरज १ बेरजेकरिता वापरलेले अधिक जिन्ह, गुणिले चिन्ह, फुली, स्वस्तिक चिन्ह २ दोन भिन्न जाती किंवा प्रकार यांचेपासून निर्मिलेली प्रजा (संतति) c.breed १ संकर २ संकरज १ दोन जातींच्या किंवा प्रकारांच्या व्यक्तीत (सजीव)

१ मुकुट २ माथा, डेरा १ कारा या शैवलाच्या प्रजोत्पादक अवयवाचे (अंदुकाशयाचे) टोकावरील कोशिकांचा समूह. २ वृक्षाच्या खोडावरील सर्व शाखा व पानंआचा समूह, हा अर्धगोलाकार, गोलाकार किंवा स्तूपासारखा असतो. c. graft खुंटी कलम जमिनीत असलेल्या एका झाडाच्या खुंटात

क्रूसाकार, स्वस्तिकाकृति स्वस्तिक किंवा गणितातील अधिक (बेरजेच्या) चिन्हाप्रमाणे आकार असलेला, उदा. मोहरीच्या फुलाचा पुष्पमुकुट cruciform, cross shaped

मोहरी (सर्षप) कुल, क्रुसिफेरी (बॅसिकेसी) मोहरी (सर्षप), कोबी, नवलकोल, मुळा इत्यादी द्विदलिकित फुलझाडांचे कुल. याचा अंतर्भाव बेसींनी अहिफेन गणात (पॅपॅव्हरेलीझ), बेंथॅम व हूकर यांनी पराएटेलीझ गणात व हचिन्सन यांनी क्रुसिफेरेलीझ किंवा मोहरी (सर्षप) गणामध्ये क

वलिवंत कळीमध्ये सुरकुतलेले (वेड्यावाकड्या घड्या पडलेले), पर्णवलनाचा एक प्रकार, उदा. कोबीची पाने

कवच, पुट खपलीसारखा कठीण पापुद्रा (rind, shell)

कवची ताठर व ठिसूळ (पाने), दगडास किंवा झाडाच्या सालीस चिकटून सपाट कवचासारखे वाढलेले, उदा. काही धोंडफूल वनस्पती crustose

अबीजी वनस्पती विभाग कायक वनस्पती, शेवाळी, नेचाभ पादप इत्यादी वनस्पतींचा अंतर्भाव असलेला (जुन्या वर्गीकरणाप्रमाणे) गट, यातील प्रजोत्पादक इंद्रियंआत केसरदले, किंजदले, फळ व बीज यांचा संपूर्ण अभाव असतो., तथापि काही नेचाभ पादपातील लघुबीजुकपर्णे व गुरु बीजुकपर्

गूढपादप, गूढ कलिकोद्भिद जमिनीच्या पृष्ठभागाखाली असलेल्या भागावर सुप्त कळ्या धारण करणारी वनस्पती.

स्फटिक खनिज अथवा कार्बनी पदार्थांचे घनावस्थेतील पैलूदार स्वरुप (संरचना), उदा. कॅल्शियम कार्बाएनेट, कॅ. ऑक्झेलेट, खडीसाखर, मोरचूद इ.

स्फटिकाभ रवाळ स्वरुप, स्फटिकासारखे, याविरुद्ध कलिल स्वरुप असते. उदा. बदाम, एरंड, मका यांच्या बीजातील अन्नसाठ्यातील प्रथिनकण colloid

स्फटिकाकृति, स्फटायुक्त नागाच्या फण्याप्रमाणे, फणा (फडी) असलेला उदा. एका जलनेचाच्या पानाप्रमाणे (Salvinia cucullata Roxb)

कर्कटी (काकडी) कुल, कुकर्बिटेसी लाल भोपळा, काकडी,कलिंगड, टरबूज इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. याचा समावेश बेंथॅम व हूकर यांनी कृष्णकमळ गोत्रात (पॅसिफ्लोरेलीझ), एंग्लर व प्रँटल यांनी कर्कटी गणात (कुकर्बिटेलीझ), बेसींनी लोझेलीझ गणात व हचिन्सननी कर्कटी ग

संधिक्षोड, सांधेदार खोड बहुधा पोकळ किंवा भरीव, शाखा नसलेले व पेरी घन व स्पष्ट असलेले खोड, उदा. ऊस, बांबू, मका इ.

संवर्धित सतत लागवाडीने विकास पावलेली व फक्त लागवडीतच आढळणारी (जंगली अवस्थेत नसलेली) उदा. वनस्पती किंवा त्यांचा गट.

कृषियोग्य लागवडीस योग्य (सोयीचे, फायद्याचे)

संवर्धन विशेष प्रकारे, कृत्रिम वाढ करण्याची प्रक्रिया

शंकाकृति, कीलाकार पाचरीसारखे किंवा लांबट त्रिकोणासारखे असून तळाशी टोकदार, उदा. गोंडाळाची पाने cuneiform

चषकाकृति वाटी किंवा पेला यासारख्या आकाराचे, उदा. गुलाबाचे पुष्पासन, काही कवक

चषिका, वाटिका लहान वाटीसारखा अवयव, उदा. ओक (बंज) च्या फळाच्या (वंजूफळ) तळाशी असलेले छदावरण, काही तालवृक्षांच्या फळांच्या तळाशी परिदलांचे आवरण, उदा. नारळ

चषिका कुल, क्युप्युलिफेरी जुन्या वर्गीकरणाप्रमाणे (बेंथॅम व हूकर) ओक (बंज), चेस्टनट, बीच इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल याचा अंतर्भाव बंज (ओक) गणात किंवा क्वर्सिफ्लोरीत केला जात असे. एंग्लर व प्रँटल यांनी या कुलाला गणाचा (फॅगलीझ) दर्जा दिला आहे व भूर्ज

हरिद्राद्रव्य जमिनीतील हळदीच्या खोडातील प्रमुख पिवळे द्रव्य (Curcuma longa L. हळद)

वक्रता, वलन वाकडेपणा, वळण, बाक c. movement of वक्रताजन्य हालचाल वळल्यामुळे घडून आलेली हालचाल, उदा. खोडाचे किंवा मुळाचे टोक चेतकामुळे वळुन खाली, वर किंवा बाजूस वाढते, कळी उमलणे, फूल मिटणे किंवा उघडणे

वक्र वाकलेले वाकडे, उदा. काही झाडावरील (उदा. वेत, बोर) काटे bent

पुलवृंत पानाच्या देठाचा तळास असलेला फुगीरभाग, यातील कोशिकांच्या आकुंचन वा प्रसरणामुळे पानाचे पाते वरखाली होते. उदा. तरवड, लाजाळू इ. c. plant उपधान वनस्पति जमिनीजवच्या अनेक फांद्या एकत्र येऊन वाढल्याने उशीसारखा (अर्धगोल) आकार प्राप्त झालेली वनस्पती, उदा.

कंटक, काटा

कटकाग्र शेंड्यास किंवा टोकास तीक्ष्ण काटा असलेले, उदा. घायपात, युका यांची पाने

उपत्वचा, क्यूटिकल क्यूटिन द्रव्याचा लेप

क्यूटिन मेदविशिष्ट द्रव्य, याचा पातळ लेप पानावर असून एक चकाकित, पानाला अपार्य पण प्रकाशाला पार्य असे संरक्षक आच्छादन बनते. उदा. आंबा

क्यूटिनीभवन, उपत्वचाभवन क्यूटिनचा लेप बसण्याची प्रक्रिया, मूळ कोशिकावरणात क्यूटिन द्रव्य मिसळून त्याचा थर बनण्याची प्रक्रिया cuticularisation

छिन्नकांड, छाटकलम जिवंत खोड अथवा फांदी यांचा कापून काढलेला तुकडा, मूळच्या वनस्पतीपासून तशीच नवीन वनस्पती बनविण्याकरिता हा तुकडा (कलम) उपयुक्त असतो, उदा.त गुलाब, जास्वंद, कण्हेर इ.

नीलहरित शैवले व४ग, सायनोफायसी Blue green algae

चषकरुप फुलोऱ्याचा (पुष्पबंधाचा) एक प्रकार, पेल्यासारख्या छदमंडलात बहुधा केसरदलाचे पाच गट व मध्यभागी एक लहान दांड्यावर तीन किंजदलाचा तीन कप्पी किंजपुट असतो. प्रत्येक केसरदल एक सच्छद पुं-पुष्प व किंजपुट एक स्त्री पुष्प मानतात. छेदमंडलावर अनेक मधुप्रपिंड कधी कधी असतात. उदा. पानचेटी, शेर, शेंड इ. एरंड कुलातील कित्येक वनस्पतीत (युफोर्बिया वंश) हा फुलोरा (क्वचित रुपांतरित) आढळतो.

सायकॅडेसी, सायकस कुल प्रकटबीज वनस्पतींपैकी सायकस, झामिया, दिऊन इत्यादींचे कुल, अलिकडे नवीन वर्गीकरण पद्धतीत यांचा अंतर्भाव एका विभागात (सायकॅडोफायचा) केला जातो. तर काहींनी सायकॅडेलीझ असा गण मानला आहे. त्यात विलुप्त व विद्यमान वनस्पती समाविष्ट केल्या आहेत.

बीजी नच गण, सायकॅडोफिलिकेलिझ Pteridospermae

मंडल, चक्र अनेक अवयवांचे वर्तुळ, काही फुलात पुष्पदलांची बहुधा चार मंडले असतात. काही खोडावर पानांची (उदा. खडशेरणी, सातवीण) तर काहीवर फांद्यांची (उदा. कारा व एक्किसीटम) मंडले असतात. spiral

चक्रिय, मंडलित वर्तुळाकार, चक्राकार किंवा मंडलाकार (मांडणी) whorled

भ्रमण कोशिकावरणाच्या आतील बाजूस चालू असलेली जिवंत द्रव्याची (प्राकलाची) प्रवाहरुपी हालचाल. नियमित प्रकारे प्रदक्षिणा करणे, परिगमन (rotation) अथवा अनियमितपणे इतस्ततः किंवा प्रकलाभोवती फिरणे, अभिसरण (circulation). streaming

सायकस गण cycadaceae

चिती, दंडगोल गोलसर दंडाप्रमाणे आकाराचा (्अवयव), उदा.बहुतेक खोडे, देठ, फुलांचे व फुलोऱ्याचे दांडे (अक्ष)

चितीय, दंडगोलाकृति गोलसर दांड्याप्रमाणे, उदा. ऊस, वेळू इत्यादींचे खोड

पोय, पोत नावेसारखा, कठीण, दीर्घकाल राहणारा, महाछद, उदा. काही तालवृक्ष spathe

वल्लरी फुलोऱ्याचा एक प्रकार, अक्षाच्या शेंड्यावर फूल आल्याने पुढे वाढ खुंटते, केव्हा त्याच्या बाजूस दोन नवीन अक्ष येऊन त्यांचीही फूल आल्याने वाढ खुंटते व तीन फुलांची साधी वल्लरी बनते. उदा.मोगरा, कधी बाजूच्या दोन अक्षावर फूल येऊन पुनरपि त्यांच्या दोन्ही बा

लघुवल्लरी लहान वल्लरी

नीलहरित शैवल विभाग, सायनोफायटा Blue green algae

मुस्तक (मुस्ता, मोथा) कुल, सेजीस, सायपेरेसी लव्हाळा, मोथा, कुंदा, कचेरा इत्यादी गवतासारख्या दिसणाऱ्या एकदलिकित वनस्पतींचे कुल, याचा समावेश तृण कुलाबरोबर तृण गणात (ग्रॅमिनेलीझ) केला जातो. हचिन्सन यांनी मात्र मस्तक गण (सायपेरेलीझ) स्वतंत्र करून त्यात मुस्तक

निगर्तिका दगडफुलाच्या पृष्ठभागात खोलवर असलेला व शैवल कोशिकांची निर्मिती करणारा पेल्यासारखा अवयव Lichens

संकृत्स्न शुष्क, एकबीजी, न तडकणारे, पातळ फलावरण व बीजावरण एकमेकांपासून अलग असलेले, अधःस्थ व दोन किंजदलांपासून बनलेले फळ उदा. सूर्यफूल, सहदेवी, एकदांडी, ओसाडी, करडई इ.

प्रतान, ताणा तणावा, बारीक दोऱ्याप्रमाणे, आधाराला गुंडाळून धरण्यास उपयुक्त, असा संवेदी अवयव किंवा तशा अवयवात रुपांतर झालेला दुसरा प्रमुख अवयव (खोड, पान, उपपर्ण, फुलोऱ्याचा अक्ष इ.), उदा. द्राक्षवेल, मोरवेल, वाटाणा, कळलावी, ँटिगेनॉन, भोपळा इ. tendril

कोष्ठ बंदिस्त पोकळी, लहान बंद पिशवीसारखा अवयव.

खटिकापुंज चुनखडीच्या कणांचा झुबका, उदा. वडाच्या पानाच्या अपित्वचेतील कोशिका

सायटेज तूलीरावर (सेल्यूलोजवर) क्रिया करणारे वितंचक किंवा कार्बनी निदेशक, अनेक बिया रुजताना हे क्रियाशील असते.

कोशिकारसायनशास्त्र कोशिकेच्या सर्व भागासंबंधीचे रासायनिक ज्ञान

कोशिकायुति, कोशिकासंगम दोन कोशिकांचा संपूर्ण संयोग

कोशिकाजनन कोशिकांचा उगम व विकास

कोशिकाजननविज्ञान, कोशिका आनुवंशिकी कोशिकाविज्ञान व कोशिकाजनन या दोन्हींच्या संबंधी उपलब्ध ज्ञानाने कोशिकेतील भागांचे व गुणधर्माचे पिढ्यानुपिढ्या अनुहरण कसे होते हे ज्ञान देणारी शाखा

परिकल विभाजन कोशिकेतील परिकलाची (प्रकलादीशिवाय इतर सजीव द्रव्याची) विभागणी

कोशिकाविज्ञान कोशिकेचा आकार, संरचना, विभागणी इत्यादी सर्व माहितीची ज्ञानशाखा

परिकल, कोशिका (पेशी) द्रव्य कोशिकेतील प्रकल, प्राकलकणु किंवा अशी विशिष्ट कोशिकांगके सोडून इतर सजीव व अर्धघन कलिल द्रव्य

परिकल तंतू कोशिका विभागणीत सहज दिसून येणारे परिकलाचे सूक्ष्म धागे c. inheritance परिकलानुहरण प्रकलाद्वारे कोशिकेचे (किंवा व्यक्तीचे) बहुतेक गुण पुढील पिढीत उतरतात, तथापि काही परिकलाद्वारेही उतरत असावे असा पुरावा मिळाल्याने ती उपपत्ती स्वीकृत झाली आहे व

दैनिक वर्धनभेद दर चोवीस तासात होणारा वाढीतील चढ उतार

डार्विनवाद, डार्विनची उपपत्ती नैसर्गिक निवडीच्या तंत्रानुसार नवीन जातींची निर्मिती, स्पष्टीकरण - सर्व सजीवांची संख्या भूमितिश्रेणीने वाढते, परंतु जीवनावश्यक वस्तू मर्यादित असल्याने त्या प्राप्त करून घेण्यास सजीवांमध्ये स्पर्धा होते (जीवनार्थ कलह), सजीवांमध्ये सबल व दुर्बल असे भेद निसर्गतःच असतात. साहजिकच स्पर्धेमध्ये सबल यशस्वी होऊन दुर्बल नाश पावतात, म्हणजेच जगण्यास लायक अशा सबलांची सृष्टीकडून निवड केली जाते. ज्या भेदांमुळे सबल यशस्वी होतात ते भेद आनुवंशिकतेमुळे नवीन पिढीत उतरतात, तीव्रतर होत जातात व काही नवीन फायदेशीर भेदही दिसून येतात, यांचेही अनुहरण होऊन व असा प्रकार शेकडो पिढ्यात चालू राहून नवीन गुणधर्मयुक्त सजीव निर्माण होत जातात, हानिकारक भेद पण असतात व नवीन येतात, परंतु ते धारण करणाऱ्या व्यक्ती दुर्बल ठरून नवीन संततीची परंपरा फाल काल चालू ठेवीत नाहीत. या प्रकारे सर्व सजीव साध्या समान पूर्वजांपासून उत्क्रांत झाले असून ते परवर्तनीय आहेत व सध्या आहेत तसे पूर्वी एकेवेळी एकदम निर्मिलेले नाहीत.

जन्य कोशिका, जन्य पेशी मूळच्या एका कोशिकेपासून जन्मलेली नवीन कोशिका, मूळची कोशिका मातृकोशिका ठरते.

जन्य रंगसूत्र मूळच्या रंगसूत्रापासून बनलेले नवीन रंगसूत्र

जन्याक्ष एका अक्षापासून उद्भवलेला नवीन उपाक्ष

दिनावधि दिवसातील प्रकाशपूर्ण काल

दिनस्थिति दिवसा उजेडी असलेली स्थिती, उदा. चिंच, बाहवा इत्यादी झाडांची पाने दिवसाच्या प्रकाशात सपाट राहतात परंतु रात्री त्यांची दले मिटून लोंबती राहतात त्याला रात्रि स्थिती म्हणतात.

नवीन, नूतन पूर्वी असलेल्यापासून नसून, पूर्णपणे नवीन उत्पत्ती

विमुंडकन विशेष प्रकारची छाटणी

पतिष्णु विशिष्ट ऋऋतूत किंवा वेळी आपोआप गळून पडणारी, उदा. पांगारा, पळस, वड इत्यादींची पाने, वडाची उपपर्णे, गुलाबाच्या पाकळ्या इ. d. tree कदापर्णी वृक्ष, पानझडी वृक्ष पाने झडून जाणारा वृक्ष, उदा. शाल्मली, ओक, पांगारा, साग, भूर्ज, खैरचाफा इ.

अभिनत पुढे किंवा खाली वाकलेले, उदा. काही फुले, केसरदले, किंवा किंजले इ.

वर्णहीन, विवर्ण, रंगहीन discoloured

वर्णनाश, विरंजन रंगद्रव्याचा नाश होणे किंवा करणे

अपघटक ecosystem.

बहुदलित, बहुदली तीनपेक्षा अधिकवेळा पूर्णपणे, पानाचे पाते विभागून बनलेले संयुक्त पान, उदा. गाजर, शेवगा

वल्कहीन साल काढलेले, मध्यत्वचेपासून बाहेरचा भाग सोलून काढलेले (उदा. खोड) girdling

पार्श्वारोही जमिनीवर सरपट वाढून टोकास वर वळलेले (खोड) उदा. पुनर्नवा

अधोगामी खोडास चिकटून पर्णतलाच्या खाली काही अंतरावर वाढत गेलेले (पाते), उदा. गोरखमुंडी running down

जात्यसम संमुख समोरासमोर असलेल्या पानांच्या जोड्या एकाआड एक (खोडाच्या) पेऱ्यावर, एकमेकांशी काटकोनात असण्याचा प्रकार, उदा.रुई, पेरु, झिनीया, कडू (Swertia decussata Nimmo. ex. Grah) इ.

द्विखंडन पाने किंवा पुष्पदले यांच्या दुभंगण्यामुळे त्यांची संख्या दुप्पट किंवा अधिकपट होणे उदा. मोहरीच्या फुलातील केसरदले (doubling, chorisis)

न्यूनता, त्रुटि, अभाव आवश्यक रासायनिक घटकाचा अभाव, रंगसूत्राच्या टोकाचा भाग नाहीसा होणे (लोप होणे), त्या भागात तर्कयुज नसतो centromere.

कुंठित, मर्यादित अक्षाची मर्यादित वाढ होण्याचा प्रकार, पुष्पबंधाच्या (फुलाऱ्याच्या) अक्षाची वाढ फूल टोकास आल्यावर थांबणे d. inflorescence कुंठित पुष्पबंध

अंतिम प्रकल फुलझाडांच्या बीजकातील गर्भकोशात त्याच्या दोन्ही टोकांकडून आलेल्या एकेक एकगुणित प्रकलाच्या संयोगाने बनलेला एक द्विगुणित प्रकल d. host अंत्याश्रय जीवोपजीवी वनस्पतींच्या अनेक आश्रय देणाऱ्या वनस्पतींपैकी शेवटचा (निश्चित) diploid, haploid

बहिर्नत बाहेरच्या बाजूस वाकलेले उदा. संकेश्वराची केसरदले reflexed

पर्णत्यजन, पर्णत्याग, पानगळ निसर्गतः पानांचा त्याग करण्याची (पाने गळण्याची) प्रक्रिया

विरुपण, विकृति कुरुपता येण्याची प्रक्रिया, रोग, जखम इत्यादी कारणांमुळे अवयवांना अनित्य आकार येणे उदा. पाने किंवा फळे वाकडीतिकडी होणे

विकृति, विद्रूपता अनित्य आकार, नित्यस्वरुपात बदल

अवनति, ऱ्हसन, अपकर्ष निकृष्टपणा येण्याची प्रक्रिया, विशिष्ट अवयवांतील कार्यक्षमता व त्यांचे मूलस्वरुप यात कमीपणा येणे, एखादी पिढी व जाती क्रमाने निकृष्ट होत जाणे, उदा. पानाऐवजी खवले येणे, जलवनस्पतीतील संरचनेत काही भागांचा (उदा. वाहक संच, काठिण्य इ.) अंशतः लोप होण्याची घटना

परागति, प्रतिगमन retrogression

स्फुटन, स्फोट बीजुकाशय, बीजुककोश, परागकोश किंवा शुष्क फळे यांची आपोआप तडकण्याची प्रक्रिया, उदा. शेवाळी, नेचे, बोंड, शेंगा इत्यादी फळे d. lateral पार्श्विक स्फुटन बाजूच्या चिरीतून किंवा भोकातून फुटून बी किंवा बीजुके बाहेर पडण्याचा प्रकार, उदा. एक्किसीटमचा

स्फुटनशील, फुटीर आपोआप तडकणारे (अवयव), उदा. फळ, बीजुककोश इ.

निर्जलीकरण पदार्थातील पाणी काढून टाकण्याची प्रक्रिया

लोप, उच्छेद, वगळणे रंगसूत्राच्या मधल्या भागाचा नाश होण्याची प्रक्रिया, यात तर्कुयुज नसतो.

परिच्छेदन निश्चित मर्यादा घालून काही भाग वेगळा करणे, उदा. एखाद्या कोशिकेतील प्राकलाचा काही भाग विशिष्ट कार्याकरिता मध्ये पडदा घालून वेगळा करणे

परिछिन्न वर वर्णन केल्याप्रमाणे वेगळा केलेला (भाग), उदा. शैवले, कवक

१ बहुशाखित २ चिघळणारा १ जमिनीवर वाढणाऱ्या प्रमुख अक्षावर (खोडावर) काही उंचीवर अनेक फांद्या असलेली वनस्पती, उदा. वड २ हवेतील ओलावा शोषून काहीसा अर्धवट विरघळत जाणारा अवयव, उदा. काही कवक, काहींच्या फुलातील परिदले, उदा. केना, इकॉर्निया इ. Phallaceae

त्रिकोनी तीन कोन असलेल्या आकृतीप्रमाणे (उदा. पान, छद).

शाखित, वृक्षाभ वृक्षासारखा, अनेक शाखा असलेला

वृक्षविज्ञान वृक्षांसंबंधीच्या माहितीची ज्ञानशाखा

विनायट्रीकरण नायट्रोजनयुक्त पदार्थातील अपघटनामुळे नायट्रोजन वेगळा होऊन जाणे

घनता एखाद्या स्थलविषयक एककातील (ठराविक क्षेत्रातील) व्यक्तींची संख्या abundance.

प्रदंतुर, दंतुर, सरलदंती बाहेरच्या बाजूस टोके असलेले दाते असणारी (कडा किंवा किनार), उदा. शिंगाडा

लघुदंतुर बाहेर टोके असलेले पण लहान दाते असणारी (किनार)

अवनत झुकलेला किंवा खाली दबलेला (भाग)

त्वचाजनक खोड अथवा मूळ यांच्या टोकास असलेल्या व सतत वाढ चालू असलेल्या भागातील सर्वात बाहेरचा कोशिकांचा थर, यापासून अपित्वचा बनते. protoderm  protoderm

त्वचा कोशिकांचा थर epidermis, hypodermis, endodermis इ.

अवरोही अक्ष खाली वाढत जाणारा वनस्पतीचा आस d. ovule अवरोही बीजक किंजपुटाच्या बाजूच्या भिंतीत उगम पावून खाली वाढत गेलेले बीजक

१ अवरोह २ अवतरण १ भूमीत किंवा भूमीकडे खाली वाढण्याची (वाहण्याची) प्रक्रिया २ एका पिढीतून दुसरी पिढी याप्रमाणे चालू राहणारा क्रम d. doctrine of common सामान्य अवतरण सिद्धांत सर्व सजीव सारख्याच व प्राचीन (प्रारंभिक) पूर्वजांपासून क्रमाक्रमाने बदल होत जाऊन

मरुभूमी, मरुस्थल रुक्ष प्रदेश, पाण्याची कमतरता, भयंकर ऊष्णता, कडाक्याची थंडी, रेताड किंवा खडकाळ जमीन इत्यादीमुळे वनस्पतींच्या वाढीस प्रतिकूल असा प्रदेश, उदा. गोबी, सहारा, कलहारी, धुव प्रदेश, कच्छचे रण इ. d. flora मरुपादपजात प्रतिकूल परिस्थितीतही (वर

आश्रयत्याग ज्या सजीवावर आपली उपजीविका चालू असते तिला विशिष्ट काली सोडून अलग होण्याची प्रक्रिया, उदा. अर्गट lipoxeny

आर्द्रशोषण ओलावा काढून घेण्याची कृति (प्रक्रिया)

निर्ताऐकीकृत विशिष्ट अवयवात असलेले तौकीर (स्टार्च) नाहीसे केलेले अथवा त्याचे साखरेत रुपांतर करून ते इतरत्र नेलेले.

अपचय, विध्वंसक (भंजक) चयापचय संयुक्त अन्नकणांचे अथवा ऊतकांचे अनुक्रमे साध्या पदार्थात अथवा थोड्याफार नाशात रुपांतर करण्याची रासायनिक प्रक्रिया उदा. रूजणाऱ्या बिया, बटाटे व तत्सम कंद अथवा मुळे

निर्धारक, गुणघटक (कारक) संततीत उतरणाऱ्या गुणांची (लक्षणांची) अगाऊ निश्चिती करणारा प्रजोत्पादक कोशिकेच्या (गंतुकाच्या) रंगसूत्रातील घटक, याचे स्वरुप जनुक प्रकारचे असते, जनुके व त्यांचे रासायनिक स्वरुप याबद्दलच्या कल्पना आता काही अंशी निश्चित झाल्याने, वरील

१ निश्चित, निर्धारित २ कुंठित १ पुढे कोणती घटना, ऊतक, गात्र इ. होणार त्याची अगाऊ निश्चिती २ टोकावरच्या फुलामुळे मर्यादित झालेल्या अक्षाचा फुलोरा, वल्लरी d.growth निश्चित वर्धन (वृद्धि) वनस्पतींच्या कोणत्याही अवयवाची आधी निश्चित झालेली अथवा मर्यादित वाढ,

निश्चिती, निर्धारणा, निर्णय निश्चित करणे उदा. वनस्पतीचे नाव (ती पूर्वी नोंदली असल्यास) व तिचे वर्गीकरणातील स्थान नक्की करणे d. of sex लिंगनिश्चिती, लिंगनिर्णय भावी पिढीतील संततीच्या लिंगभेदासंबंधी फलनापूर्वी अथवा फलनक्रियेत घडून येणाऱ्या घटना, कोणत्या

अपूर्ण कवक वर्ग, ड्युटेरोमायसेटीज (ड्युटेरोमायसेटी) ज्यांच्या विषयी पूर्ण माहिती उपलब्ध नाही किंवा त्यांच्या प्रजोप्तादक अवयवांसंबंदी पूर्ण कल्पना येत नाही व त्यामुळे ज्यांचा इतर कवकवर्गात अंतर्भाव करता येत नाही अशा कवकांचा (काहीसा तात्पुरता) गट

विकास, विकसन प्राप्त परिस्थितीत सजीवाच्या किंवा त्याच्या एखाद्या अवयवाच्या प्रारंभिक अवस्थेपासून ते पूर्णावस्थेपर्यंत होणाऱ्या बदलाची प्रक्रिया, यामध्ये संरचनात्मक प्रभेदन अभिप्रेत असते.

विचलन, अपगम ठराविक अवस्थेपासून किंवा नित्यस्थितीपासून काही कारणामुळे (उदा. भेदामुळे) घडून आलेला बदल. उदा. एखाद्या फळाच्या किंवा बियाच्या वजनात किंवा आकारमानात आणि नित्याच्या सरासरी वजनात किंवा आकारमानात आढळलेला फरक.

डेव्होनियन पीरीयड, डेव्होनी कल्प सुमारे ४० कोटी ते ३६.५ कोटी वर्षापूर्वीचा भूशास्त्रीय कालखंड, सिल्यूरियन व कॉर्बाएनिफेरस कल्पांमधील कालखंड.

सव्य, दक्षिणावर्त, उजवा d. twiner सव्य वलयिनी, उजवी वेल पहा clockwise twiner  clockwise  dextrose, clockwise, right handed

द्वि- दोन किंवा दुप्पट या अर्थाचा उपसर्ग

युगुल, जोडी, द्वय उदा. द्विसंयोजी रंगसूत्रे dyad

द्विसंघ केसरदलांचे दोन जुडगे (गट) असलेले उदा. अगस्ता, वाटाणा यांच्या फुलातील केसरमंडले

क्षितिजानुवर्तनी, भूपृष्ठानुवर्तनी क्षितीजाशी किंवा भूपृष्ठाशी समांतर (आडवी) वाढत राहणारी किंवा गुरुत्वाकर्षणाच्या रेषेशी काटकोनात वाढणारी उदा. मुळाशी अगर खोडाची बाजूची फांदी, काही फुलांचे देठ, पाने इ.

क्षितिजानुवर्तन, भूपृष्ठानुवर्तन वर वर्णन केल्याप्रमाणे वाढीची प्रक्रिया किंवा प्रवृत्ती, गुरुत्वाकर्षणाच्या चेतनेमुळे दर्शविलेली (वाढ अभिप्रेत असलेली) प्रतिक्रिया

प्रवर्णन लॅटिन भाषेत वनस्पतीचे अधिकृत व आंतरराष्ट्रीय संकेतानुसार केलेले वर्णन

कर्ण प्रतल फुलाच्या पुढच्या (पुरश्च, खोडापासून दूरच्या) व मागच्या (पश्च, खोडाजवळच्या) बाजूतून जाणारी पातळी व ह्या पातळीस काटकोनात छेदणारी पातळी. ह्या दोन्हींच्या मधल्या कोनाला सारखी विभागणारी तिसरी पातळी. anterior, posterior

रेखाकृति प्रतिरुपण वस्तूचा, व्यक्तीचा किंवा अवयवाचा आकार किंवा रचना रेषांनी दर्शविणारी आकृती

प्रकाशजात्यानुवर्तनी प्रकाशकिरणांशी काटकोनात वाढणारे, उदा. सामान्य (द्विपार्श्व) पाने

प्रकाशजात्यानुवर्तन वर वर्णिलेली वनस्पतींच्या काही अवयवांची प्रतिक्रिया उदा. पानांची (सामान्यपणे) स्थिती.

चतुष्ट्यावस्था प्रकलातील न्यूनीकरण विभाजनातील मध्यावस्थेतील रंगसूत्रांची अंतिम स्थिती, यावेळी समजात रंगसूत्रांच्या जोड्या तयार होऊन त्यांच्या अर्धांनी आपल्या काही भागांची अदलाबदल केलेली असते, प्रकलावरण अद्याप टिकून असते व एकंदर रंगसूत्रे चारीच्या संचात असतात.

मुक्तप्रदली गोत्र द्विदलिकित वनस्पतींतील संवर्त व सुट्या पाकळ्या असलेल्या फुलांच्या वनस्पतींचा एक गट, एका गोत्रात अनेक गण व कुले असून वरील लॅटिन संज्ञा एंडलिकर व् जुस्यू या वनस्पतीशास्त्रज्ञांनी दिली आहे. cohort (गोत्र) Polypetalae

द्विकेसरी फक्त दोन केसरदले असलेले, उदा. जाई, जुई, इत्यादींची फुले

अंतःपटल, मध्यपट शरीरांतर्गत पातळ पडदा, उदा. कमळाचा देठ

द्विसूत्र, द्विसूत्री खोड व मूळ यांच्या अंतर्रचनेत दोन ठिकाणी आद्यप्रकाष्ठ असलेले (प्रकाष्ठ अगर रंभ) d. stele द्विसूत्र रंभ काही नेचे

डायास्टेज तौकिराचे शर्करेत रुपांतर करणारे कार्बनी निदेशक (वितंचक) amylase

द्वितारकावस्था समविभाजनात रंगसूत्रे विभागून कोशिकेच्या दोन टोकाकडे जात असताना (मध्यावस्था) त्यांच्या दोन तारकेसारख्या होणाऱ्या आकृती

प्रसरण जीवद्रव्यातील (प्राकलातील) संकोचशील रिक्तिकांचे (रित्या जागांचे) प्रसरण पावणे systole

करंडक कुल, डायाटोमेसी, बॅसिलॅरिओफायसी शैवल वनस्पतींपैकी अएककोशिक व एकावर दुसरे डबीप्रमाणे (करंड्याप्रमाणे) बसणाऱ्या दोन (वालुकामय झाकणाचे) सारख्या भागांचे शरीर असलेल्या गोड्या किंवा खाऱ्या पाण्यातील सूक्ष्म वनस्पती. (Bacillariophyceae, Diatomeae, Diatoms)

करंडकीय मृदा करडक वनस्पतींच्या मृत शरीराची अवशेषरुपी माती (रेती)

द्विकिंज bicarpellary

प्रकलयुग्म एका कोशिकेच्या प्राकलात असलेल्या दोन स्वतंत्र प्रकलांच्या संयोगाचा एक संयुक्त प्रकल, अथवा हे सतत जोडीने पण अलग राहणारे दोन प्रकल, उदा. काही कवक (तांबेरा)

द्विशाख वल्लरी biparous cyme  dichasium

द्व्यावृत संवर्त व पुष्पमुकुट अशी दोन परिदलमंडले असलेले (फूल) उदा. चिंच, बाहवा, गुलाब monochlamydeous, achlamydeous

भिन्नकालपक्वता, असमपकता केसरदले व किंजदले एकत्र असूनही (एकाच फुलात) एकाच वेळी पक्क न होण्याचा प्रकार, यामुळे परपरागण अथवा असमयुति सहज साध्य होते. फुलझाडांखेरीज इतर वनस्पतींच्या बाबतीतही ही संज्ञा वापरतात.

द्विशाखी एका अक्षाच्या टोकाची कळी विभागुन दोन अक्ष वाढतात व पुढे त्या प्रत्येकाची वाढ अशाच प्रकारे होते. उदा. डिक्टिओटा शैवल, रिक्सिया शेवाळी, केवडा, शंखपुष्पी (Canscora sp.), भोकर (Cordia dichotoma Forst) इ.

द्विशाखाक्रम, द्विपदशाखाक्रम प्रमुख खोडाच्या टोकास वाढ थांबून, बाजूच्या बगलेतून दोन फांद्या (अक्ष) वाढून व त्याच पद्धतीने वाढ चालू राहून शाखा विस्तार होण्याचा प्रकार d. false छद्मी (आभासी) द्विशाखाक्रम अक्षावरची शेंड्याची कळी निसर्गतः किंवा अपघाताने नाश

विभक्तलिंगी नर व मादी हे दोन प्रकारचे प्रजोत्पादक अवयव एकत्र (एका फूलात) नसणारे (फूल), उदा. मका, एरंड, काकडी इ. unisexnal, imperfect

विभक्तलिंगता वर वर्णन केलेला प्रकार अथवा स्थिती

द्विदलिकित वनस्पती वर्ग बीजामध्ये दोनच दलिका (गर्भावस्थेतील पाने) असलेल्या वनस्पतींचा मोठा गट, याचा अंतर्भाव फुलझाडांमध्ये (आवृतबीज वनस्पतींच्या उपविभागात) करतात. सामान्य भाषेत द्विदल वनस्पती म्हणतात. दुसरा वर्ग एकदलिकितांचा होय. Monocotyledoneae,

द्विदलिकित, द्विबीजपत्री दोन दलिका (डाळिंब्या) असलेलं (बीज), उदा. पावटा, मोहरी, आंबा इत्यादी. अशी बीजे असलेल्या सर्व वनस्पतींना हेच विशेषण सामान्यपणे लावतात. द्विदळ अशी संज्ञा सामान्यपणे रुढ आहे. ह्या वनस्पतींची इतर प्रमुख लक्षणे - पानांमध्ये शिरांचे जाळे

जलरंभ, बहुलाद्यरंभ अनेक प्रारंभिक (साधे) रंभ असलेले, उदा. नेफोलेपिस नेचा protostele

द्विचक्रिक, द्विमंडलित विशिष्ट प्रकारच्या पुष्पदलांची एकाऐवजी दोन मंडले असणारे (फूल), उदा. मोहरीच्या फुलातील केसरमंडल, निशिगंधा (गुलछडी) च्या फुलातील परिदले, हिरव्या चाफ्याचे फुल

द्विभक्त १ फलांशाच्या जोड्या असलेले (फळ), उदा. धने, जिरे, अरसूळ (Conthium didymum Gaertn.) २ दोन भाग असलेले, उदा. काही परागकोशखंड उदा. साल्व्हिया

दीर्घद्वयी, द्व्योन्नत दोन लांब व दोन आखूड केसरदले असलेले उदा. तुळशीच्या फुलातील केसरमंडल, पातेरी, टोरेनिया

विभेदित आकार व संरचना यात विशेष रीतीने फरक (भेद) पडलेले (शरीर किंवा अवयव)

प्रभेदन, विभेदन शरीरातील भिन्न कार्याला उपयुक्त असे भिन्न संरचनेचे व आकारमानाचे घटक बनण्याची प्रक्रिया, अवयवांच्या विकासात ही प्रक्रिया प्रमुखपणे आढळते. संरचनेत भेद वाढत जाणे हे येथे अभिप्रेत आहे.

प्रसूत, विरलशाखी पसरुन वाढणारी वनस्पती, उदा. पुनर्नवा (Boerhaavia diffusa L.)

विसृति, विसरण वनस्पतींच्या शरीराबाहेरील वायू, पाणी, जमिनीतील विद्राव (त्यातील आयने) इत्यादींचा भौतिक नियमाने होणारा शरीरात प्रवेश, विशिष्ट परिस्थितीत त्यांचे आतून शरीराबाहेर येणे. gland, stoma, hydathode, osmosis

पचन प्रपिंड, पचन ग्रंथि अन्नाचे सात्मीकरण होण्यास त्याचे रुपांतर करण्याकरिता उपयुक्त द्रव पदार्थ (उदा. वितंचक) स्त्रवणारे उपांग (संरचना, ग्रंथि, कोशिका इ.) उदा. कीटकभक्षक वनस्पती. d. sac पचनकोश मुळातून त्याची शाखा बाहेर पडत असताना मुळाच्या सालीतून बाहेर

हस्ताकृति हातमोज्याप्रमाणे आकार असलेले उदा. तीळ, विंचवी, तिलपुष्पी (Digitalis purpurea) इत्यादींच्या फुलांचे पुष्पमुकुट

चपेटाकृति बोटासह तळहाताप्रमाणे (पंज्याच्या) आकाराचे उदा. सावर, पून, गोरखचिंच इत्यादींची संयुक्त पाने, भुईकोहोळा (Ipomea digitata L.)

द्विकोनी आडवे कापल्यास दोन कोन दिसणारे,

द्विकोनी आडवे कापल्यास दोन कोन दिसणारे,

द्विसंकरण वर सांगितलेली गुणद्वय संकरप्रक्रिया (प्रयोग)

विस्तार, विस्फारण प्रकाष्ठाच्या परिसरातील मृदूतकाच्या कोशिकांच्या विभागणीमुळे प्रकाष्ठात मधून मधून खंड पडल्यामुळे ते सर्वच फुगण्याचा प्रकार

करंबळ कुल, डायलेनिएसी करंबळ, करमळ इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, एंग्लरच्या पद्धतीत याचा समावेश पराएटेलीझ गणात व हचिन्सन यांना याचा अंतर्भाव करंबळ गणात (डायलेनिएलीझमध्ये) केला आहे. प्रमुख लक्षणे- वृक्ष, झुडुपे कधी वर चढणारी, जाड एकाआड एक पाने व कुंठित फुलोऱ्यावर द्विलिंगी, अवकिंज फुले, सदले ३-५ किंवा अनेक व सर्पिल आणि फळावर सतत राहतात. पाकळ्या ३-५ व सुट्या, केसरदले अनेक, तसेच किंजदले १ ते अनेक, सुटी किंवा जुळलेली व बीजकेही एक किंवा अनेक. मृदुफळ किंवा पेटिकाफळ, सपुष्क बीजावर बीजोपांग.

द्विभागी प्रत्येक मंडलात दोनच पुष्पदले असणारे (फूल) उदा. मोहरी

द्विरुप दोन आकारात आढळणारे (अवयव, सजीव) उउदा. काही नेचंआची पाने

द्विरुपता वर वर्णन केलेला प्रकार, उदा. बिशकोप्रा heterostyly, trimorphic

विभक्तलिंगी भिन्न लिंगभेद दर्शविणारे अवयव (उदा. केसरदले किंजदले, अंदुककलश, रेतुकाशये इ.) दोन भिन्न वनस्पतीवर असणारी जाती, उदा. पपई, कुंकुमवृक्ष, सायकस, कॉलेर्पा आणि कोडियम या हरित शैवलांच्या काही जाती, एक्किसीटम अर्वेन्से इ.

विभक्तलिंगता वर वर्णन केलेला प्रकार

आलुक कुल, डायॉस्कोरिएसी कणगर, गोराडू, कारंदा इत्यादी एकदलिकित वनस्पतींचे कुल, बेंथॅम व हूकर यांनी पलांडु गणात घातले आहे. प्रमुख लक्षणे- वेली, भूमिस्थित ग्रंथिल खोड व मुळे, साधी, एकाआड एक पाने (जाळीदार शिरांची), नियमित, एकलिंगी, त्रिभागी, लहान फुले भिन्न वनस्पतीवर असतात, अधःस्थ किंजपुटात १-३ कप्पे व प्रत्येकात २ बीजके, मृदुफळ किंवा बोंड, सपुष्क बी

द्वि जोडी या अर्थाचा प्रत्यय d. coccus द्विगोलाणु जोडीने असणारे गोलाणु (गोल सूक्ष्मजंतू). d. idization द्विगुणन कोशिकेतील रंगसूत्रांंची संख्या दुप्पट होण्याची प्रक्रिया, एका एकगुणित प्रकलाऐवजी दोन तशीच प्रकले एकत्र येणे. d.phase (diploid phase)

शाल कुल, डिप्टेरोकार्पेसी चालन (गुर्जन), शाल (साल), बोर्निओ कापूर इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल. बेंथॅम व हूकर यांनी वृंदार (कोकम) गणात समावेश केला आहे. प्रमुख लक्षणे - साध्या एकाआड एक, जाड, सोपपर्ण पानांची उंच झाडे (वृक्ष), अकुंठित फुलोऱ्यावर, द्विलिंगी, नियमित, पंचभागी, अवकिंज फुले, ऊर्ध्वस्थ किंजपुटात तीन कप्पे व त्या प्रत्येकात दोन बीजके, सतत संवर्ताने वेढलेले कपाली सपक्ष फळ. साल (Shorea robusta Gaertn)

विम्ब, चकती १ फुलातील पुष्पदलांमध्ये पुष्पस्थलीची वर्तुळाकार चकतीसारखी वाढ २ स्तबक फुलोऱ्यातील पसरट पुष्पासन ३ कंदातील खोडाचा संक्षिप्त चकतीसारखा भाग ४ थाळी, तबकडी इत्यादी अर्थाने वापरतात. d. adhesive आसंगी बिम्ब पहा adhesive disc. d. floret बिम्बपुष्पक

बिम्बपुष्पी श्रेणी वर्गीकरणाच्या बेंथॅम व हूकर यांच्या पद्धतीत फुलझाडांच्या द्विदलिकित वर्गातील सुट्या पाकळ्या असणाऱ्या उपवर्गातील बिम्बयुक्त फुले असलेल्या वनस्पतींची श्रेणी Thalamiflorae

बिम्बसदृश सपाट व गोलाकार चकतीसारखे अथवा वर्तुळासारखे

बिम्बाभ प्रपिंड चकतीसारखे किंवा अर्धगोलाकार डोके असलेली, लांब अथवा आखुड दांड्यावर आधारलेली स्त्रावक ग्रंथि

भिन्नवर्णी दोन्ही पृष्ठभाग निरनिराळ्या रंगाचे असलेले, उदा. काळा चाफा (Unona discolour Vahol.) कानवला (Rhoeo discolour Hans), बिगोनिया इ. ची पाने

खंडित, असंतत सलगपणा (क्रमिकपणा) नसलेले (उदा. भेद) d.variation खंडित भेद अनेक व्यक्तींमध्ये (एकाच जातीच्या) आढळणाऱ्या सर्वात मोठ्या व सर्वात लहान अशा भेदांमध्ये ठराविक क्रमाचा अभाव. उदा. फळाचे सरासरी आकारमान व भेददर्शक असे मोठे फळ यामध्ये काही सलगपणा नसणे

वियोजन प्रजोत्पादन कोशिका (गंतुके) निर्मिणाऱ्या जनक कोशिकेच्या न्यूनीकरण विभाजनात प्रथम एकत्र येणाऱ्या समजात लिंगसूत्रांच्या जोडीतील (एक बापाकडील व एक मातेकडील) प्रत्येक नंतर नित्याप्रमाणे अलग होण्याची प्रक्रिया, त्यानंतर त्यापैकी प्रत्येक स्वतंत्र गंतुकात राहतो. रंदुकात ते दोन्ही परत एकत्र येतात. मात्र क्वचित ते वर सांगितल्याप्रमाणे अलग न होता दोन्ही एकाच गंतुकात येतात व दुसऱ्या गंतुकात त्या रंगसूत्राचा अभाव आढळतो. या प्रकारास 'अवियोजन' म्हणतात (non disjunction) हाच प्रकार इतर रंगसूत्रांच्या बाबतीतही होणे शक्य असते. ह्यामुळे संततीच्या लिंगभेदात व काही लक्षणात फरक (भेद) पडतात, तसेच विशिष्ट लिंगभेदयुक्त व्यक्तींचे प्रमाणही बदलते.

वियोजी (वियुक्त) सहजीवन परस्परांचे कायम निकट संबंध न राखता चालू असलेले सहजीवन (एकत्र जगणे). उदा. पक्षी आणि वृक्ष यांचा सहवास फक्त फळे खाण्यापुरता किंवा रात्री घरट्यात विश्रांतीकरताच असतो. ते कायमपणे चिकटलेले नसतात. conjunctive symbiosis

विकिरण, प्रसार फळे, बीजे, बीजुके इत्यादींना जनक वनस्पतीपासून अलग करून इतरत्र नेण्याची नैसर्गिक प्रक्रिया

विस्थापन, स्थानच्युति एखादा अवयव निसर्गतः अनित्य जागी येणे. उदा. सूर्यफुलाच्या पुष्पासनाखाली, बाजूस दुसरे लहान स्तबक (फुलोरा) आलेले क्वचित आढळते.

१ खंडित २ विच्छेदित १ निसर्गतः अनेक भाग पडलेले, उदा. पाण्यातील पाने २ वर सांगितल्याप्रमाणे सुटे केलेले इ. (अवयव) उदा. फूल किंवा फळ

विच्छेदक सूक्ष्मदर्शक सूक्ष्म विच्छेदनाकरिता सोइस्कर असे उपकरण

विच्छेदन विशिष्ट पद्धतीनुसार वनस्पती अथवा प्राणी व त्यांचे भाग अभ्यासाचे दृष्टीने सुटे करणे, कापणे इ. प्रक्रिया

प्रसार विशेषतः सूक्ष्म प्रजोत्पादक घटकांचे मूळ वनस्पतींपासून अलग करून दूरवर नेण्याची प्रक्रिया. उदा. बुरशी व भूछत्रे यांची बीजुके dispersal

विकिर्णी स्थलांतराच्या अवस्थेतील वनस्पती, उदा. बीज, बीजुक, फळ इ.

पटल पातळ पडदा उदा. किंजपुटात किंजदलाच्या आत वाढलेल्या बाजू जुळून तयार झालेला पडदा, त्यामुळे त्यात कप्पे तयार होतात उदा. भेंडी d. spurious (replum) छद्मपटल किंजपुटाच्या बाजूकडून (शिवणीकडून) नंतर आत वाढत आलेला पडदा उदा. मोहरी partition

असम, विषम, असदृश सारखेपणा नसलेला (अवयव), उदा. वाटाण्याच्या फुलातील पाकळ्या, मुळे व खोड यांची संरचना, मुळे, खोड, पाने अनेक दृष्ट्या विषम असतात. unlike

विलीन विरघळलेले

दूरस्थ दूर असलेला, दूरचा उदा. पानाचे टोक देठाशी तुलना केल्यास खोडापासून दूर असते. proximal

द्विपंक्तिक दोन रांगांत असलेली उदा. गवताची पाने, रायआवळा (Phyllanthus distichous Muell).

ऊर्ध्वपातन एखादा द्रव पदार्थ उकळेपर्यंत तापवून व त्याची वाफ निववून तो परत द्रवरुपात (बहुधा पूर्वीपेक्षा अधिक शुद्ध स्वरुपात) आणण्याची प्रक्रिया

मुक्त, अयुक्त सुटे, न जोडलेले (न जुळलेले), उदा. काही केसरतंतू, परागकोश खंड, किंजदले, इत्यादी पुष्पदले

वियोजी परागकोशाच्या दोन खंडांना परस्परांपासून पूर्णपणे दूर ठेवणारी संधानी उदा. सॅल्व्हिया.

१ दैनिक २ दिनचर १ दिवसा घडणारे २ दिवसा संचार करणारे d. sleep movements दैनिक (दिवा) निद्रावलन दिवसा (सूर्यप्रकाशात) रात्रीप्रमाणे घडून येणाऱ्या हालचाली उदा. लाजाळू, तरवड, चिंच इत्यादींची पाने daily

अत्यपसारी परस्परापासून बव्हंशी दूर असलेले भाग, उदा. काही परागकोशांचे खंड, काही पानांतील शिरा divergent, forked.

परामुखता, अपसारण परस्परांपासून दुरावत जाणे, उदा. ताड, एरंड इत्यादींच्या पानातील शिरा, रुईची दोन पेटिकाफळे, कुडा, माकडशिंगी इत्यादींची फळे d.angle of उद्गमन कोन, परामुखता कोन पहा angle of divergence

परामुख, अपसारी परामुखता असलेले, परस्परापासून दूर होत गेलेल्या (उदा. शिरा)

खंडित,मुक्त सुटे, एकमेकांपासून तळापर्यंत अलग झालेले (भाग), उदा. संदले, प्रदले, पानांची दले, पुष्पदले इ.

१ विभाग २ विभाजन १ वर्गीकरणातील मोठा गट (एकक), कोटीहून किंवा उपकोटीहून लहान २ विभागण्याची प्रक्रिया, उदा. कोशिका, प्रकल

डी एन ए प्राणी व वनस्पती यांच्या शरीरघटकातील एक रासायनिक पदार्थ, डी ऑक्सिरिबोज न्यूक्लीइक ऍसिड, प्रकलातील एक आम्ल chromosome, nucleotide

१ संवर्धित २ पाळीव १ लागवडीमुळे टिकून राहिलेली (वनस्पती) २ पाळलेला प्राणी

१ प्रभाव २ प्राधान्य १ संकराच्या प्रक्रियेत दोन वैकल्पिक गुणांपैकी एकाची अधिक छाप संकरजात दिसण्याचा प्रकार २ वनस्पतिसमुदायातील काही व्यक्तींचा ठळकपणा ३ परिस्थितिविज्ञानात, एखाद्या पादपसमुदायातील प्रत्येक जातीच्या व्यक्तींनी व्यापलेली क्षेत्रमर्यादा, एखाद्या समुदायात अनेक थर असल्यास प्रत्येक थरातील प्रभाव स्वतंत्रपणे मोजला जाणे आवश्यक असते.

१ प्रभावी, प्रकट २ प्रधान १ संकरजात प्रत्यक्ष दिसून येणारे (लक्षण) पहा recessive २ संगति व संघात यातील सर्वात प्रभावी वनस्पती d. character प्रभावी लक्षण (गुण) संकरजातील प्रकट लक्षण association, consociation

प्रसुप्तावस्था, तंद्रावस्था, प्रसुप्तता dormant

१ प्रसूर २ अप्रकट १ योग्य परिस्थितीच्या अभावी प्रकट न झालेले, उदा. कळी, बीज अथवा बीजुक यातील जीवन २ दोन वैकल्पिक गुणांपैकी संकरप्रजेत न दिसणारा पण त्यापुढच्या पिढीतील काही अपत्यांत आढळणारे लक्षण   d. bud सुप्तकलिका तात्पुरती वाढ थांबलेली कळी, मुका डोळा

पृष्ठीन, पृष्ठीय, पश्च पाठीकडचा, पानाच्या बाबतीत वरची किंवा प्रकाशाकडे असलेली बाजू d.suture पृष्ठसेवनी पाठीकडची शिवण, किंजदलाची मध्यशीर, उदा. वाटाण्याच्या शेंगेतील बीजके न चिकटलेली शीर पहा ventral suture  adaxial

पृष्ठालग्न, पृष्ठाबद्ध पाठीकडून चिकटलेले, उदा. कमळाचे परागकोश adnate  adnate

द्विपार्श्व दोन बाजू असणारे d.(bifacial) leaf द्विपार्श्व पर्ण बाह्य स्वरुप व अंतर्रचना या बाबतीत दोन बाजू स्पष्ट दर्शविणारे पान d.(zygomorphic) flower द्विपार्श्व पुष्प एक पुरस्थ अर्ध दुसऱ्या (पश्च) अर्धाहून भिन्न असणारे (एकसमात्र) फूल, उदा. तेरडा पहा

मात्रा योग्य परिणामकारक व्हावे असे एखाद्या औषधाचे प्रमाण dose

द्विगुणित, दुहेरी, दुप्पट, द्वि (उपसर्ग) दुप्पट भाग असलेले, उदा. पाकळ्या (निशिगंध), तगर, मोगरा, जास्वंद, तेरडा इ.) d.cross दुहेरी संकर, द्विसंकर एका संकरजाचा दुसऱ्या संकरजाशी घडविलेला संकर d. fertilisation द्विफलन फुलझाडाच्या बीजकातील अंदुकाशई

मृदुलोम मऊ लव उदा. ऐसर (ईश्वर)

मृदुलोमश, लवदार मऊ लव असलेले, उदा. रुई, तीळ d. mildew तंतुभरी जीवोपजीवी कवकापासून होणारा रोग, यामुळे पानांवर पांढरट रंगाचे मऊ लवीसारखे कवकतंतूंचे ठिपके येतात. उदा. द्राक्षाच्या वेलीवर हा रोग होतो. pubescent

निःसरणाग्र, प्रकुंचिताग्र acuminate apex  drip tip

वक्रवल्लरी, दात्रवल्लरी कोयत्याच्या आकाराचा कुंठित फुलोरा helicoid

लोंबती, नत खाली लोंबणारी, उदा. फुले (कोरफड, कलांचो), फांद्या, पाने (हिरव्या अशोकाचा एक प्रकार)

जलदुर्भिक्ष, जलाभाव पाण्याची दुर्मिळता (तुटवडा), रुक्षता d.physical भौतिक (वास्तव) जलदुर्भिक्ष वाळवंट किंवा खडकाळ ठिकाणी आढळणाऱ्या जमिनीतील पाण्याची टंचाई d. physiological क्रियावैज्ञानिक जलदुर्भिक्ष जमिनीत पाणी असूनही, क्षार, लवणे, अम्लता, अति थंडपणा,

औषध शरीरातील दोष नाहीसे करून आरोग्यप्राप्तीचा लाभ देणारा पदार्थ

अश्मगर्भी फळ, अष्ठीला, आठळी फळ, बाठी फळ फलावरणाचा सर्वांत आतला कठीण (कवचासारखा) असलेले (बाठी असलेले) रसाळ फळ, उदा. आंबा, बदाम, अक्रोड, जरदाळु इ. d.fibrous तंतुमय अश्मगर्भी फळ रस किंवा मगज याऐवजी धाग्यांनी भरलेले पण करवंटी असलेले फळ उदा. नारळ nut  stone

उपाष्ठीला अनेक आठळ्यांच्या घोसफळातील एक उदा. रासबेरी

नलिका, वाहिनी राळ, श्लेष्मल (चिकट) द्रव्य, चीक यांसारखे पदार्थ साठविणे, किंवा बाहेर टाकणे, याकरिता शरीरातील सलग नळीसारखा घटक किंवा कोशिकांमधून जाणारा मार्ग उदा. चीड, चिल, अफू, सायकस इ.

मधुर गोड, खारट, तुरट, कडवट इत्यादी नसलेले उदा. विलायती चिंचेतील (इंगा डल्सिस) बीजाभोवतालचा मगज (Pithecolobium dulce Benth). sweet

वालुकाराशि वाऱ्याने किंवा मोठ्या लाटांनी किनाऱ्यावर किंवा वाळवंटात जमलेल्या वाळूचे लहान मोठे ढीग (उंचवटे)

द्विघटक विशिष्ट आनुवंशिक गुणांचे बाबतीत आई किंवा बाप यांच्याकडून एकाच लक्षणाचे दोन प्रभावी गुणघटक संततीत उतरण्याची घटना, एकच प्रभावी घटक उतरल्यास एकघटक (simplex) आणि एकही न उतरल्यास अघटक (nulliplex) अशा संज्ञा आहेत. dominant, allelomorph

द्विगुण्य, द्विरुप दुप्पट संख्या असलेले उदा. आनुवंशिक परिमाणात्मक लक्षणांचे संततीत अनुहरण होताना दोन प्रभावी घटक जबाबदार असण्याचा प्रकार, उदा. गव्हाचा रंग

द्विगुणन दुप्पट होणे, उदा. फुलातील मंडले किंवा त्यातील अवयव, रंगसूत्रे, कोशिका इ.

अंतःकाष्ठ जून खोडाच्या मध्यभागी असलेले गडद रंगाचे (मृत) लाकूड, यांचे कार्य फक्त मजबुती आणण्याचे असते. alburnum  heart wood

आयुर्मान, आयुःकाल वनस्पतीची सर्वसाधारण जीविताची मर्यादा

ऱ्हस्व पुं-तंतु, लघु नर फार लहान आणि फक्त पुं-गंतुके निर्माण करणारा तंतू, उदा. इडोगेनियम शैवल

ऱ्हस्व प्ररोह, लघु शाखा १ केवळ दोन किंवा तीन पाने असणाऱ्या लहान मर्यादित शाखा, उदा. चीड, चिल इ. २ अत्यंत मर्यादित वाढ असणाऱ्या शाखा, उदा. फणसाच्या खोडावरील फुलोऱ्याच्या शाखा

ऱ्हस्वता, लघुत्व खुजेपणा, खुरटेपणा, वाढीमध्ये दोष निर्माण झाल्यामुळे आलेला अथवा कृत्रिमरीत्या आणलेला, साधारणपणे निसर्गतः रुक्ष प्रदेशातील वनश्री खुरटी असते. dwarfism

- हान नकार (अभाव) दर्शक उपसर्ग, मराठीत प्रत्ययाप्रमाणे- 'हीन' वापरतात ebracteate

१ कर्ण २ संयुक्त कणिश १ सामान्य अर्थाने कान अथवा तत्सम भाग २ अनेक लहना कणिशांचा छदयुक्त फुलोरा, उदा. मका, पहा spike, spiklet

पूर्वतर अधिक आरंभी असलेले

पूर्वतम सर्वात आरंभी असलेले

पूर्व आरंभी असलेले

पृथ्वी

पृथ्वी

टेंबुर्णी (तिंदुक) कुल, एबेनेसी टेंबुर्णी, काकी, तिमरु, तेंडू, अबुनस इत्यादी द्विदलिकित फुलझाडांचे कुल, याचा अंतर्भाव तिंदुक गणात (एबेनेलीझ) मध्ये करतात. बकुल कुलाशी (सॅपोटेसी) याचे निकट संबंध आहेत. प्रमुख लक्षणे- वृक्ष व झुडपे, साधी, अखंड व चिवट पाने, नियमित, बहुधा विभक्तलिंगी, सच्छदक, ३-७ भागी फुले, परिदले जुळलेली, संवर्त सतत राहणारा, पुष्पमुकुट संवलित, केसरदलांची दोन मंडले व तळाशी ती पाकळ्यास चिकटलेली, ऊर्ध्वस्थ किंजपुट, किंजदले २-१६ व जुळलेली, मृदुफळ, क्वचित तडकणारे फळ, सपुष्क बिया

छदहीन छद (फुलाच्या तळाशी असलेले उपांग) नसलेले (फूल), उदा. संकेश्वर, मोगरा इ.

शंउडिकाहीन शुंडिका नसलेले calcarate

वसन प्रक्रिया, स्थिरावणे नव्या जागी आक्रमक वनस्पतींचे बी अथवा बीजुक रुजून नवीन वनस्पती वाढणे, प्रजोत्पादन होणे व अशा रीतीने ती स्थिर होणे invasion

कंटकित (ग्रीक उपसर्ग)

कंटकित, काटेरी मजबूत, काटे असलेली (वनस्पती, अवयव इ.), उदा. उटकारी (Echinops echinatus Roxb.) prickly

केसलहीन, पक्ष्माभिकाहीन केसल नसलेला (अवयव, उपांग) cilium

पारिस्थितिकीय तंत्र एक किंवा अनेक सजीव आणि त्यांचा परिसर यांमधील ऊर्जेच्या विनिमयाचे जटिल संबंध दर्शविणारी व्यवस्था

परिस्थितिविज्ञान, स्थलविज्ञान, पारिस्थितिकी वनस्पतींच्या परिस्थितीसापेक्ष अभ्यासाने मिळविलेल्या ज्ञानाची शाखा oecology

आर्थिक वनस्पतीशास्त्र (वनस्पतीविज्ञान), व्यावहारिक किंवा सांपत्तिक दृष्टीने उपयुक्त अशी वनस्पतींच्या अभ्यासाची (अन्वेषणाची) ज्ञानशाखा

मध्यत्वचाहीन मध्यत्वचा अगर तत्सम ऊतक नसलेले, उदा. कांडशरीरिका (कारेसी) शैवल वर्गातील काही वनस्पती Characeae

सिराहीन शिरा नसलेले (पान अथवा तत्सम अवयव), मांसल पानावर शिरा दिसत नाहीत, उदा. पानफुटी, घायपात इ. unicostate, multicostate

स्थूल व्यूह, स्थल तंत्र, निवास तंत्र पादपसमुदायातील सर्व सजीव व निर्जिव घटकांची परस्परावलंबी एकत्रित संस्था (व्यूह), सजीवांपैकी कोणी अपघटक (decomposers), कोणी उत्पादक (producers) आणि इतर ग्राहक (consumers) असतात. साधारणपणे हिरव्या वनस्पती अधिकांश उत्पादक, सूक्ष्मजंतू व कवक हे अपघटक (जटिल कार्बनी पदार्थांचे रुपांतर अकार्बनी पदार्थांत करणारे) व प्राणी अधिकांश ग्राहक (उपयोगांत आणणारे) असतात.

पादपी सीमा, एकोटोन दोन पादपसमुदायातील सीमारेषा दर्शविणारे संक्रमणस्थल (परस्परात मिसळलेले ठिकाण). vegetational boundary

स्थितिरुप, स्थलरुप, एकोटाइप १ विशिष्ट परिस्थितीशी (जननिक दृष्ट्या) वंशपरंपरेने अनुकूलित झालेल्या एकाच जातीतील काही वनस्पतींचा गट, यांचा याच जातीतील अन्य परिस्थितीशी अनुकूलित झालेल्या इतर वनस्पतींशी मुक्तपणे संकर होऊ शकतो. २ एखाद्या वनस्पतीचा निवासानुरुप बनलेला रुपप्रकार.

बाह्य बाहेरचे या अर्थी उपसर्ग

बाह्योपजीवी आश्रयाच्या पृष्ठभागावर राहून आतील अन्नरस शोषून घेणारे, उदा. अमरवेल, काही कवक

बाह्यपरिकाष्ठी केवळ बाहेरच्या बाजूस परिकाष्ठ असलेला (रंभ), उदा. बहुतेक सर्व खोडात आतील बाजूस प्रकाष्ठ व त्या बाहेर परिकाष्ठ असते, काही नेचे (ऑस्मुंडा) व तत्सम वनस्पती यांच्या खोडात आत व बाहेर परिकाष्ठ असते. siphonostele, stele

बाह्यप्राकल कोशिकेच्या आवरणाच्या आतील बाजूस असलेला प्राकलाचा (जीवद्रव्याचा) थर, हा अधिक दाट व पारदर्शक असतो. ectoplast

बहिःस्थित संकवक इतर झाडांच्या मुळांच्या पृष्ठभागावर आश्रय घेणारे व आपली उपजीविका चालविणारे कवक, हे मुळाला जमिनीतील अन्नरस उपलब्ध करून देते, उदा. चीड, सहजीवनाचा एक प्रकार symbiosis  ectophytic

भौम वनस्पतींना आधारभूत अशी मुख्यतः जमीन, पाणी, अन्य वनस्पती, कुजणाऱ्या काटक्या, प्राणिज पदार्थ इत्यादींचा या संज्ञेत समावेश होतो. e.factor भौम घटक वनस्पतिजीवनावर परिणाम करणाऱ्या भूमिविषयक वर सांगितलेल्या बाबींचा तपशील, उदा. जमिनीचे काठिण्य, रंग, रासायनिक

धारा, किनार पानाची किंवा तत्सम अवयवांची कडा (margin)

अनुवृत्त प्रकाशन वनस्पतींच्या नावांसंबंधीची प्रसिद्धी छापील मजकूर, विक्री, देवघेव, प्रसार इ. साधनांनी करण्याची अधिकृत पद्धती.

१ पुष्पोद्गम, पुष्पनिर्मिती २ पुष्पकाल १ फुले येणे २ फुलांचा मोसम.

बहिर्वाह, उत्प्रवाह बाहेर वाहून येण्याची क्रिया किंवा तो पदार्थ

अंदुक, स्त्री अंदुक, अंडपेशी, अंडे प्रजोत्पादनाचे सामर्थ्य (क्षमता) असलेली स्त्री लिंगधारक कोशिका e.apparatus अंदुक परिवार फुलझाडांतील बीजकांच्या गर्भकोशांतील बीजरंधाच्या जवळ असलेल्या अंदुकाजवळच्या दोन सहचर कोशिका व अंदुक e. shaped (ovate) अंडाकृति तळाशी

विक्षेपण आतून जोराने फेकण्याची प्रक्रिया उदा. काही बीजे व बीजके

विक्षेपक यंत्रणा (योजना) वर वर्णन केल्याप्रकारची कार्यकारी योजना, उदा. तेरडा, संकेश्वर, एरंड इऍही फळे, नेफोलेपिस नेचा (बीजुक कोश), काही शेवाळी व कवक

आंबगूळ कुल, एलेग्नेसी आंबगूळ व इतर काही (एकूम तीन वंश व सुमारे ४५ जाती) वनस्पतींचा अंतर्भाव असलेले एक द्विदलिकित फुलझाडांचे कुल, याचा समावेश जंबुल गणात (मिर्टेलीझ) केला जातो. हचिन्सन यांनी बदरी गणात (ऱ्हॅम्नेलीझ) केला आहे. प्रमुख लक्षणे- शाखायुक्त व बहुधा काटेरी झुडपे, खवल्यासारख्या केसांनी भरलेली साधी चिवट पाने, द्विलिंगी किंवा एकलिंगी, २-४ भागांची (पुष्पदलांची) मंडले, पुष्पासन नळीसारखे व बहुधा किंजपुटाला वेढणारे, पाकळ्या नसतात. परिदले ४ (क्वचित २ किंवा ६) केसरदले किंजपुटात एक कप्पा व त्यात बीजक, आठळीफळात एक अपुष्क बी.

तैलकणु, मेदलवक, एलिओप्लास्ट तैलबिंदू बनविणारा कोशिकेतील सजीव कण plastid

स्वाग्रही सीमा कायम ताणले जाण्यापूर्वी वनस्पतीसूत्राने (धाग्याने) पेललेले जास्तीत जास्त वजन

क्षेपक बीजुकांच्या प्रसाराला मदत करणारा जलशोषी व बहुधा सपाट तंतू, उदा. एक्किसीटम, मार्चाशिया, पेलिया, इ. शेवाळी

क्षेपकधर क्षेपकांना आधार देणारा स्तंभासारखा तंतुमय भाग, उदा. पेलिया (शेवाळी)

विद्युतचनुचलनी विजेच्या चेतनेमुळे होणाऱ्या हालचालीची प्रतिक्रिया

विद्युतनुवर्तनी विजेच्या चेतनेमुळे होणाऱ्या वाढीमुळे वळण्याची प्रतिक्रिया

जिव्हिकाहीन जिभेसारखे लहान उपांग (पानाच्या बगलेत) नसलेली (वनस्पती) उदा. लायकोपोडिएलीझ.

दीर्घवृत्ताकृति लंबगोलासारखे, उभट वर्तुळासारखे उदा. सदाफुली, बकुळी इत्यादींची पाने elliptical, ellipsoidal

लंबित, लांबलेले

लंबन, दीर्घीकरण लांबीत वाढ होण्याची प्रक्रिया

लंबनावस्था नवीन कोशिकांची निर्मिती झाल्यावर त्यांची लांबीत वाढ होण्याची अवस्था, त्यानंतरच आकारास कायमपणा येतो, हा प्रकार विशेषतः टोकास असलेल्या (अग्रस्थ विभज्या) कोशिकात आढळतो.

निम्नमध्य, निम्माग्र टोकास त्रिकोनी खाच असलेले, उदा. ऊंडी, अंबुशी यांची पाने

गर्भ, भ्रूण अंदुककलशातील किंवा बीजातील वनस्पतीची अविकसित अवस्था, फलनानंतर रंदुकापासून ती वनस्पती स्वावलंबी होईपर्यंतची अवस्था. प्राण्यांच्या बाबतीत फलित अंड्यापासून (युग्मनजापासून) ते तो प्राणी जातिविशिष्ट लक्षणांनी परिपूर्ण अशा अवस्थेत येईपर्यंतची अवस्था

गर्भविकास रंदुकापासून गर्भाची वाढ होण्याची प्रक्रिया किंवा तत्संबंधी माहितीची शाखा embryonic development

गर्भविज्ञान गर्भासंबंदी संपूर्ण माहिती.

गर्भत्व, भ्रूणत्व गर्भ असण्याचा प्रकार

गर्भाक्ष गर्भाच्या दोन टोकास जोडणारा आस (कणा) e. rudiment गर्भांकुर गर्भाची अत्यंत प्रारंभिक अवस्था

गर्भपादप विभाग, एमबियोफायटा एंग्लर यांच्या पद्धतीप्रमाणे वनस्पति कोटींचे तेरा विभाग केले असून पहिल्या अकरांचा एक गट कायक वनस्पती (थॅलोफायटा) म्हणून ओळखला जातो, दुसरा गट शेवाळी व नेचाभ (बायोफायटा व टेरिडोफायटा) यांचा व तिसऱ्या गटात (स्परमटोफायटा) बीजी वनस्

त्वगुत्थित त्वचेवर वाढलेले व त्वचेखाली असलेल्या थराचाही संबंध असणारे उपांग, उदा. काही केस, काटे इ.

उत्सर्जन बाहेर टाकण्याची क्रिया

पायस एक कलिल द्रवाचे दुसऱ्या द्रवात मिसळून निलंबित (तरंगत) राहण्याची स्थिती. उदा. दुधात मेदाचे कण व प्रथिनाचे कण पाण्यात एकत्रित तरंगत असतात.

अपवर्धित अपित्वचेपासून वर चढलेले उपांग.

कोष्ठित बहुधा जाड आवरणात, पिशवीत बंद केल्यासारखे राहिलेले, उदा. काही सूक्ष्मजंतू किंवा इतर सूक्ष्म वनस्पती काही काल सुप्तावस्थेत अशा प्रकारे काढतात, त्याला कोष्ठावस्था (encystment) म्हणतात,   aplanospore

अंतर्वर्धी काष्ठनिर्मितीत प्रथमतः परिघाजवळ सुरवात होऊन तेथे आद्यप्रकाष्ठ व नंतर परिघापासून केंद्राकडे (अधिमध्य) उत्तर प्रकाष्ठ बनण्याची प्रक्रिया, उदा. बहुतेक सर्व खोडे

प्रदेशनिष्ठ विशिष्ट ठिकाणीच आढळणारी (वनस्पती), आंबा (Mangifera indica L.) व लाल अशोक (Saraca indica L.) या भारतातील वनस्पींच्या शास्त्रीय नावात जातिवाचक शब्द त्या अर्थाने वापरलेला आढळतो.

प्रदेशनिष्ठा वर वर्णन केलेली प्रवृत्ति (प्रकार), उदा. कारवी, तेरडा

ऊर्जाग्राहक विक्रिया ऊर्जेचा पुरवठा करावा लागणारा रासायनिक बदल घडवून आणणारी घटना

अंतः आतील या अर्थी उपसर्ग

अंतःकवच फळाच्या तीन आच्छादनांपैकी सर्वात आतील भाग, अष्ठीलात हा कवचासारखा परंतु मृदुफळात पातळ असतो. drupe, berry

अंतस्त्वचा तल्पोतकाचा सर्वात आतील थर, उदा. खोड व मूळ यात केंद्रवर्ती रंभाशी हा थर बाहेरून चिकटुन (परिरंभाभोवती) असतो stele, pericycle

अंतर्जात, अंतर्भव आतील कोशिकाथरापासून उद्भवलेले, उदा. मुळाच्या शाखा, बीजुककोशात बनलेली बीजुके exogenous

अंतर्जीवोपजीवी आश्रयाच्या शरीरात राहून उपजीविका करणारी (वनस्पती अथवा प्राणी), उदा. तांबेरा, काणी, कित्येक रोगकारक सूक्ष्मजंतू, जंतासारखे किंवा नारुसारखे प्राणी

अंतर्वनस्पती एका वनस्पतींच्या शरीरात असलेली (पण जीवोपजीवी असेलच अशी नव्हे) दुसरी वनस्पती, उदा. सायकसच्या मुळातील नीलहरित शैवल (नॉस्टॉक), ँथोसिरॉस (शेवाळी) मधील नॉस्टॉक, ऍझोलातील (जलनेचा) ऍनाबीना शैवल

अंतःप्राकल कोशिकेतील बाह्यप्राकलाने वेढलेला आतील जीवद्रव्याचा भाग, हा अधिक कणीदार व पातळ असतो. ectoplasm

अंतःप्राकल जालक जिवंत कोशिकेतील प्राकलात आढळणारे अतिसूक्ष्म धाग्यांचे जाळे, संक्षिप्त रुपात अंजा ही संज्ञा इंग्रजी ER ऐवजी वापरण्यास हरकत दिसत नाही.

अंतरग्र अंदुककलशाच्या तळाकडे, विकासावस्थेत स्वतःचा अग्रभाग (वरचे टोक अथवा ऊर्ध्वधुव) असलेला (गर्भ), उदा. बीजी वनस्पतीतल्याप्रमाणे,   exoscopic

अंतस्तर्षण बाहेरील पातळ विद्रवाचा आतील अधिक दाट विद्रवाकडे पार्य पडद्यातून (पादुद्र्यातून) होणारा प्रवेश (विसरण), उदा. जमिनीतील लवणाचा पातळ विद्रव या नियमाने मूलकोशात ओढला जाण्याचा प्रकार osmosis

पुष्क, गर्भपोष, भ्रूणपोष बीजकातील दलिकाबाहेरील अन्नसाठा करणारे ऊतक, उदा. एरंड, मका e. nucleus पुष्कप्रकल, भ्रूणपोष केंद्रक फुलझाडांच्या बीजकांच्या गर्भकोशातील पुष्क तयार होण्याच्या आरंभी असलेले द्विगुणित (दुय्यम) प्रकल पहा double fertilisation. e.

सपुष्क, गर्भपोषयुक्त गर्भपोषक अन्न असलेले, उदा. गहू, जायफळ, खारीक, नारळ इत्यादींची बीजे e. non-(exalbuminous) अपुष्क, गर्भपोषहीन पुष्क नसलेले, उदा. चिंच, हरभरा, वाटाणा यांची बीजे endospermous albuminous

अंतर्बीजुक बीजुककोशात बनलेले बीजुक, उदा. म्यूकर बुरशी, कित्येक शैवले, धानीकवक exospore

बीजुकांतःपटल बीजुकाचे आतील आवरण exosporium

अंतःकोश बीजुकाशयाच्या विकासातील प्राथमिक अवस्थेत आढळणारे ऊतक, उदा. शेवाळी amphithecium

अंतःस्थित संकवक उच्च वनस्पतींच्या मुळात शिरकाव कपुन व तेथेच आपले तंतू वाढवून त्यांचे पोषण करणारी कवक वनस्पती, यापासून आश्रय वनस्पतीस कार्बनी द्रव्य मिळते, यामुळे सहजीवनाचा हा एक प्रकार आहे. उदा. नौओशिया आमर   conjunctie symbiosis

ऊर्जानिर्मिती, ऊर्जामुक्ति विश्लेषणात्मक किंवा विध्वंसक प्रक्रियेने पदार्थातील ऊर्जा अलग करण्याचा प्रकार. उदा. श्वसन, वितंचक, ज्वलन इ.

ऊर्जा एखादी क्रिया घडवून आणण्यास आवश्यक असलेली शक्ती (उत्साह) e. chemical रासायनिक ऊर्जा रासायनिक विक्रियेतून उद्भवणारी शक्ती e. kinetic गतिज ऊर्जा गतिमान शक्ती (ऊत्साह), उपलब्ध (मुक्त) झालेली शक्ती उदा. मेणातील ऊर्जा ही मेणबत्ती जळत असता ऊष्णता व प्रकाश

खड्गाकृति तरवारीच्या पात्यासारखे, उदा. केशर, बाळवेखंड, बेलमकँदा यांची पाने, आबईची शेंग, आबई (Canavalia ensiformis DC)

अखंड न फाटलेली किंवा दाते नसलेली (किनार) उदा. पेरू, सदाफुली, कण्हेर इत्यादींची पाने

कीटकपरागित कीटकांद्वारे परागण (परागांचा प्रसार) घडवून आणणारे, उदा. आंबा, मेंदी, संकेश्वर, सूर्यफूल यांची फुले

कीटकपरागण (पद्धत) वर वर्णन केल्याप्रमाणे परागण करविण्याचा प्रकार

प्रकलहीन प्रकल नसलेली कोशिका, सूक्ष्मजंतुमध्ये प्रकलाचे कण विखुरलेले असतात. तसाच काहीसा प्रकार नील हरित शैवलात आढळतो.

परिस्थिति, आसमंत, पर्यावरण वनस्पती अथवा प्राणी ज्या नैसर्गिक परिसरात जगतात, वाढतात व प्रजोत्पादन करतात तेथील हवा, जमीन, पाणी, इतर सजीव, पर्जन्यमान, उंची, तपमान, इत्यादी सर्वांचा समावेश येथे (या संज्ञेत) होतो. ecology

वितंचक नेहमीच्या तापमानात दुसऱ्या कार्बनी द्रवपदार्थात रासायनिक प्रक्रिया घडवून आणणारा कार्बनी प्रेरक (निदेशक) उदा. डायास्टेज, किण्वातील (यीस्ट) किंतक (झायमेज) इ. e. inhibitor वितंचक रोधक कार्यद्रव्य (मूळ पदार्थ) व त्यात रासायनिक बदल घडविण्यास साहाय्य

अल्पजीवी, अल्पायुषी फार थोडे दिवस जिवंत राहून सर्व जीवनावस्थांतून जाणारी (वनस्पती), काही आमरे, धुव प्रदेशातील किंवा अत्यंत उंचीवर वाढणाऱ्या काही वनस्पती, काही शेवाळी, शैवले, शैवाक इ.

बाह्य बाहेरचा किंवा वरचा (वर असलेले) या अर्थी उपसर्ग, प्रत्ययाप्रमाणेही उपयुक्त

अपितल गर्भपूर्वावस्थेतील रंदुकाचा वरचा अर्ध, इतर काही अवयवांच्या टोकाकडील अर्धा भाग e. cell अपितल कोशिका शेवाळी व नेचाभ वनस्पती यातील रंदुकाच्या पहिल्या विभागणीनंतरची (रंदुकातील) वरची कोशिका e. octant अपितल अष्टम रंदुकाच्या विभागणीत त्याच्या आठ सारख्या

अपिजैव निर्वंश पादपजातीतील अवशिष्ट (शिल्लक ) जाती.

समविभाजन mitosis

बंधकतृण वर्ग, हयवाल वर्ग, एक्किसिटीनी नेचाभ पादपापैकी (वाहिनीवंत अबीजी वनस्पतीपैकी) काही प्राचीन व काही विद्यमान वनस्पतींचा गट, यालाच आर्टिक्युलेटी असेही इंग्रजी नाव आहे. यात वनस्पतींची प्रमुख पिढी बीजुकधारी, मुळे, खोबणीदार हिरवे खोड व बहुधा फार लहान मंडल

अध्यारुढ कळीमध्ये पानांच्या मांडणीचा एक प्रकार, कळीमध्ये प्रत्येक पात्याचे दोन्ही अर्ध एकमेकाजवळ बिजागरीप्रमाणे (संमीलित) असून एकात दुसरे पान याप्रमाणे बाहेरून आत क्रम असतो. उदा. बेलमकँदा, ग्लॅडिओलस इ. e.semi- अर्ध अध्यारुढ, अर्धाध्यारुढ कळीतील पानांच्या

महाकल्प, ईरा भूशास्त्रीय कालाचा सर्वात मोठा भाग (कालखंड), याचे अनेक उपविभाग (कल्प) बनविलेले आहेत. period.

१ ऊन्नत २ ऊर्ध्वमुख १ सरळ उभे, भरपूर काठिण्यामुळे (काष्ठामुळे) ताठ उभे राहणारे (खोड) उदा. जांभूळ, आंबा किंवा घनकोशिकांमुळे उभे राहणारे (पान), उदा. बेलमकँदा, कांदा, पांढरा माका (Eclipta erecta L.), झेंडू (Tagetes erecta L.) इ. २ बीजकरंध वर असलेले सरळ (बीजक) उदा. पॉलिगोनम

अजैव पदार्थ कोशिकेतील जीवद्रव्यापासून निघालेले अक्रिय (मेदबिंदू, पिष्ठकण, बहिःस्त्राव इ. सारखे पदार्थ)

अर्गट कवक रोगामुळे गवताच्या (उदा. बाजरी) किंजपुटाचे ऐवजी तेथे वाढलेला (कवकतंतूंचा बनलेला) काळा शिंगासारखा अवयव (जालाश्म) selerotium

अर्गटिन अर्गटातील विषारी व औषधी द्रव्य

संतानक कुल, एरिकेसी संतानक, गंधपुरा, ँड्रोमेडा, एरिका, कॅलूना, काऊबेरी इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे मोठे कुल, याचा अंतर्भाव संतानक गणात (एरिकेलीझ) करतात. प्रमुख लक्षणे- मरुवासी लक्षणे असलेली झुडपे, बहुधा अवकिंज व जुळलेल्या पाकळ्यांची द्विलिंगी ४-५ भागी फुले, केसरदले ८-१०, बाहेरचे मंडल पाकळ्यासमोर, २-१२ किंजदलांचा अनेक कप्यांचा बहुधा ऊर्ध्वस्थ किंजपुट, फळ विविध, परागकोशातील परागांच्या चौकड्या छिद्रावाटे बाहेर पडतात, बिया अनेक

एरिओकॉलेसी एरिओकॉलॉन, पीपॅलँथस इत्यादी लॅटिन नावाच्या वंशांतील एकदलिकित वनस्पतींचे कुल. एंग्लर व प्रँटल यांनी फॅरिनोजी गणात व हचिन्सननी एरिओकॉलेलीझ या गणात अंतर्भूत केले आहे. बेंथम व हूकर यांनी ग्लुमेसी श्रेणीतील एरिओकॉली या नावाने हे कुल वर्णिले आहे. प्र

खाद्य खाण्यास उपयुक्त (योग्य) उदा. Hibiscus esculentus L. भेंडी

आवश्यक अत्यंत जरुरीचे उदा. फुलांमध्ये केसरदले व किंजदले प्रजोत्पादनार्थ आवश्यक असून त्यांचेशिवाय फुलाचे कार्य होत नाही. सापेक्षतः संवर्त व पुष्पमुकुट ही पुष्पदलांची मंडले साहाय्यक होत. e.oil (ethereal oil) बाष्पनशील तेल हवेत उडून जाणारे तेल उदा. लिंबाच्या

सूक्ष्मरंध काही कवकंआच्या गर्तिकांचे, धानीफलांचे आणि काही पिंगल शैवलातील कुहराचे द्वार, उदा. फ्यूकस, पेल्व्हेशिया conceptacle, perithecium, pycnidium  ostium

अनुपपर्ण exstipulate

संघफल, घोसफळ एकाच फुलातील सुट्या किंजदलापासून प्रत्येकी एक या प्रमाणे बनलेल्या साध्या फळांचा झुबका, उदा. मोरवेल, सोनचाफा, हिरवा चाफा, रुई, कुडा, अनंतमूळ, सदाफुली इत्यादींत फक्त दोन फळांच्या जोड्या असतात. aggregate fruit

तमोविकृत प्रकाशाभावी पिवळटपणा व इतर दोष (लांब काडी, खवल्यासारखी पाने, नाजुकपणा इ.) आलेली (वनस्पती)

तमोविकृति वर उल्लेखिलेला रोग (असण्याचा प्रकार)

सत्यगदाकवक उदवर्ग, युबेसिडी गदाकवकातील एक गट, अर्धगदाकवक हा दुसरा. Hemibasidii, Basidiomycetes

सुप्रजाननशास्त्र, सुजननविज्ञान नवीन संतती (भावी पिढी) आनुवंशिक दृष्ट्या चांगली निपजण्यासंबंधीची ज्ञानशाखा

सत्यकवक विभाग, युमायसेटी कवक (अळंबे) वनस्पतींतील या गटात चार वर्गांचा (शैवलकवक, धानीकवक, गदाकवक आणि अपूर्ण कवक) समावेश करतात. काही शास्त्रज्ञ श्लेष्मकवक (मिक्सोमायसेटी) कवकांतच अंतर्भूत करतात, तथापि त्यांना अलग करून हल्ली सत्यकवकांचा दर्जा (मिक्सेआथॅलोफाय

एरंड कुल, यूफोर्बिएसी पॅरा व सीरा रबर, एरंड, शेर, टॅपिओका, आवळा, पानचेटी इत्यादी द्विदलिकित वनस्पतींचे कुल, एंग्लर व प्रँटल यांच्या आणि बेसींच्या पद्धतींत याचा अंतर्भाव भांड गणात (जिरॅनिएलीझ), परंतु हचिन्सन यांनी एरंड गणात (यूफोर्बिएलीझ) केला आहे. प्रमुख लक्षणे- औषधी, क्षुपे व क्वचित वृक्ष, दुधी चीक बहुधा आढळतो. बहुधा साधई एकाआड एक पाने, कधी चषकरुप फुलोरा, सच्छद, लहान, एकलिंगी फुले, कधी पाकळ्या नसतात, केसरदले अनियमित (संख्या), किंजदले तीन,किंजपुट एक व ऊर्ध्वस्थ, तीन एकबीजी कप्पे, बोंड फळात पुष्कयुक्त बीजे, क्रोटन, ऍकॅलिफा, पानचेटी बागेत लावतात

स्थूलबीजुककोशी उपवर्ग, युस्पोरँजिएटी जाड आवरणाचे व प्रत्येकी अनेक कोशिकापासून बनलेले बीजुककोश असलेला नेचे गट Filicinae

स्थूलबीजुककोशिक, युस्पोरॅजिएट वर वर्णन केलेल्या प्रकारचा (नेचा) ophioglossales, Marattiales

वृन्दरंभ अनेक स्वतंत्र वाहक वृन्दाभोवती एक अंतस्त्वचेचा थर असून मध्ये भेंड असलेला रंभ उदा. सूर्यफूल, अनेक द्विदलिकित खोडे व मुळे यात सामान्यपणे आढळणारा रंभ stele

सत्यमरुपादप पूर्ण विकसित मूलतंत्र असलेली, पाणी शोषून घेण्यात अडथळा आल्यास त्वरित कोमेजणारी व रुक्ष ठिकाणी वाढणारी वनस्पती.

बाष्पीभवन, बाष्पीकरण पाण्याची वाफ बनून वातावरणात मिसळून जाणे, तसाच दुसरा एखादा द्रव पदार्थ (उदा. अल्कोहॉल) सामान्य तापमानात उडून जाणे

बाष्पीभवनमापक वनस्पतींतून सोडल्या जाणाऱ्या बाष्परुप पाण्याचे तौलनिक मोजमाप करण्याचे उपकरण atmometer

१ सदापर्णी २सदाहरित ३ चिरहरित १,२ - झाडावरील सर्वच पाने एकावेळी गळून न पडल्याने सदैव हिरवे दिसणारे (झाड किंवा वन) २,३ - दीर्घकाळ हिरवी राहणारी (पाने).

उत्क्रंआति, क्रमविकास सामान्यतः क्रमाने हळूहळू बदल किंवा विकास होण्याची प्रक्रिया. प्राणी व वनस्पती यांच्या अनेक पिढ्यांत ही चालू असणे शक्य असून त्यामध्ये बदल, प्रगति व वाढ अभिप्रेत आहे. या प्रक्रियेत सर्वांगीण बदल व प्रगती असतेच असे नाही, अंशतः किंवा पूर

बाह्य, अ-, -हीन, बहि अभावदर्शक अथवा बाहेरील या अर्थी उपसर्ग, संज्ञांमध्ये उपसर्ग किंवा प्रत्यय असा उपयोग केला आहे.

अपुष्क, पुष्कहीन बीजातील गर्भाभोवतीचा विशेष अन्नसाठा नसण्याची स्थिती उदा. वाटाणा, हरभरा, चिंच इत्यादींची बीजे. non endospermic

उच्च उंच, भव्य उदा. इतर नेचांच्या मानाने भव्य असा हंसराज नेचा (Nephrolepis exaltata Schott) याला मराठीत आपर्णांग नेचा असेही नाव आढळते.

बहिर्वर्धी बहुतेक सर्व मुळांमध्ये आढळणारी अपमध्य प्रकाष्ठनिर्मिती, येथे आद्यप्रकाष्ठ बाहेर व उत्तरप्रकाष्ठ आत असण्याचे कारण केंद्राकडून परिघाकडे वाढ होत असते. endarch

१ उत्केंद्र २ विमध्य १ केंद्रापासून दूर. केंद्राभोवती नियमितपणे न बनलेले उदा. बटाटा, कर्दळ, आरारुट यातील तौकीर कणात कणबिंदू कणाच्या केंद्रापासून दूर असून त्याभोवतीचे थर सारख्या रुंदीचे (प्रमाणात) नसतात, या उलट काही तौकीरकणात कणबिंदू व केंद्र अलग नसतात व थरांची जाडी प्रमाणबद्ध असते. २ खऱ्या केंद्राभोवती वलयांमध्ये प्रमाणबद्धतेचा अभाव उदा. झाडाला सतत एकाच दिशेकडून जोराने वारा लागत असल्याने खोडाच्या संरचनेत काष्ठवलयांची जाडी वाऱ्याच्या दिशेप्रमाणे केंद्राभोवती सारखी नसते. संरक्षित बाजूस ती अधिक असते कारण तिकडे वाढ चांगली होते. केंद्रातून काढलेल्या त्रिज्यांची लांबी सारखी नसते.

उद्दीपनक्षमता, उत्तेजनक्षमता उत्तेजकाला (चेतकाला) प्रतिसाद देण्याचे सामर्थ्य (क्षमता).

उत्सर्ग, उत्सर्जन टाकाऊ (निरुपयोगी) पदार्थ बाहेर (कोशिकेबाहेर) टाकण्याची प्रक्रिया, कधी कधी असे पदार्थ कोशिकेत साठूनही राहतात (उदा. उडणारी तेले, काही स्फटिक) किंवा शरीरातील लहान मोठ्या पोकळ्यात साचतात उदा. राळ, टॅनीन, चीक इ.   secretion

उत्सर्जित पदार्थ चयापचयाच्या क्षेत्राबाहेर टाकलेला पदार्थ

उत्सर्जन तंत्र उत्सर्जनात उपयुक्त अशी संरचना व कार्यक्षम अवयव, उपांगे इ. उदा. सोलून जाणारी साल, तिचे ढलपे, आपोआप गळून पडणारी पाने, जुने मध्यकाष्ठ यांमध्ये असे पदार्थ आढळतात.

१ पत्रातीत २ असीमिताक्ष १ पानाच्या पात्याच्या बाहेर गेलेली (उदा. शीर) २ फांद्या नसून सतत वाढत सरळ गेलेले खोड असलेली (वनस्पती), उदा. पिसिया, ऍबीस इ.)

अपुष्क exalbuminous

ऊर्जादायी प्रक्रिया ऊर्जेचे उत्पादन घडून येते असा रासायनिक बदल करविणारी घटना उदा. श्वसन

बहिरागत पुष्पमुकुटाच्या बाहेर स्पष्टपणे दिसत असलेले (डोकावणारे) उदा. वनजाई, संकेश्वर, पेरु व जांभुळ यांची केसरदले

अपपर्णन सपाट तुकडे किंवा खवले या स्वरुपात सोलून जाण्याचा प्रकार उदा. पेरु, अर्जुन इ. वनस्पतींची साल

अधिलेप बाह्यावरण (परागकणांचे), यातील विविधता (काटे, रंधे, रेषा, आकार) लक्षात घेऊन त्यांचे प्रकार अथवा जनक वनस्पती ओळखणे शक्य असते. extine

बाह्यकवच फलावरणातील सर्वात बाहेरचा पदर epicarp

बहिस्त्वचा मुळाच्या अपित्वचे खालचा एककोशिक जाडीचा थर. मूलत्वचेच्या जून भागाखालील ह्या थरातील कोशिकावरण उपत्वचायुक्त (क्यूटिकल) अथवा स्यूबरिनयुक्त असते. उदा. मका epiblema

बहिर्भव, बहिर्जात बाहेरील कोशिकांच्या थरातून उगम पावणारे, पाने, उपांगे, शाखा इ.

बाह्याग्र, बहिरग्र अंदुककलशाच्या मानेकडे (ग्रीवेकडे) स्वतःचा वरचा भाग (अग्रधुव) असलेला (गर्भ), उदा. शेवाळी

बहिस्तर्षण आतील पातळ विद्रवाचा बाहेरील अधिक दाट विद्रवाकडे पार्य पडद्यातून प्रवेश (विसरण), diffusion

बहिर्बीजुक बीजुककोसाबाहेर (विबीजुकाप्रमाणे) बनलेले बीजुक, उदा. धानीबीजुक conidium

बीजुकबाह्य पटल बीजुकाचे बाह्याच्छादन, विबीजुकाचे बाहेरचे आवरण, उदा. हिरवी बुरशी

विदेशी, आयात बाहेरील देशातून आलेली (वनस्पती), उदा. कुंती, कामिनी (Murraya exotica L.) alien

समन्वेषण लहान व मोठ्या प्रदेशातील वनस्पतींचा परिस्थिति विज्ञानाच्या दृष्टीने केलेला पूर्ण अभ्यास

स्फोटक योजना फळ तडकून बी बाहेर फेकले जाण्याची यंत्रणा, उदा. तेरडा, आबई, अंबुशी

उभ्दासित वारा, पर्जन्य व सूर्यप्रकाश इत्यादींचा परिणाम होण्यास उघडा पडलेला (संरक्षित नसलेला, एखादा प्रदेश किंवा व्यक्ती)

उभ्दासन वर वर्णिल्याप्रमाणे उघडे पडलेले असणे

निष्कासयी फल आतील बीज जोराने बाहेर ढकलणारे फळ, उदा. काटेरी इंद्रायणीचे फळ टोकास फुटून आतील मगज अनेक बीजांसह एकदम बाहेर फेकला जातो.

बहिरागत exerted.

शुष्क करणे वनस्पतींचे नमुने अवयवांसह कायम टिकून राहावे म्हणून सुकविण्याची प्रक्रिया (exsiccation) करणे

अनुपपर्ण, उपपर्णहीन पानाच्या तळाशी लहान उपांग नसलेली (पाने) stipule, stipulate  estipulate

तन्यता, विस्तरणीयता, वर्धनक्षमता ताणले जाण्याचे सामर्थ्य, वाढण्याची क्षमता. उदा. प्रतान (ताणा), देठ इ.

बाह्य फुलाच्या बाबतीत पुरस्थ, बाहेरचे anterior  external

लुप्त, विलुप्त, निर्वेश पूर्वी असलेली परंतु हल्ली नाहीशी झालेली (वनस्पती अथवा प्राणी), उदा. बीजी नेचे

बाह्य- बाहेरचा या अर्थी उपसर्ग, मराठीत उपसर्ग किंवा प्रत्यय  e. axillary कक्षाबाह्य पानाच्या बगलेबाहेर असलेले, उदा. कळ्या, ताणे इ. e. cellular कोशिकाबाह्य कोशिकाबाहेरचे उदा. कोशिकेबाहेर आलेल्या पाचक द्रव्याने कीटकाचे केलेले रुपांतर e. fascicular वाहक

बहिर्मुख बाहेरच्या बाजूस तोंड असणारे उदा. कळलावी वनस्पतीच्या फुलातील परागकोश बाहेरच्या बाजूस तडकतात introrse

निर्यास शरीरातून काही द्रवपदार्थ बाहेर टाकण्याची प्रक्रिया, उदा. जखम झाल्यावर बाहेर चीक गळणे, विशिष्ट हवामानात निसर्गतः पानांतून पाण्याचे थेंब गळणे, उदा. कॅलॅडियम, अंजनवेल इ.

१ नेत्र २ कलिका ३ बिंदू १ डोळा २ कलमावरील डोळा (कळी) किंवा भूमिगत खोडावरची कळी ३ फुलातील ठळकपणे दिसणारा ठिपका उदा. गुलखेरा, भेंडी इ. e. piete नेत्रभिंग सूक्ष्मदर्शक यंत्रातून वस्तू पहाण्याकरिता वापरलेले डोळ्याजवळचे दर्शकाचे भिंग, याशिवाय वस्तूजवळचे भिंग

१ पृष्ठ २ मुख १ पानाची खोडाकडील किंवा प्रकाशाकडील बाजू २ परागकोशाची तडकणारी बाजु